Kitabı oku: «Чернобиль таваллоси», sayfa 3

Чернобиль қаҳрамонларига қўйилган битта ёдгорлик бор… Бу – қўл билан тикланган саркофаг, ушбу тошқопқоқ остига улар ядро оловини яширдилар. Йигирманчи асрнинг эҳроми.

─ Чернобиль ерида инсоннинг аҳволи ачинарли. Ҳайвоннинг ҳоли янада аянчли… Мен янглишмадим… Ҳозир тушунтираман… Одамлар кетганидан сўнг ўлик ҳудудда нима қолди? Эски гўристонлар ва ҳайвонлар кўмиб ташланган биоқабристонлар. Инсон фақат ўзини қутқарди, қолган барчага эса хиёнат қилди, одамлар кетган қишлоқларга аскарлар ёки овчилар отрядлари кирди ва ҳайвонларни отиб ташлади. Итлар одамларнинг овозини эшитиб, улар томон югурди ва отилди… Мушуклар ҳам… Ва отлар ҳам ҳеч нарсани англай олмай қолишди… На ҳайвонлар, на қушларнинг айби бор эди ва улар жимгина жон бердилар, бу эса янада даҳшатли. Қачонлардир Мексикадаги ҳиндулар ва христианликдан олдинги рус ерларида яшаган аждодларимиз ҳам емиш учун ўлдириладиган ҳайвонлар ва қушлардан кечирим сўрашган. Қадимги Мисрда ҳайвон инсон устидан шикоят қилиш ҳуқуқига эга эди. Миср эҳромида сақланган папирусларнинг бирида “Ҳўкизнинг Н.га қарши бирорта шикояти топилмаган”, деб ёзилган. Ўликлар салтанатига равона бўлишдан олдин мисрликлар шундай сўзлар билан тавалло қиларди: “Мен ҳеч бир жониворни хафа қилмадим. Бирор ҳайвоннинг дон-дунини, ўт-пичанини тортиб олмадим”.

Бизга Чернобиль тажрибаси нима берди? Бизни “бошқалар”нинг ана шу овозсиз ва сирли дунёсига қайтардими?

─ Бир гал аскарлар одамлар кетиб бўлган қишлоққа кириб, отишни бошлаганини ўз кўзим билан кўрдим…

Ҳайвонларнинг чорасиз қичқириқлари… Улар ўзларининг турфа тилларида дод солардилар… Бу ҳақда аллақачон Янги Аҳдда⁵ айтилганди. Исо Масиҳ Қуддусдаги Муқаддас маъбадга келади ва у ерда қурбонлик маросимига тайёрлаб қўйилган жониворларни кўради: улар бўғзидан сўйилган, қонга ботиб ётарди. Исо қичқиради: “Сиз ибодат уйини қароқчилар ғорига айлантирдингиз!” У яна кушхонага айлантирдингиз, деб қўшиб қўйиши мумкин эди. Мен учун зонада қолдирилган юзлаб биоқабристонлар ўша қадимий мажусийлар бутхонасидир. Фақат бу қурбонлар қайси илоҳга атаб сўйилган? Илмфан илоҳигами ёки оташ худосигами? Бу маънода Чернобиль Освенцим ва Колимадан⁶ ҳам узоққа борди. Холокостдан⁷ ҳам ўтди. У таяниш учун олдинга қўл чўзади. Аммо ҳеч нима топа олмайди.

Атрофимдаги оламга бошқача кўз билан қарайман… Замин узра митти чумоли ўрмалаб бормоқда ва у энди юрагимга яқин. Осмонда парвоз қилаётган қуш ҳам мен учун қадрдон. Энди ўртамиздаги масофа қисқармоқда. Аввалги бўшлиқ йўқ. Мана шуларнинг барчаси – ҳаёт.

