Kitabı oku: «Qaraca qız»

“Süleyman Saninin yaradıcılığı zəngin və çoxcəhətlidir. M.F.Axundov realist ədəbi məktəbi zəminində yetişən Süleyman Sani ictimai-bədii fikir tariximizdə hekayə ustası, görkəmli dramaturq, komedioqraf, məşhur xalq müəllimi, mədəniyyət xadimi kimi də tanınmışdır,”

– Nadir Vəlixanov, ədəbiyyatşünas, publisist, filologiya elmləri doktoru

“…aktyorluğu və səhnəyə yaxınlığı Süleyman Sani Axundovun dramaturji yaradıcılığında və vaqiələrin quruluş və inkişafına, gəlişlərin düzgün təşkilinə qayəyə uyğun, faydalı təsirlər buraxmışdır,”

– Əli Sultanlı, filologiya elmləri doktoru, professor

Ön söz

Məktəbli dostlar! Yəqin ki, yaşınızdan asılı olmayaraq aranızda Süleyman Sani Axundovu tanımayan oxucu yoxdur. Çünki bu adı eşidəndə təsəvvürünüzdə məhz sizin üçün yazıb-yaradan yazıçının ədəbi siması canlanır. İlk xatırladığınız əsər isə “Qaraca qız” olur. Sonra “Nurəddin”, “Abbas və Məleykə”, “Əşrəf” və s.

Bu sətirləri oxuduqca, bəlkə, düşünənlər də olacaq: “Nə qədər eyni adı eşidib, eyni əsərləri oxumaq olar?! Elə götürək, “Qaraca qız” povestini. Məgər onu oxumayan varmı?! Ən az mütaliə edən uşaqlar da, heç olmasa, əsərin eyniadlı bədii filmini seyr etmişdilər”.

Amma biz əlinizdəki bu kitabın yeni nəşri ilə təsəvvürlərinizi bir az dəyişdirməli olacağıq. Əgər kitabı oxumağa artıq qərar verdinizsə, siz fərqli bir “Qaraca qız”la tanış olacağınıza əmin olun. Eləcə də “Nurəddin” əsərindəki yeniliklər sizi təəccübləndirəcəkdir.

Siz “Qaraca qız” əsərinin əvvəlki nəşrlərində Qaraca qızın bəy evində düşdüyü mühitdə Piri babadan və Ağca xanımdan başqa doğru bir insan tanımamışdınız. Əsəri oxuduqca və ya filmi seyr etdikdə kiçik bir kimsəsiz qızcığaza qarşı amansız olan mühit sizin ürəyinizi sızlatmış, acı-acı düşündürmüş, sonunda isə göz yaşınızı axıtmışdı. Ürəyiniz sızlamışdır ki, atasız-anasız qalmış bir uşağa qucaq açacaq insanlar nə qədər azdır. Acı-acı düşünmüşdünüz ki, niyə biriləri qayğıyla, sevgiylə əhatələnir, biriləri hər şeydən məhrum olur. Göz yaşı axıtmışdınız ki, canını dostuna fəda edən o kimsəsiz qızcığaz niyə ölüm ayağında da sevgidən məhrum vəziyyətdə gözünü yumur bu işıqlı dünyaya. Və gözlərinizdə dünya qaralırdı…

Hörmətli oxucu, siz bu kitabdan “Qaraca qız” əsərini oxuyanda gözünüzün önündə canlanan o həyata münasibətiniz tamamilə dəyişəcəkdir. Görəcəksiniz ki, bəylərin də sinəsində döyünən insan ürəyidir. Hüseynqulu ağa bir ideal insan, ata, dost, mərhəmətli himayədar kimi canlanacaq təsəvvürünüzdə. Görəcəksiniz ki, Azərbaycanın milli-mənəvi dəyərləri zəngin ailələrdə də necə qorunub yaşanırdı. Böyüyə hörmət, zəhmətkeşə izzət, ehtiram görəcəksiniz. Qadına dəyər, ailəyə sədaqət görəcəksiniz. Kiçiyə qayğı, şəfqət, dostluğa məhəbbət görəcəksiniz. Hətta zalımlığı ilə nifrətinizi qazanmış Pəricahan xanımın insani duyğularını görüb onu da anlamağa çalışacaqsınız. Və həyat aydınlanacaq gözlərinizdə.

“Bəs bu necə olacaq?” – deyə düşündünüz… Bizim sehrli çubuğumuz yoxdur. Sirlər əsərin yazılma və nəşr tarixindədir. Bu sirri sizin də bilməyinizin vaxtıdır.

Tədqiqat zamanı “Qaraca qız” hekayəsinin 1913-cü ildə “Məktəb” jurnalında dərc edilmiş ilk nəşri ilə 1934-cü ildə ədibin “Əsərləri” külliyyatına daxil edilən nüsxəsi arasındakı fərqlər araşdırılmış və üzə çıxarılmışdır. Bu dəyişikliklər 1920-ci ildə Azərbaycanın müstəqilliyinə son qoyan sovet hakimiyyətinin sifarişi ilə aparılmışdır.

