Kitabı oku: «Həyat yolu», sayfa 3

– Bax belə, qoçaq Süleyman! – deyə Nadejda daraqlı başını tərpədirdi. – Ot-liç-no!..

Beşinci ilə adlayanda atam da, ev sahibləri də gördülər ki, daha belə hay-küylü dəmirçixanada dərs hazırlamaqla məktəbi əla qiymətlə qurtarmaq çətindir. Buna görə də atamla Məmmədrza məsləhətləşib, məni məktəbin yaxınlığına, Həsən bəyin öz hesabına tikilən yataqxanaya köçürdülər. Yataqxana deyilən yer, içi torpaq, cərgə ilə uzanan dörd-beş göz otaqcadan ibarət idi. Burada nə dəmir, nə də taxta çarpayı var idi. Hər kəs öz evindən gətirdiyi palaz parçasını (varlı uşaqlar xalçasını) yerə sərib oturar, gecələri də öz yorğan-döşəyini buraya sərib yatardı. Bu mənzildə gündə birimiz növbətçi olar, çay hazırlar, sil-süpür edərdik. Əlbəttə, burada mənzil edib oxumaq nə qədər asan olsa da, yoxsul balası üçün varlı evin uşağı ilə bir yerdə qalmaq çox çətin idi. Çünki varlı evlərdən vaxtaşırı barxana gətirilir, onların uşaqları üçün bir toy-bayram başlayırdı. Bu uşaqlardan hansı birisi məni öz süfrəsinə dəvət etsə, hörmət etsə belə, yenə də mən sıxılırdım. Əksərən belə yemək-içmək zamanı mən gözdən yayınmağa, mənzildən bir kənara çıxıb dərslərimi hazırlamağa başlayar, yoxsulluğu özümə dərd edib, bədbinliyə qapılmazdım. Lakin hər şeydən artıq məni sıxan o idi ki, başqalarının ataları buraya kişnər köhlən belində, geyimli-gecimli, mahud çuxalı, uzunboğaz çəkməli, yanı tazılı-tulalı, əllərinin üstündə qızıl quş gəldiyi halda, atam çiyni xurcunlu, əli ağaclı gələr və onun yırtıq-yamaqlı pal-paltarı məni məngənə arasına alıb sıxardı. Burada mənim üçün vahid təsəlli yuxarıdan Zəngəzur qəza inspektoru gəldiyi zaman qabağa verilməyim, məktəbin üzünü ağardan şagirdlərdən biri olmağım idi.

Varlı uşaqlarının cibində kişmiş-noxud, mənim kimi tək-tək yoxsul balalarının cibində buğda qovurğası olardı. Xatırımdadır, məktəbdə forsla geyinib gəzinən cır-cır çəkməli bəy balaları ilə ayağı çarıqlı rəiyyət uşaqları arasında bəzən dava düşərdi. Ancaq məktəb müdiri Həsən bəy duyuq düşüncə, belə savaşa yol verməz, dava-şavanın qabağını alar, şagirdləri kim olduqlarına görə yox, məhz necə oxuduqlarına görə qiymətləndirər, bir sinifdə iki, bəzən üç il qalan bəy balalarını xoşlamaz, bir çox halda, xüsusi ədavətə səbəb olsa belə, ədabazları məktəbdən çıxarıb qovardı. Həsən bəy əlaçı şagirdləri öz doğma övladı kimi sevər, yoxsul balalarını ictimai işlərə cəlb edər, məktəbin səliqə ilə salınan yeni gözəl meyvə bağında çalışanda, onlardan bəy balalarının üstünə başçı təyin edərdi. Müəllimlərdən birisi xəstələnəndə aşağı siniflərdə onu əvəz eləyən şagirdlərdən birisi də mən idim. Elə bu hal da mənə mənəvi zövq, möhkəm qol-qanad verib, gözü-könlü tox edirdi.