Шундай воқеа ҳам эсимга тушди… Кекса асаларичи ҳикоя қилиб берганди (буни кейин бошқалардан ҳам эшитдим): “Эрталаб боққа чиқдим, нимадир етишмаяпти, қандайдир таниш бир овоз йўқдай. Битта ҳам ари қолмабди… Бирорта арининг саси эшитилмаяпти! Бирорта ҳам! Нима? Бу нимаси? Иккинчи куни ҳам улар учиб чиқмади. Учинчи куни… Кейин атом станциясида ҳалокат юз берганини хабар қилишди, у эса ёнгинамизда. Аммо биз анчагача, хабар келгунича буни билмаганмиз. Асаларилар дарҳол билган, тушунган, биз эса йўқ! Энди, агар бирор нима бўлса, аввал уларга қарайман. Уларнинг ҳаётига боқаман”.

Яна бир мисол… Дарё ёқасидаги балиқчилар билан гаплашганимда улар шуни эсладилар: “Биз телевизор орқали тушунтириш беришади деб кутдик… Қандай қутулиш мумкинлигини айтишар деб ўйладик. Чувалчанглар эса.... Шу оддий чувалчанглар ерга, эҳтимол, ярим метр ёки бир метрдир, чуқур кириб кетишди. Буни тушунмабмиз ҳам. Биз – балиқчилар, ерни ковлаймиз-ковлаймиз. Балиқ овлаш учун бирорта ҳам чувалчанг тополмадик…”

Бу заминда ким қадимийроқ, мустаҳкамроқ ва боқийроқ – бизми ёки шу арилар ва чувалчангларми? Қандай омон қолишни улардан ўрганишимиз керак… Ва қандай яшашни ҳам…

─ Икки ҳалокат – ижтимоий (кўз ўнгимизда Совет Иттифоқи қулади, улкан социалистик қитъа сув остига ғарқ бўлди) ва фазовий ҳалокат (Чернобиль) бирлашди. Бу иккита глобал портлаш эди. Биринчиси – яқин, тушунарлироқ. Одамлар шу бугуни ва тирикчилиги билан овора: қайси пулга сотиб олиш, қаерга бориш керак? Нимага ишонса бўлади? Яна қайси байроқни тутиш керак ёки ўзи учун, ўз ҳаёти учун яшашни ўрганиши керакми? Ўзи учун яшаш ва масъул бўлиш бизга нотаниш, қўлимиздан келмайди, чунки ҳали мустақил яшаб кўрмаганмиз. Буни ҳамма ва ҳар ким бошдан кечирмоқда. Чернобилни эса унутишни хоҳлашарди, чунки онг унинг қошида таслим бўлганди. Онг ҳалокати. Тасаввур ва қадриятларимиз дунёси портлаб кетди. Агар биз Чернобилни енгсак ёки уни тушуна олсак, бу ҳақда ўйлардик ва кўпроқ ёзардик. Аслида, бир дунёда яшаймиз, онгимиз эса бошқа дунёда. Реаллик инсонга сиғмай, сирғалиб кетиб боряпти.