“Qaraca qız” povestinin üzərində aparılan dəyişikliyi iki mərhələdə müşahidə edirik. Əsər ilk dəfə 1927-ci ildə S.S.Axundovun “Zarafat” adlı hekayələr kitabına daxil edilərkən dəyişdirilmişdir. Əsərin üzərində, böyük ehtimalla, yazıçı özü işləmişdir. Növbəti dəfə isə 1934-cü ildə yazıçının “Seçilmiş əsərləri”nin tərtibi zamanı bir daha dəyişdirilməyə təhrik edilmişdir. Bu iki nəşr arasında bir sıra incə və mühüm fərqlər görürük. 1936-cı ildə “Seçilmiş əsərlər”in təkrar çapında artıq bu son dəyişikliyə möhür vurularaq bir əsrə yaxın tariximizin yaddaşına köçürülür və bu günə kimi uşaq ədəbiyyatımızın qızıl fonduna daxil olan “Qaraca qız” kimi mükəmməl bir əsər millətin öz keçmişinə nifrət ruhunda tərbiyəsinə yönəldilir. Xüsusilə orta məktəb ədəbiyyat dərsliklərində əsərin əsas süjet xətti əsasında millimənəvi dəyərləri əks etdirən epizodlar ixtisar olunaraq və dəyişdirilərək tədris edilməsi siyasiideoloji məqsəd daşıyırdı. Beləliklə də, bir əsrə yaxındır ki, “Qaraca qız” povesti ideya baxımından yanlış təbliğ olunur.

“Nurəddin” hekayəsinin birinci nəşri ilə (“Məktəb” jurnalı, 1912-ci il, N-9, 20, 21-22) sonrakı nəşrlər arasında bəzi fərqlər vardır. Ədib 1936-cı ildə əsərlərini çapa hazırlayarkən bu hekayədə müəyyən dəyişikliklər etmişdir. Məsələn, ilk nəşrdə məktəbli Fatma atası Hacı Səmədə deyir ki: “…müəllimimizin əmrinə görə, gərək sabaha bir elə nağıl düzəldəm ki, ondan belə bir məna çıxsın: “Yaxşılıq eylə, at dəryaya, balıq bilməsə də, Xaliq bilər”. Bu cümlədəki “Xaliq” sözü Allahın adıdır – “xəlq edən” deməkdir. Ədib sovet dövründə yeni görüşlərlə əlaqədar olaraq həmin atalar sözünü “yaxşılıq elə, əvəzini görərsən” şəklində yazmışdır.

İlk nəşrində Hacı Səməd Hacı Nəsirin övladı olmasını da “Allah-təalanın kəraməti” ilə bağlayır. Əsərin sonrakı nəşrində isə ədib həmin sözlərin əvəzinə “axırda bunların bir oğlu oldu” yazmışdır.

Hacı Nəsir Rəhimə yaxşılıq etmişdi. Bunun əvəzində Rəhim Nurəddinə “kibrit” qutusu irilikdə “Quran” gətirir. Həlimə də “Quran”ı öpüb oğlu Nurəddinin boynundan asır. Əsərin 1936-cı il nəşrində isə Rəhim Nurəddinə Quran yox, Sədinin “Gülüstan” kitabını yadigar verir. Bu dəyişikliklər 30-cu illərdə sovet ideologiyasının təsiri ilə olmuşdur və əsərə müsbət təsir göstərməmişdir. Əsərdə buna bənzər xeyli dəyişikliklər var. Əgər əsərin əvvəlki variantını oxumuşsunuzsa, bunları asanlıqla seçə biləcəksiniz.

“Qaraca qız” və “Nurəddin” əsərləri millimənəvi dəyərlərlə yanaşı, təbiət biliklərini də əhatə etməsi baxımından maraqlıdır. Bu əsərlərdən meyvələrin, heyvanların xüsusiyyətləri haqqında yeni məlumatlarla təbiət biliklərinizi zənginləşdirəcəksiniz. “Nurəddin” əsərində Nurəddinin dili ilə söylənmiş “Oxuyan uşağın elmi olar, hər şeyin sirrini bilər, ona görə də qorxmaz” – fikri təbiət elmlərini öyrənməyin əhəmiyyətini vurğulayır.

Həmçinin irqindən, görkəmindən, sosial mənsubiyyətindən asılı olmayaraq insanlara ehtiram etməyin vacib olmasının səbəblərini öyrənəcəksiniz. Yazıçı bunu əsərində hekayəçi obrazı olan Hacı Səmədin dilindən gözəl ifadə etmişdir: “Ətə baxma, dona baxma, içindəki cana bax.”

S.S.Axundov əsərlərini hər yaşda uşaqların marağını nəzərə alıb, böyük ideyalarını anlaşıqlı dillə kiçik oxucularına çatdırmışdır. O bu əsərlərini nağıllar adlandırsa da, həyat həqiqətlərini qələmə almışdır. Həm də insanların həyatına əsaslı şəkildə təsir edən, ailənin və hətta bütöv bir cəmiyyətin inkişaf istiqamətini dəyişən həyat həqiqətlərini. “Abbas və Zeynəb”, “Əşrəf”, “Əhməd və Məleykə” belə əsərlərdəndir.