1917-ci ilin qış tətili bitincə mən məktəbə dönüb gördüm ki, gündə qarşısında dayanıb, “əziz ömrünə” bir ağızdan dua oxuduğumuz Nikolay padşahın şəkli məktəbin zirzəmisinə atılıbdır!.. Həmin ili başa vurmamış məktəb yarımçıq bağlandı, sevimli müəllimimiz Həsən bəy bir il sonra, “boğaz ağrısı” deyilən xəstəlikdən öldü… Mən oxumaqdan ümidimi üzməli, daha da yoxsullaşan atamın təsərrüfat işinə kömək etməli oldum; Əyində yerləşdiyimiz çavuş komasında qaldım. Savadım heç yanda kara gəlmədi. 1917-ci ilin yazından 1920-ci ilin payızına qədər öz kəndimizdə, elə də qaçqın olduğumuz zaman, Qubadlı, Qazıyan, Sarıl, Məmmədbəyli, Ağalı, Dəmirçi-Dondarlı, Xallava və Qayalı kəndlərində naxırçılıq edib, dərə-təpədə mal-qara otarmalı oldum. Bu illər bizdən ötəri olduqca ağır keçdi. Anamız Gülsabah öz gözəl qızı Səriyyə ilə Qubadlıda – vaxtilə mən qaldığım dəmirçi evində yatalaq xəstəliyindən öldü, biz öksüzləşdik, böyüklü-kiçikli yetim qaldıq. Bu dar gündə Allahverdi əmimlə yaxınlaşdıq, ötənləri unudub barışdıq, təzədən bir yerə qarışıb, bir ailə olduq… Bu vaxtlar əmim yenə mehribanlıq edir, sanki öz hərəkətlərinin peşmançılığını çəkirdi. Biz – böyük ailə bir neçə il bir yerdə mehriban yaşadıq, kəndimizə dönəndən sonra da mehribanlıqla ayrıldıq, hərə özünə yenidən yurd-yuva düzəltdi. Bundan sonra mən də, atam da qocaman əmimizə çox hörmət edər, ona dayaq durardıq.

Bəli, bu ağır illər ərzində mən nə əlimə qələm götürdüm, nə bir qəzet-jurnal üzü gördüm, nə də bir dəftər-kitab səhifəsi açıb vərəqlədim… Mənim idarə işim dağda-daşda, pöhrəlikdə, meşəlikdə mal-qara otarmaq oldu. Bəzən məktəb yoldaşlarımdan birini yəhərli atın üstündə yoldan əda ilə keçən görürkən, əynimin cır-cındırını ona göstərməmək üçün cəld qaçıb uzaqlaşdığımı, kol-kosa dürtülüb gizləndiyimi heç vaxt unuda bilmərəm. Mənim günümü belə görən bisavad naxırçı yoldaşlarım bu qəribə vəziyyətə qarşı hiddətlənib kədərlənirdilər.

– Qulluğa get, Süleyman, bir dəftərxanada mirzəlik eləyib, bunların acığına sən də yəhərli at min! – deyə məni dövrəyə alır, fərasətsizlikdə müqəssir görüb, mətləbin dərininə enmək istəmədən, az qala, məni didirdilər. Kim bilir, bəlkə də, mənim naxırçı qardaşlarım təəssübkeşlik göstərirdilər. – Yoxsa belə fağır olsan, dünyaca savadın olsa da, nə o meşədən, nə də bu kol-kosdan yaxanı qurtara bilməyəcəksən!..

Ancaq nə bu xəlvətlərdən çıxmaq, nə də bu cır-cındır ilə qənşərə durub, mirzə olmaq istəyirdim. Həmin bu illər təkcə məndən ötəri yox, bütün ailəmiz üçün çox ağır illər kimi gəlib keçdi. Mən taleyin ədalətsiz hökmünə nifrət bəslədim, ancaq tək-təkinə nə edə bilərdim?!

Nəhayət, 1920-ci ilin payızına dönən baş əmimgillə Qayalı kəndində olduğumuz zaman, axşam ocağı dövrəyə aldığımız bir vaxtda atam söz açıb bildirdi ki, bəs günü sabahdan səni Qubadlıya, təzə divan dəftərxanasına aparacağam.

– Nəyə? Nədən ötrü? – Qoca əmim maraqlandı, – Xeyir ola, Hüseyn?

– Deyirəm, Süleyman şura qulluğuna getsin!

– Bəs bu dana-dunaları kim otaracaqdır? – Mən atamın birdən-birə araya atdığı bu təklifin müqabilində heyrətlə dilləndim. Sanki həyatda özüm üçün gərəkli bir iş tapdığıma görə, başqa bir söz eşitmək istəmirdim. – Mənsiz canavarlar heyvanları pardaxlayar, – deyə əlavə edib udqundum, bir növ sarsılıb dayandım.

– Biz səni naxırçılıq üçün oxutmamışıq! – deyə əmim başını qaldırdı. – Dana-dunanı özümüz yola verərik.

Orta ocağın yan-yörəsini bürüyən bacılarımın, əmim qızlarının arasında danışıq getdi. Kərbəlayı Xatun nənə qarışıq hamı atamın sözünə qüvvət verdi. Zarafat deyildi, çölün naxırçısı divan dəftərxanasına – hökumət qulluğuna gedirdi.