─ Ҳа… Реалликнинг ортидан қувиб етолмаяпмиз…

─ Битта мисол… Ҳалигача эски тушунчаларни истифода этамиз: “узоқ-яқин”, “ўзимизники-бегона”… Заҳарли булутлари тўртинчи куниёқ Африка ва Хитой узра сузиб юрган Чернобилдан кейин яқин ва узоқнинг маъноси қолдими? Замин жуда кичкина экани аён бўлди-ку, бу энди Колумб замонидаги курраи замин эмас. Унинг поёни бор. Энди бизда маконнинг бошқача сезгиси пайдо бўлди. Биз хонавайрон бўлган маконда яшаяпмиз. Яна… Охирги юз йилликда инсон аввалгидан узоқроқ яшай бошлади, аммо одам умри еримизга жойлашиб олган радионуклидлар ҳаёти олдида барибир жуда оз ва қисқа. Уларнинг аксарияти минг йиллар яшайди. Биз бу олисликка ҳатто назар ташлай олмаймиз! Уларнинг ёнида вақтни бошқача ҳис этасан. Буларнинг бари – Чернобиль. Унинг излари. Ўтмиш, фантастика ва илмга муносабатимизда ҳам худди шу ҳолат содир бўлмоқда… Ўтмиш ожиз бўлиб чиқди, илмдан эса фақат нодонлигимиз ҳақидаги билим қолди, холос. Туйғуларимизда қайта қурилиш кечмоқда… Энди шифокор ўлаётган инсоннинг хотинига одатий тасалли ўрнига: “Яқин келишингиз мумкин эмас! Ўпишингизга қўймаймиз! Силашингиз тақиқланади! Бу энди севикли инсонингиз эмас, радиоактив қолдиқлардан тозаланадиган объект”, – дейди. Шу ерга келганда Шекспир ҳам ортга чекинади. Буюк Данте ҳам. Масала шунда: яқин бориш керакми ёки бормаслик? Ўпиш керакми, ўпмаслик? Қаҳрамонларимдан бири (айни ўша пайтда ҳомиладор бўлган аёл) эрига яқин келади ва ўпади, уни ўлгунича ёлғиз қолдирмайди. Бу иши учун эса у ўз соғлиғи ва жажжи фарзандларининг ҳаёти билан бадал тўлайди. Хўш, қандай қилиб муҳаббат ва ўлимдан бирини танлаш мумкин? Ўтмиш ва ўзининг нотаниш бугунидан бирини-чи? Ўлаётган эри ва фарзандларининг ёнида ўтирмаган рафиқалар ҳамда оналарни қоралашга кимда жасорат бор? Радиоактив объектлар ёнида… Уларнинг дунёсида муҳаббат ҳам ўзгарди. Ўлим ҳам.

Биздан бошқа ҳамма нарса ўзгарди.

– Ҳодиса тарихга айланиши учун ҳеч бўлмаганда эллик йил ўтиши керак. Бу ерда эса қайноқ изларни босиб боришга тўғри келади…

– Зона… Алоҳида дунё… Заминнинг қолган барча қисмидан бошқача… Аввал уни фантастлар ўйлаб топишди, аммо реал ҳаёт олдида адабиёт ортга чекинди. Биз Чехов қаҳрамонлари сингари инсоннинг юз йилдан кейин ажойиб бўлишига ишона олмаймиз! Ва ҳаёт гўзал бўлишига!!! Биз бу келажакни йўқотдик. Юз йилдан сўнг Сталиннинг ГУЛАГи, Освенцим… Чернобиль ўтмишга айланади… Ва Нью-Йоркдаги сентябрь ҳам… Буларнинг бари қандай қилиб бир авлод ҳаётига суқилиб киргани ва жойлаша олганини тушуниш қийин. Масалан, саксон уч ёшли отамнинг ҳаётига кирди-ку? Наҳотки инсон яшаб қолди?!

Тақдир – бир инсон ҳаёти, тарих – ҳаммамизнинг ҳаётимиз. Мен тарихни шундай ҳикоя қилмоқчиман, токи тақдирни ҳам кўздан қочирмайлик… Бир инсон тақдирини…

– Чернобилда энг кўп эсланадигани – “ҳаммасидан кейинги” ҳаёт: инсонсиз буюмлар, одамсиз манзаралар. Ҳеч қаёққа олиб бормайдиган йўл, охири йўқ симлар. Йўқ, ўйлаб қоласиз, бу нима – ўтмишми ёки келажак?

– Гоҳида шундай туюлади: назаримда, келажакни ёзаётгандекман…

1
Ўликлар замини

Одамлар нима учун эслашлари тўғрисида монолог

Менинг ҳам саволим бор… Унга ўзим жавоб бера олмайман…

Бироқ бу ҳақда ёзмоқчисиз… Бу ҳақда? Бироқ мен ҳақимда билишларини истамасдим. У ерда нималарни бошдан кечирдим… Бир томондан, кўнглимни очиб, бор гапни айтиб бериш истаги бор, бошқа томондан, ўзимни худди яланғочланаётгандай ҳис қиляпман, буни хоҳламасдим…

Толстойни эслайсизми? Пьер Безухов урушдан сўнг шундай ҳайратга тушадики, назарида, ўзи ва бутун дунё абадий ўзгаргандай туюлади. Қанчадир вақт ўтгач, у яна аввалгидай извошчисини сўкаётганини, ўшандай вайсаб нолиётганини сезиб қолади. Унда нега одамлар эслашади? Ҳақиқатни тиклаш учунми? Адолат учунми? Озод бўлмоқ ёки унутмоқ учунми? Улар маҳобатли ходисанинг иштирокчиси эканини англашадими? Ёки ўтмишдан ҳимоя излайдиларми? Ва бунинг устига, хотиралар – ўта нозик, ўткинчи нарса, бу бир аниқ билим эмас, инсоннинг ўзи ҳақидаги тахминларидир. Бу ҳали билим эмас, бу фақат ҳис-туйғулардир.