“Əhməd və Məleykə” əsərində ana ac övladlarını sakitləşdirmək üçün möcüzəyə inam hissi yaratmağa çalışır ki, bu da, əslində, Allahın mərhəmətinə inamın əksidir. Yazıçı bu əsərdə “mələk bacamızdan sənə çörək salar” möcüzəsini yaradır. Lakin onu demək istəyir ki, bu möcüzəni Allah insanların əli ilə gerçəkləşdirir. Bununla da əsərdə xeyirxahlıq, mərhəmət yüksək insani dəyər kimi öz təsdiqini tapır.

Ədibin “Qorxulu nağıllar” silsiləsindən olan “Abbas və Zeynəb” əsəri kədərli olduğu qədər də öyrədici, ibrətamiz əsərdir. Əsər qan davasının qanlı nəticələrini əks etdirsə də, “…quldurlar elmsiz, tərbiyəsiz tayfadan çıxarlar. Heyvanın vəhşisi qurd, pələng və şir olan kimi, insanın da vəhşisi bunlardır. Ancaq təfavütləri odur ki, quldurlar onlardan neçə qat rəhmsiz, insafsız və zalımdırlar” – fikri bu gün də dünyanın qanlı-qadalı mənzərəsini əks etdirir. Dünyanı bürüyən terror, haqsız müharibələr məhz yazıçının dediyi kimi, “tərbiyəsiz tayfadan” çıxmış quldurların əməllərinin nəticəsidir. Ancaq əsərdə təsvir olunan zamanın “dan ulduzunun parlaq vaxtı” deyə təsvir edilməsi bu cahilliyi arxada qoyacaq işıqlı gələcəyə ümidin ifadəsi idi. Göründüyü kimi, S.S.Axundov bütün əsərlərində “hər qaranlıq gecənin bir işıqlı səhəri var” inamına yer buraxmışdır.

“Əşrəf” əsərinin ekspozisiyası isə ədibin yaradıcılığında məzmun yeniliyindən xəbər verir:

“Məhəmməd və Fatma da yemək otağında nazik və həzin bir səslə “Mən bir türkəm, elim-obam uludur” mahnısını oxuyurdular. Hacı Səməd bir müddət onlara qulaq asıb, sonra içəri girdi. Uşaqlar dərhal səslərini kəsib, ayağa qalxdılar. Hacı Səməd dedi:

– Nə gözəl mahnıdır! Nə gözəl sözlərdir: “İnsan olan vətəninin quludur!..” Bu mahnı, övladlarım, bir gözəl qəhrəman çocuğun hekayəsini yadıma saldı”. Əsərdə Nikolay İvanoviçin və onun xanımı Sofiya Aleksandrovnanın Əşrəfə olan şəfqətləri, məhəbbətləri vasitəsilə insani məziyyətləri ilə yanaşı, vətənləri və onun qarşısındakı vəzifələri üçün sağlamlıqlarını fəda edəcək qədər vətənpərvər olmaları təsvir edilmişdir. Nikolay İvanoviç üzərinə götürdüyü vəzifəni ömrünün sonuna qədər şərəflə, ləyaqətlə yerinə yetirən bir müəllim obrazıdır.

S.S.Axundovun “Xatirələrim” əsərində toplanmış hekayələr öyrədici əsərlərdir. Şəhər həyatından daha çox kənd həyatına, təbiətlə ünsiyyətə üstünlük verən yazıçı povest və hekayələrində olduğu kimi, “Xatirələrim” əsərində də öz mövqeyinə sadiq qalır. Təbiətə səsləyən əsərləri ilə kiçik oxucularını maarifləndirməyə çalışırdı.

Hörmətli məktəbli dostum, siz S.S.Axundovun “Xatirələrim” əsərindən aldığınız məlumatlardan biologiya, coğrafiya dərslərinizdə istifadə edərək əsərdəki həqiqətləri təhlil edə bilərsiniz, məktəbli yoldaşlarınızı bu maraqlı məlumatlarla tanış edə bilərsiniz. Məsələn, “İlanlarla mübarizə” hekayəsində uşaqlıqda çoxumuzda kərtənkələ haqqında yaranmış yanlış təsəvvür təkzib edilir və canlıların əhəmiyyəti haqqında öyrənmiş oluruq:

“Bilmirəm, haradan çıxmışsa, guya kərtənkələlər ilanlara ağu verirlər, ona görən bunları da düşmənlər sırasına qoyub qırardıq. Bu barədə Tağı əmidən soruşduqda o belə cavab verdi:

– Yalan sözdür; kərtənkələlərin zəhəri yoxdur. Özləri də zəhərli həşəratı yeyib tələf etməklə bizə böyük mənfəət yetirirlər. O ki qaldı ilana, onun iki zəhərli dişi var. Zəhər dişinin dibində nazik pərdəli iki tuluğun içindədir. İlan çaldıqda pərdələr yırtılıb zəhər yaralının qanına qarışır, onu zəhərləyib öldürür.