Görünür, bizim ailəyə görə bu addım, böyük külfətdən bir adamın meydana çıxması, uçub tökülən barının bərpa olunub, yenidən ucalmağı idi! Nə isə, mən bütün gecəni yatmadım, düşündüm: “Nə mirzə, hansı mirzə? İndi mən nəyi bilirəm, nəyi unutmuşam?” Sübhə yaxın arğaz vücudla büzüşüb yenicə yuxulamışdım ki, atam məni dümsükləyib qaldırdı. İkimiz də astaca geyindik. Əmim də qurcalanıb yerindən qalxdı, pal-paltarını əyninə aldı, xeyir-dua əlaməti olaraq bizi – ata ilə oğulu yola saldı.

Hava işıqlananda Mahmudlu kəndinin alt qırağından ötüb Bərgüşad çayının kənarı ilə gah atamla yanaşı, gah da atam irəlidə, mən geridə addımlayıb, payızın solğun günəşi seyrək dumanın içindən qalxınca, neçə il əvvəl oxuduğum məktəb binasının indi uçan divarlarının yanından ötüb özümüzü kəndin ortasındakı balaca otaqcada yerləşən Nahiyə İnqilab Komitəsinin həyətinə yetirdik. İşə yenicə gələn qarabənizli İlyasoğlu bizi həyətdə qarşılayıb:

– Deməli, Hüseyn, oğlunu götürüb gəlmisən? – deyə məni ayaqlarımdakı köşəli çarıqlarımdan tutmuş, ta boz quzu dərisindən tikilən yosma papağıma qədər süzdü.

– Gətirmişəm, Qara qardaş! Buna da öz yanında mirzə qulluğu ver!.. Elə mən neçə aydır fikir verirəm ki, Şura hökuməti beləsi üçün gəlibdir!

– Savad barəsində necəsən? – deyə İlyasoğlu üzünü mənə tutdu. – Yazmaq-pozmaq barəsində nə təhərsən?

– Düzü, dörd ildən artıqdır ki, Süleyman əlinə nə qələm götürüb, nə də dəftər-kitab açıb, – deyə mənim tutulduğumu görən atam dilləndi. – Heç bilmirik, yadında nə qalıb, nə çıxıbdı.

– Bəs belə nə üçün? – deyə İlyasoğlu başını buladı.

– Savad gərəyinə gəlməyibdir, – deyə Hüseyn qeyzləndi. – Bir də zəmanə! Ay Qara, özün də əcəb bilirsən ki, o, bizim başımızı o qədər bu daşdan-o daşa çırpıb!.. Hamımızı yurd-yuvamızdan elə didərgin eləyib, dərbədər saldı ki… Ancaq indi-indi, şura gələli dirçəlirik…

İki qızını, bir də anamız Gülsabahı itirən atam ötən günlərə qarşı kükrəyib, yeni günəşi alqışladı.

– Allaha min şükür olsun ki, bu şura lap özcə vaxtında biz qaçqınların dadına çatdı! Mən elə bax, sizin bu qapının başına sancılan bu qırmızı bayrağın üstündəki oraq-çəkicdən bilmişəm ki, bu hökumət yer üzündə bizim üçün əmələ gəlibdir!

Söhbət edə-edə biz otaqcaya girdik. İlyasoğlu bir parça ağ kağızı mənə tərəf uzadıb dedi:

– Al, bir ərizə yaz görək.

Mən kağızı titrəyən əlimlə tutub:

– Nə yazım, Qara əmi? – deyə udquna-udquna soruşdum.

– Yaz ki, mən, Süleyman Hüseyn oğlu Nahiyə İnqilab Komitəsində qulluq eləmək, oraq-çəkic nişanlı fəhlə-kəndli hökumətinin dəftərxanasında sidqi-ürəklə mirzə olmaq istəyirəm!..

Bu sözlərdən gözlərim yaşarıb toranlaşdı. Mən qorxdum ki, hər şey birdəfəlik yadımdan çıxmış ola, açılan mirzəlik qapısı birdəfəlik üzümə bağlana! Dörd ildən artıq xaraba yerlərdə mal-qara otarmaq, alaqaranlıqdan kövşənə dana-duna qovlamaq, ailəliklə bir cır-cındır yorğanın altında büzüşüb yatmaq, kimi desən savaddan, kitab-dəftərdən uzaqlaşdırmazdımı? Yox, yox, mən qələmi qorxa-qorxa mürəkkəbə batırıb, kağızın üstünə gətirdim. Qara əmi deyən sözləri iri qarışıq hərflərlə də olsa, yazdım. İlyasoğlu kağıza baxıb başını bulayınca, – Zəmanə gör-götür zəmanəsidir, – deyə Hüseyn ayaqlarını yerə dirədi, – dəftərxana məktəbxanadır, Qara qardaş!