Менинг ҳисларим… Изтироб чекдим, хотирамни титкиладим ва эсладим… Ҳаётимдаги энг даҳшатли ходиса болалигимда бўлган… Бу – уруш…

Эсимда, кичкиналигимизда “ота-она” ўйинини ўйнардик: болачаларни ечинтирардик ва бир-бирининг устига қўярдик… Бу урушдан кейин туғилган илк гўдаклар эди. Миттивойлар қайси сўзларни гапира бошлаганини, қачон юра бошлаганини бутун қишлоқ биларди, чунки уруш даврида болаларни унутиб қўйишганди. Биз ҳаёт бошланишини кутардик. “Отаоналикка” – ўйинимиз шунақа аталарди. Ҳаётнинг пайдо бўлишини кўргимиз келарди… Ўзимиз эса ҳали саккиз-ўн яшар эдик…

Бир аёл ўзини қандай ўлдираётганини кўрдим. У дарё ёқасидаги бута ортида эди. Қўлига ғиштни олиб, бошига урарди. Аёл бутун қишлоқ нафратланадиган полициячидан ҳомиладор бўлиб қолганди. Яна ҳали кичкина бўла туриб, мушук болалари қандай туғилганини кўрганман. Онамга туғаётган сигирнинг ичида бузоқчани суғуриб олишда ёрдам берганман, ўзимизнинг чўчқамизни қочириб келиш учун қобонга олиб борганман… Ёдимда… Отамнинг ўлигини олиб келишганини эслайман, унинг устида онам тўқиган свитер бор эди. Отамни пулемётдан ёки автоматдан отишган бўлса керак, қонли бўлакчалар ўша свитеридан чиқиб турарди. У уйимиздаги ягона каравотда ётарди, уни ётқизадиган бошқа нарсамиз йўқ эди. Кейин уни уйимизнинг ёнгинасига дафн этдик. Ери юмшоқ эмас, оғир лой эди. Лавлаги учун олинган жўяк. Теварак-атрофда жанг кетарди… Кўчада одамлар ва отларнинг ўликлари ётарди…

Буларнинг бари мен учун ман этилган хотиралар эди ва улар ҳақида ҳеч кимга овоз чиқариб ҳикоя қилмаганман…

Ўшанда ўлимни ҳам худди туғилиш каби қабул қилганман. Сигирнинг ичидан бузоқ чиқаётганида ичимда деярли бир хил ҳиссиётни туйганман. Мушукчалар туғилганида ҳам. Бута ортидаги аёл ўзини ўлдираётганда ҳам… Негадир менга буларнинг ҳаммаси бир хилдек туюлган. Туғилиш ва ўлим…

Болалигимдан ҳовлимизда чўчқани чавоқлаганда тараладиган ҳидни эслайман… Менга бармоғингиз тегса кифоя, ўша ёққа қулаб тушаман. Ўша даҳшатли тушга… Ваҳимага… Учаман…

Яна аёллар биз кичкинтойларни ҳаммомга бирга олиб боришганини эслайман. Ҳамма аёллар, жумладан, онамнинг ҳам бачадони пастга тушиб қолган (биз буни тушуниб қолгандик), улар мато билан боғлаб қўйишарди. Буни кўрганман… Оғир меҳнатдан бачадонлар ташқарига осилиб чиқарди. Эркаклар йўқ, уларни жанггоҳда, партизанликда ўлдириб бўлишган, отлар ҳам йўқ эди, аёллар омочни ўзларига боғлаб, далани шудгор қилишарди. Ўз томорқаларини ҳам, колхоз ерларини ҳам шу алпозда шудгор қиларди. Улғайиб, аёл билан яқинлик қилганимда, ўша пайтларни эсладим… Ҳаммомда кўрганим – ўша чиқиб кетган бачадонларни…