Tağı əminin bu verdiyi məlumatdan sonra biz kərtənkələ qırmağı tərk etdik”.

Azərbaycanın klassik uşaq ədəbiyyatının ən böyük nümayəndələrindən biri olan S.S.Axundovun əsərləri milli-mənəvi dəyərlərin qorunması, öyrədici, ibrətamiz xüsusiyyətləri ilə bugünkü nəsil üçün də öz əhəmiyyətini qoruyub saxlayır.

Məktəbli dostum, bu kitabı diqqətlə mütaliə etməklə sizə göstərə bildiyimiz və bu qısa ön sözümüzdə göstərə bilmədiyimiz başqa istiqamətlərdə də dəyərli məlumatlar alacaqsınız, həyatla, təbiətlə daha yaxından tanış olacaqsınız.

Sizə uğurlu mütaliə diləyirik!

Könül Aydın Nəhmətova

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

QORXULU NAĞILLAR

Əhməd və Məleykə

Qışın orta ayı idi. Hamı soyuqdan qaçıb evlərdə gizlənmişdi. Hacı Səmədin külfəti isti otaqda süfrənin başına cəm olub, yemək üçün onu gözləyirdi. O isə o biri otaqda öz işinə məşğul idi.

Hacı Səməd 50 yaşında, safürəkli, rəhmdil bir kişi idi. Hacı Səmədin külfəti qoca anasından, arvadından, 9 yaşında bir oğlundan və bir də 7 yaşında qızından ibarətdi.

Hacı Səməd oğlu Məmmədi ibtidai şəhər məktəbində oxudurdu və bu ildən də qızı Fatmanı şəhər qız məktəbinə vermişdi. Hacı Səməd başqa müsəlman atalara bərəks¹ olaraq uşaqlarının dərslərinə, ədəb və tərbiyəsinə çox fikir verərdi.

Hacı Səməd işini qurtarıb yemək otağına gəldi. O, süfrənin başında əyləşdi, yeməyə başladılar. Şam qurtardı. Hacı Səmədin xörəyin üstündən çay içmək adəti idi. Bu vaxt külfətə ya kitab, ya gündəlik qəzetlərdən oxuyardı. Bu da olmasaydı, gəzib-gördüyü vilayətlərdən danışardı. Buna görə də gözlüyü gözünə taxıb əlinə qəzeti götürəndə hamı sakit olub onun danışığını gözləyirdi.

Hacı Səməd isə səsini çıxartmayıb öz-özünə yavaşcadan oxumağa başladı.

Fatma bu sakitliyə davam etməyib qoca nənəsinə dedi:

– Nənə, mənə bir qorxulu nağıl söylə.

Fatmanın qardaşı Məmməd bacısından bu sözü eşidib dedi:

– İndi ki qorxulu nağıl istəyirsən, bəs niyə o günü nənəm Məlik Məmməd nağılını söyləyəndə, div adı gələn vaxt nənənin qucağına qısıldın?

– Yox, mən heç qorxmurdum, – deyə Fatma cavab verdi.

Bu halda Hacı Səməd qəzeti yerə qoyub dedi:

– Yaxşı, qızım, bu gecə nənənin əvəzinə mən sənə bir qorxulu nağıl söylərəm, bu şərtlə ki, qorxmayasan.

– Yox, ata, qorxmaram, söylə.

Hacı Səməd çaydan bir neçə qurtum içib başladı:

– Qızım, biri vardı, biri yoxdu, şimal-şərqdə, meşə içində, çay kənarında Tatarcıq adında bir kənd vardı. Bu kəndin əhli əkinçilik və çarvadarlıqla² güzəran edərdi. Qızım, həmin nağıl olunan kənddə Nurəddin adında bir kişi vardı. Bu Nurəddinin 10 yaşında Əhməd adlı bir oğlu, 6 yaşında Məleykə adlı bir qızı və Xədicə adında bir arvadı vardı.

Nurəddinin sənəti əkinçilik idi və mal-qaradan ancaq bir atı vardı. Nağıl olunan zaman bahar və yay çox quraqlıq keçməyinə görə o vilayətdə taxıl susuzluqdan yanıb tələf oldu. Çox çəkmədi ki, ətraf və əknafda³ aclıq başlandı. Payızın əvvəlindən Nurəddin arabasını qoşub şəhərə kirayəçiliyə getdi. Orada qazandığı pulu 4 gündən, 5 gündən bir evinə göndərərdi. Külfəti də onunla güzəran edərdi.