Унутишни истадим. Ҳаммасини унутишим керак… Унутдим… Энг даҳшатли нарсаларни аллақачон бошдан кечириб бўлдим, деб ўйлардим… Бу – уруш. Ва мен ҳимояланганман, энди муҳофазаланганман. У ерда… Ўшанда… бошдан кечирганларим… ўз билганларим билан ҳимояланганман… Аммо…

Чернобиль зонасига бордим… У ерда кўп марта бўлганман… Ва у ерда чорасизлигимни тушундим. Тушуна олмайман… Ўзимнинг шу чорасизлигимдан вайрон бўламан. Ҳаммаси ўзгариб кетган дунёни таний олмаётганимдан… Ҳатто ёвузлик ҳам бошқача.

Ўтмишим энди мени ҳимоя қила олмаяпти… Тинчлантира олмаяпти… Унда жавоблар йўқ… Авваллари улар ҳамиша бор эди, бугун йўқ. Мени ўтмиш эмас, келажак вайрон қилмоқда. (Хаёлга чўмади.)

Одамлар нима учун эслашади? Менинг саволим… Бироқ сиз билан суҳбатлашиб, нималарнидир сўз билан айтдим… Ниманидир англадим… Энди ёлғиз эмасман. Бошқалар-чи?

С. Пётр, руҳшунос

Тириклар билан ҳам, ўликлар билан ҳам суҳбатлашиш мумкинлиги тўғрисида монолог

Кечаси ҳовлимизга бўри кирди… Деразадан ичкарига қаради – кўзлари ёнганча туриб қолди. Бамисли икки чироқдек…

Мен ҳаммасига кўникканман. Одамлар бу ердан кетганига етти йил бўлди, шундан буён ёлғиз ўзим яшайман… Кечаси то тонг ёришгунча ўтириб чиқадиган пайтларим бўлади, ўйлайман, ўйлайвераман. Бу оқшом ҳам ўринжойда букчайиб ўтириб чиқдим, кейин қуёшни томоша қилиш учун ташқарига йўл олдим. Сизга нима дейишим мумкин? Дунёда энг адолатли нарса ўлимдир. Ҳали ҳеч ким уни сотиб ололмади. Ҳаммани ер қабул қилади: яхшини ҳам, ёмонни ҳам, гуноҳкорларни ҳам. Бу дунёда ўлимдан бошқа адолат йўқ. Мен бутун умр оғир ва ҳалол меҳнат қилдим. Виждонан яшадим. Аммо адолат кўрмадим. Худо қайдадир адолатни тақсимлади, аммо менга навбат етиб келганида унинг берадиган ҳеч вақоси қолмаганди. Ёш ҳам ўлиши мумкин, аммо кексалар ўлиши шарт… Ҳеч ким боқий яшамайди – на шоҳ, на тожир… Мен аввал одамларни кутдим, ҳамма қайтиб келади, деб ўйладим. Ҳеч ким бутунлай кетмаганди, вақтинчага кетганди. Энди ўлимни кутяпман… Ўлиш қийин эмас, қўрқинчли. Черков йўқ, руҳоний отахон ҳам келмайди. Гуноҳларимга каффорат берадиган бирон зот йўқ…

…Биринчи марта бизда радиация борлигини айтишганида, шундай ўйладик: бу қандайдир касаллик, ким унга чалинса, дарҳол ўлади. Йўқ, айтишларича, у шунақа нарса эканки, ерда тураркан, бағрига сингиркан, бироқ кўз билан кўриб бўлмас экан. Эҳтимол, уни жониворлар эшитар ёки кўрар, аммо инсон кўролмас эмиш. Бироқ бу ёлғон! Мен кўрдим… Бу цезий томорқамда ётувди, кейин уни ёмғир ювди. Унинг ранги қанақадир сиёҳга ўхшайди… Ётган ерида парча-парча товланади… Колхоз даласидан келдим ва томорқамга ўтдим… Шунақа сиёҳранг бир парча ётарди… Икки юз метр нарида яна бири… Катталиги бошимдаги рўмолдай эди. Баланд овозда қўшни хотинни, бошқа аёлларни ҳам чақирдим, ҳаммамиз югуриб-елиб атрофни айланиб чиқдик. Барча томорқалар, ён-атроф… Икки гектар… Тўрттами каттагина парча топдик… Биттаси қип-қизил эди… Эртасига тонг саҳардан ёмғир ёғди. Туш пайтига келиб парчалар эриб, ерга сингиб кетди. Милиция келди, аммо энди кўрсатадиган нарса қолмаганди. Фақат айтиб бердик… Мана шунақа катталикдаги парчалар… (Қўли билан кўрсатади.) Худди рўмолим сингари. Ҳаворанг ва алвон.

Биз радиациядан унчалик қўрқмадик… Кўрмаганимизда, билмаганимизда, эҳтимол, қўрққан бўлардик, кўрганимиздан кейин у қадар қўрқинчли туюлмади. Милиция аскарлар билан бирга тахтачалар ўрнатиб чиқди. Кимнингдир уйи ёнига, кўчага етмиш кюри, олтмиш кюри деб ёзиб қўйишди: …Бир умр ўз картошкамиз, ўз нонимиз ҳисобига кун кўрдик, энди эса – мумкин эмас! Ҳатто пиёз, сабзини ишлатишга ҳам рухсат беришмайди. Кимга аза, кимга тўй… То морқада дока боғичлар ва чарм қўлқоплар кийиб ишлашни маслаҳат беришди. Ёққан оловимиз кулини кўмиб ташлаш лозим экан. Дафн этиш. О-о-о… Ўшанда яна бир савлатли олим келиб, маҳаллий клубда чиқиш қилди, ўтинни ювиб ишлатиш керак, деди… Ажабо! Қулоқларим узилиб тушсайди! Кўрпажилдларни, чойшабларни, дераза пардаларини ювиб чиқишни буюрдилар… Улар уй ичида эди-ку! Жомадонларда ва сандиқларда. Хонада қанақа радиация бўлиши мумкин? Ойна ортидами? Эшик орқасида-я? Ажабо! Сен уни ўрмондан, даладан қидир… Қудуқларнинг оғзини беркитишди, целлофан қоплашди… Сув “ифлосланган”миш… Нимаси ифлосланган, сув шу қадар тиниқ-тозаки!

Бир қоп гап айтишди. Ҳаммангиз ўлиб кетасиз… Кўчиб кетиш керак… Эвакуация қилинишингиз шарт…

Одамлар қаттиқ қўрқиб кетди… Ваҳимага тушди… Айримлари оқшом пайти топган-тутганини кўмишга тушди. Мен ҳам ўз кийимларимни йиғдим… Ҳалол меҳнатим учун олган алвон ёрлиқларимни ва қора кунга асраб қўйган бир-икки тангамни тўпладим. Нақадар қайғули! Юракни қайғу кемириб ташлади! Қанийди, ўлиш ҳам шу ҳақиқатни айтаётганимдек осонгина бўлса!

Бу ерда эшитишимча, аскарлар қишлоқдагиларни кўчириб кетаётганида, бир чолу кампир қишлоқда қолибди. Одамларни кетишга ундаб, автобус олиб келинган кундан олдинроқ улар сигирини олиб, ўрмонга кириб кетишибди. Ўша ерда биқиниб, кутишибди. Худди уруш пайтидагидай… Жазо отрядлари қишлоқларни ёндирган кунлардаги сингари… Бу фалокат қайдан келди? (Йиғлайди.) Ҳаётимиз омонат… Йиғламаганим яхшийди, аммо ёшларим оқиб кетаверади…

О! Деразага қаранг: зағизғон учиб келибди… Мен уларни қувмайман… Зағизғонлар пичанхонадан тухумларни олиб қочишга уринган пайтлар ҳам бўлган. Лекин барибир уларни ҳайдаб юбормайман. Бугун ҳаммамизнинг фожиамиз битта. Ҳеч кимни ҳайдамайман! Кеча қуён келиб қолди…