Əhməd kənd məktəbində oxuyurdu. Atası tərəfindən gələn məktubları asanca oxuya bilirdi. Bir neçə gün bundan əqdəm Əhməd yazıb atasından özü üçün bir başlıq və bacısı üçün bir əlcək istəmişdi. Hər ikisi bu şeylərin tezcə alınmasını xahiş edirdi. Lakin 5 gün keçdi, 1 həftə keçdi, 10 gün keçdi, atalarından bir xəbər çıxmadı. Xədicə bərk qorxuya düşmüşdü. Evdə pul və çörək də tükənmişdi.

Bir dəfə, əziz balalarım, söz vaxtına çəkər, belə bir gecədə, qarlı çovğunun şiddətli vaxtında, Əhməd və Məleykə atalarının yolunu səbirsiz gözləyən zaman kim isə qapını döydü. Uşaqlar cəld:

– Atam gəldi, – deyə qapıya tərəf yüyürüşdülər. Amma onun əvəzinə kürkə bürünmüş, əlləri əlcəkli, başı başlıqlı qonşuları Şəhabəddin içəri daxil oldu. O kişi Nurəddinlə bərabər arabaçılığa getmişdi. Bunu görcək Xədicənin ürəyini qorxu aldı.

Uşaqlar:

– Əmi, bəs atamız hanı? – deyə soruşduqları vaxt ondan cavab almadılar.

Şəhabəddin Xədicəni bayıra çağırıb, ərinin atlı-arabalı dərəyə uçub ölməyini xəbər verdi və onun cibindən çıxan 6 manatı verib cəld getdi.

Xədicə ruhu qaçmış, nitqi tutulmuş halda içəri girdi və uşaqlarını bağrına basıb zar-zar ağladı. Bunların ah-naləsi, boranın gurultulu səsi ilə bir-birinə qarışmışdı.

Bunlar axırda sakit oldular. Əhməd anasından soruşdu:

– Ana, bu aclıq ildə atasız biz necə dolanacağıq, acından öləcəyik.

– Qorxma, oğlum, bu saçlarımı satıb sizi ac qoymaram, – deyə Xədicə oğluna təsəlli verdi, sonra hər ikisini soyundurub yatağa uzandırdı. Bir azdan sonra uşaqlar yuxuya getdilər.

Amma o gecəni Xədicə sübhə kimi yata bilmədi. Fikir, xəyalət onu götürmüşdü. Sahibsiz arvad, yetim uşaqlar, aclıq ildə necə dolansın?

Bir neçə müddət keçdi. Xədicənin pulu lap qurtardı. Yavaş-yavaş ev şeylərini satmağa başladı. Xədicə bir də baxdı, gördü ki, evdə heç bir şey qalmayıbdır. Uşaqlar da acdır. Çörək üçün hansı qonşuya getdisə, əliboş qayıtdı, çünki hamı bunların günündə idi. Acından zavallı uşaqlar taqət və gücdən düşmüşdülər. Yazıq Xədicə hər yerdən ümidi kəsilmiş, dizlərini qucaqlayıb bir küncdə mumiya kimi oturmuşdu. Gizlin ağlamaqdan gözlərinin yaşı da qurumuşdu.

Qızım, axşam oldu. Acından Məleykənin qırmızı yanaqları saralmışdı…

Birdən Fatma özünü atasının qucağına atıb dedi:

– Ata, demə, demə! Qorxuram.

Hacı Səməd qızının başını sığallayaraq dedi:

– Qorxma, qızım, dalı yaxşıdır. Qulaq as, harada qaldım? Hə, Xədicə Məleykəni soyundurub yerə qoydu ki, bəlkə, yuxuya gedə. Amma yazıq tifil rahat ola bilmirdi. Axırda Xədicə onu sakit etmək üçün dedi:

– Qızım, Məleykə, gözlərini yumub yat; onda gecə mələk bacamızdan sənə çörək salar.

Məleykə gözlərini yumdu. Bir azdan sonra yuxuya getdi. Amma Əhməd anası ilə oyaq qalmışdı. Gecədən xeyli keçmiş bacadan gumbultu ilə bir şey içəri düşdü.

Ana və oğul diksinmiş ayağa qalxdılar ki, görsünlər, o düşən nədir. Gördülər ki, ağzı bağlı bir torbadır. Xədicə əli əsə-əsə torbanın ağzını açdı. Gördülər ki, içi çörək, yemiş, cücə, yumurta və qeyri yeməli şeylərlə doludur. Bunu görcək Əhməd dedi:

– Ana, gördünmü, mələk bacamızdan bizə çörək saldı.

Xədicə heyrətdə qalıb cavab verə bilmədi. Bu halda torbanı boşaldanda içindən kağıza bükülmüş bir yumru şey çıxdı. Açanda gördülər ki, hamısı qızıl puldur.

Bunu görən ana və oğul daha da artıq təəccüb etdilər. Bu halda Əhmədin gözünə pula bükülmüş kağızda yazı sataşdı:

– Ana, burada yazı var; qoy görək nədir? – deyə Əhməd kağızı oxudu.

“Qızım Məleykə, mən bir qoca səyyaham. Yolda evinizin yanında faytonumun çarxı oxdan çıxdı, onu salıncan mən istədim ki, sizdə bir az qızınıb, rahat olam. Qapıya gəldikdə anan dediyi sözləri eşitdim. Geri qayıdıb bu şeyləri və pulu sənin üçün hazır etdim və təzədən gəlib bacanızdan atdım. Yaşa, qızım, yaşa, mən qoca babanı da yaddan çıxartma. Xudahafiz.

Səyyah Cəmaləddin”.

Bu halda Məleykə oyanıb dedi:

– Ana, mələk bacamızdan çörək saldımı?

– Bəli, ağıllı qızım, ancaq mələk yox, baban Cəmaləddin, – deyə Xədicə Məleykənin qabağını yeməli şeylərlə doldurdu. O gecəsi iki bala, bir ana şadlıqlarından bilmirdilər ki, nə etsinlər. Axırda hamı şad-xürrəm yıxılıb yatdılar.

İndi siz də, əziz balalarım, durun, yatın, səhər dərsə gedəcəksiniz.

Bu sözlərlə Hacı Səməd sözünü tamam etdi.

Abbas və Zeynəb

Məmməd və Fatma şamdan sonra sabahkı dərslərini hazırlayıb, yazılarını yazıb oturmuşdular. Tez-tez atalarının üzünə baxırdılar. Hacı Səməd uşaqlarının fikrini duyub dedi:

– Yenə nağıl istəyirsiniz?

– Bəli, ata, – deyə Məmməd cavab verdi.

Fatma dedi:

– Ata, bu gün müəlliməmiz bizə “Əlibaba və qırx quldur”un nağılını oxudu. Sən də bizə qul-durdan söylə.

– Yaxşı, qızım, ancaq bunu bil ki, quldurlar elmsiz, tərbiyəsiz tayfadan çıxarlar. Heyvanın vəhşisi qurd, pələng və şir olan kimi, insanın da vəhşisi bunlardır. Ancaq təfavütləri odur ki, quldurlar onlardan neçə qat rəhmsiz, insafsız və zalımdırlar. Qulaq as, bu nağıldan özün bilərsən.

– Qızım, bahar fəslində dan ulduzunun parlaq bir vaxtı idi. Qayadibi adlı kəndin əhli hələ yatmışdı. Bu kənd Zaqafqaziyanın cənub tərəfində, uca dağlarla əhatələnmiş bir çay qırağında, meşə kənarında salınmışdı.

Birdən azançının “Allahü-əkbər” səsi ucaldı. Cütçülər bundan əvvəl oyanmışdılar, o zəhmətkeşlər zəmilərinə cüt əkməyə getdilər.

Getdikcə dan yerinin qızartısı artırdı. Dərələrdən və çaylardan duman qalxırdı. Günəş dağın dalından ahəstə-ahəstə çıxırdı. Hələ özü görünmürdü. Amma şəfəqi qarşıdakı uca dağın başına düşmüşdü. Sonra yavaş-yavaş qalxıb dağın dalından göründü və ruh verən qızıl zərrələrini aləmə dağıdıb cümlə yatmışları oyatdı. Çəmənlərdə, seyrəngahlarda, çiçəklər qönçələrində gizlənmiş pərvanələri və arıları oyatdı. Quşların cəh-cəhi havaya ucaldı. Bunların xoş avazları cütçünü şura gətirdi. O da ahəstə-ahəstə cütünü sürüb öz nəğməsini oxudu. Dağ döşündə sürüsünü otaran çoban da bayatı nəğməsini tütəyində ucaltdı.

Günəş yavaş-yavaş qalxırdı. Onun qızıl şəfəqi getdikcə gümüş rənginə dönürdü. Qayadibi kəndinin əhalisi durub hərə öz işinə getdi…

* * *

– Abbas, bax, gör mən nə qədər yığmışam.

– Afərin, bacım Zeynəb, indi otur, bunları dəstə tutaq, bazarda satıb sənə çoxlu kişmiş alacağam.

– Fındıq da.

– Yaxşı, fındıq da alaram.

Bacı və qardaş ətəklərinə yığdıqları qulançarı yerə töküb, bir təpənin üstündə oturdular və onları dəstə tutmağa başladılar.

Bu iki uşaq atadan yetim idi və bir quru daxmadan başqa, ataları bunlara bir şey qoymamışdı. Ancaq anaları Fatma cəhrəçilik edib bir növ gündəlik çörəyini qazanırdı. Uşaqlar kiçik olduqlarından analarına bir o qədər köməkləri çatmırdı.

Abbasın 10 yaşı, Zeynəbin 7 yaşı vardı. Abbas ancaq bu ildən hər gün meşəyə odun qırmağa gedirdi və qırdığı odunu şələləyib, bazarda dükançılara bir az pula satırdı. İki gün bundan qabaq Abbas odun ilə bərabər bir dəstə qulançar da yığıb bazara gətirmişdi və onu bir şahı pula satıb anasına vermişdi.

Bu gün Abbas meşəyə getməyə hazırlananda Zeynəb də qulançar yığmaq həvəsilə anasından rüsxət istədi. Amma Fatma heç birini qoymaq istəmirdi, çünki quldur Səfərdən qorxurdu. 4 il bundan əqdəm Səfərin qardaşı el davasında Qayadibi əhli tərəfindən öldürülmüşdü. Amma qatili kim olduğu məlum deyildi. Ona görə Səfər qardaşının qanını bütün kənddən iddia edirdi.

Bir dəfə Qayadibi camaatı Səfərdən belə dəhşətli bir sifariş aldı: “Ey qayadibililər! And içirəm məni yaradan xaliqə. And içirəm anamın, bacımın namusuna, ta sizin böyük-kiçiyinizi, arvad-uşağınızı qırıb o gözəl vətəninizi odlayıb tar-mar etməyincə dünyada yaşamayacağam; vaxtınıza hazır olun”.

Bu xəbər hamını bərk qorxuya salmışdı, çünki Səfər dəliqanlı bir adam idi.

Bu sifarişdən çox keçməmişdi ki, Səfəri adam öldürmək üstündə Sibirə göndərdilər. 4 il idi ki, ondan bir xəbər-ətər yox idi. Ancaq bu yaxın zamanda Səfərin Sibirdən qaçıb başına özü kimi dəliqanlıları cəm edərək quldurluq etməyi hər yerə yayılmışdı. Qayadibi əhli də bərk qorxuda idi.

Fatma neçə gün idi ki, işsiz idi. Ona görə istəristəməz uşaqlara izin verdi. Onlar da sevinə-sevinə meşə tərəfə üz qoydular.

Fatma ağıllı, xoşrəftar bir arvad idi. Öz uşaqlarına da yaxşı rəftarı, bir-birilə mehriban dolanmağı tərbiyə vermişdi. Uşaqlar da analarının gözəl sifətlərini və tərbiyəsini götürmüşdülər. Çox analar bu iki tifilin tərbiyəsinə həsrət çəkirdilər.

Abbas uzunboylu, nazikbədən, ağbənizli, alagözlü, xoşsifət bir uşaq idi. Zeynəb qaraqaş, qaragöz, dolubədənli, uzunsaçlı, qırmızıyanaqlı bir qız idi. Abbas bacısını artıq dərəcədə sevirdi. Heç elə bir gün olmazdı ki, öz qazancından bacısına bir şey almayaydı. Abbas üzünü bacısına çevirib dedi:

– Zeynəb, bu yığdığımız qulançar azdır, buna heç bir şahı da verməzlər. Dur, gedək, mən bir yaxşı qulançarlıq yer bilirəm. Orada qulançar yığaq və həm də mən odun doğrayıb şələ qayırım.

– Axı, qardaş, mən yorulmuşam.

– Yavaş-yavaş gedərik, orada sən yorğunluğunu alarsan, mən özüm tək yığaram, – deyə Abbas dəhrəsini və sicimini⁴ götürüb ayağa qalxdı və bacısının da əlindən tutub dağın döşündəki meşəliyə üz qoydu.

Bir qədər meşə ilə gedəndən sonra bir gözəl və səfalı seyrəngaha çıxdılar. Bu seyrəngah yaşıl, təzə və tər otla, gözəl, ətirli, rəngli çiçəklərlə zinətlənmişdi. Rəngbərəng pərvanələr və arılar bu çiçəkdən o çiçəyə uçub bahar günəşi ilə oynaşırdılar. Hər rəngə çalan cürbəcür cücülər otlara mərcan kimi sarılmışdı. Bir tərəfdən çiçəklərin qoxusu, bir tərəfdən quşların cəh-cəhi və bir tərəfdən də baharın xoş mehi insanı biruh⁵ edirdi. Seyrəngahın bir tərəfi qayaya dirənmişdi. Bu qayadan bir bulaq axıb şırıltı ilə aşağı tökülürdü. Suyun zərrələri havada, günəşin şəfəqindən almaz parçaları kimi parıldayırdı. Bu bulaq “Şırlanbulaq” adı ilə məşhur idi. Zeynəb bu gülüstanı, bu çarqat⁶ kimi sərilmiş lalələri və çiçəkləri görcək yorulmağını unudub: – Ah nə gözəl çiçəklər var, – deyə qışqırdı və qardaşının əlini buraxıb gül yığmağa qaçdı. Abbas da ipini və dəhrəsini yerə qoyub qulançar yığmağa məşğul oldu. Zeynəb gah çiçək yığırdı və gah da qışqıra-qışqıra pərvanələri qovurdu. Bir azdan sonra yorulub bir laləzarlıqda oturdu və lalələrdən gəlin qayırmağa başladı. O vaxt Abbas qulançar yığa-yığa çəməndən xeyli uzaqlaşıb bir kolluq dərəyə düşmüşdü.

Gün qalxıb günortaya yaxınlaşdı. Qəflətən dağların arasına bir gurultu düşdü. Abbas elə bildi ki, göy guruldayır, amma yuxarı baxdıqda bir bulud da görmədi. Bu gurultudan bir dəqiqə keçməmiş elə bir gurultu başladı ki, deyəsən, bu saat göylər uçub yerə töküləcəkdir. Abbas başını yuxarı qaldırıb gördü ki, güllə dağların başından kəndlərinə və zəmilərdə yer əkən cütçülərin və qoyun otaran çobanların üstünə dolu kimi yağır. “Qul-durlar!” – deyə Abbas qışqırdı. Bir əvvəl istədi ki, dərədə gizlənsin. Sonra yadına düşdü ki, Zeynəb açıq yerdə qalmışdır. Dərhal bacısına tərəf qaçdı ki, onu da götürüb ayı kahasında gizlənsin.

Abbas özünü o vaxt yetirdi ki, Zeynəb çəməndə başıaçıq, saçları döşünə tökülmüş, ovçu oxundan qaçan ceyrantək “Abbas, qardaş” – deyə o tərəf-bu tərəfə qaçıb qışqırırdı və dağlardan da birəhm quldurların güllələri onun üstünə dolu kimi yağırdı. Abbas ucadan səsləndi:

– Bacı, Zeynəb, qorxma, buradayam!

Zeynəb qardaşının səsini eşidib ona tərəf qaçdı. Lakin 30 qədəm getməmişdi ki, birdən “Ox!” deyib yerə yıxıldı. Abbas özünü bacısına yetirib gördü ki, Zeynəbin sinəsindən al qan qətrə-qətrə tökülüb, otlar və çiçəkləri lalə rənginə döndərmişdir.

– Abbas, mənə su ver!

– Dur, bacım, qaçaq Şırlanbulağa.

Zeynəb istədi ki, qalxsın, amma bacarmadı. Abbas onu çox çətinliklə qucağına götürüb, bulağa tərəf aparmağa üz qoydu. Lakin 10 qədəm getməmişdi ki, quldurlar bunları təzədən gülləyə tutdular. Abbas özünü və bacısını bir çuxur yerə saldı ki, oranı güllə tutmurdu. Zeynəbin lalə kimi olan üzü solub ağ zanbağa dönmüşdü.

– Abbas, yandım, mənə su ver! – deyə Zeynəb nalə edirdi.

Bacısının susuzluğu Abbasın ürəyini nəhayət dərəcədə yandırdı.

– Bacı, bu saat sənə su gətirəcəyəm, – deyə Abbas bulağa tərəf yüyürdü. Güllə müdam⁷ onun üstünə yağırdı.

Abbas özünü bulağa yetirdi. Araqçınını su ilə doldurub qayıtdı. Bu dəfə Abbas qaça bilmirdi: qorxurdu ki, suyu tökülsün. Abbas Zeynəbə o qədər yaxınlaşdı ki, onun “su” naləsini eşitdi. Birdən Abbas ufultu ilə yerə yıxıldı. Namərd güllə binəva uşağın sol böyründən dəyib dalından çıxmışdı. Abbas qalxıb yerimək istədi. Lakin üç qədəm getməmişdi ki, dübarə yıxıldı. Abbas sürünə-sürünə özünü bacısının üstünə saldı, gördü ki, gözləri yumuludur. Amma dodaqları ayrıla qalmışdır. Elə bil ki, deyir: “Qardaş, Abbas, mənə su ver”.

Abbas Zeynəbi qucaqlayıb öpə-öpə deyirdi:

– Bacı, Zeynəb, gözlərini aç, gəlmişəm.

Bu hadisədən 6 saat keçdi. Dəxi tüfəngin gurultusu kəsilmişdi. Dağların arasını tüstü almışdı. Bu tüstü Qayadibi kəndinin yanmış evlərinin və bağlarının tüstüsü idi. 5-6 saat bundan qabaq cənnət bağına bənzəyən Qayadibi kəndi indi yanıb kül olmuşdu. Əhalisi isə bir parası qətlə yetişib, yerdə qalanı da qaçıb dağlarda, meşələrdə gizlənmişdi. Quldur Səfər qardaşının intiqamını belə aldı.

Gün batdı, ay çıxdı. Nağıl olunan yerlərdən bir səs çıxmırdı. Heyvanlar və quşlar insanların vəhşi hərəkətindən elə xofa düşmüşdülər ki, hələ cürət edib yuvalarından çıxa bilmirdilər. Ay yavaş-yavaş qalxıb qəmgin-qəmgin insanların tutduğu vəhşi əməllərə baxırdı.

Gecədən xeyli keçmiş bir arvad dağları, daşları, meşələri axtarırdı. Bu arvad Fatma və axtardığı da iki balası idi.

– Zeynəb, Abbas, gözəl balalarım, yetim balalarım, haradasınız, səs verin!.. – deyə Fatma nalə edirdi.

Lakin çəmən üstündə, lalələr arasında qucaqqucağa verib qanlarına qəltan olmuş Zeynəb və Abbas – bu iki məsum anaları Fatmanın naləsini eşitmirdilər.