Қанийди, уйимизда ҳар куни одамлар бўлса. Бу ерда, яқин орадаги бошқа қишлоқда ҳам бир кампир яшайди, унга бизникига кел, дедим. Бунинг нимаси ёрдам беради, нимаси ёрдам бермайди, билмаймиз, бироқ гаплашадиган, чақирадиган одам бўлади-да. Кечқурун ҳамма ёғим оғрийди. Оёғим зириллайди, чумоли ўрмалагандай жимирлайди, асаб толалари бутун баданимда юради. Ниманидир қўлимга олиб, сиқимлайман. Бир ҳовуч буғдойни… Ва қарс-қурс. Асаб шунда тинчланади… Умр бўйи ишладим, куйибпишдим. Ҳаммаси етарлича бўлди ва энди ҳеч нимани истамайман. Ўлсам, дам олардим. Руҳимни билмадим-у, ўлсам, шўрлик таним дам оларди. Қизларим, ўғилларим бор… Ҳаммалари шаҳарда… Менинг эса бу ердан кетгим келмайди! Худо умримни беряпти, аммо қувончдан насибам йўқ экан. Биламан, кекса одам ёшларнинг жонига тегади, болаларинг чидайди, дош беради ва охири хафа қилади. Болалардан қувонч кам ҳозирча. Болалари билан ўша шаҳарга кетган аёлларимиз доим йиғлайди. Гоҳ келини хафа қилади, гоҳ қизи жеркиб беради. Қишлоққа қайтишни хоҳлашади. Менинг хўжайиним шу ерда… Қабрида ётибди… Агар тирик бўлганида, бошқа жойга кетарди. Мен ҳам у билан кетардим. Ёнида бўлардим. (Тўсатдан жилмаяди.) Кетишнинг нима кераги бор? Шу ер яхши! Ҳамма нарса ўсяпти, гуллаяпти. Чивиндан тортиб ҳайвонларгача, ҳаммаси яшаяпти.

Сиз учун ҳаммасини эслайман… Самолётлар учгани-учган. Ҳар куни. Бошимиз узра пастгина учади. Реакторга томон учишади. Станцияга. Бирин-кетин. Бизда эса – эвакуация. Кўчириб кетиш. Уйларга бостириб киришади. Одамлар беркинади, яшириниб олади. Ҳайвонлар ўкиради, болалар йиғлайди. Уруш! Қуёш эса нур сочмоқда… Мен ўтириб олганман, уйдан ташқарига чиқмайман, тўғри, эшикни қулфлаб олмаганман. Аскарлар эшикни тақиллатишди:

– Ҳа, онахон, йиғиштирдингми?

– Қўл-оёғимни мажбурлаб боғлайсизларми?..

Улар жим туришди, кейин кетиб қолишди. Ёшгина, навқиронгина йигитлар. Болалар! Кампирлар уйлари олдида тиззалари билан судралдилар… Илтижо қилдилар… Аскарлар эса аввал бирининг, кейин бошқасининг қўлидан тутиб, машинага судрадилар. Мен пўписа қилдим, ким менга қўлини теккизса, кучини кўрсатса, ҳассамдан жазосини олади! Қарғадим! Жуда қаттиқ қарғадим! Йиғлаганим йўқ. Ўша куни бир томчи ҳам ёш тўкканим йўқ.

Уйда ўтирибман. Гоҳ бақир-чақир бўлади. Бақириқ! Кейин жимлик чўкади… Тинчланишди. Ўша куни… Биринчи куни умуман уйдан чиқмадим…

Кейин айтиб беришди: одамлар саф бўлиб борган. Ҳайвонлар ҳам қаторасига кетган. Уруш!

Чолим ҳикоя қилишни севарди, айтардики, инсон ўқ отади, ўқни Худо олиб боради. Кимнинг тақдири қандайлигини Худо билади! Бу ерни ташлаб кетган ёшларнинг ҳам баъзилари ўлиб бўлди. Ўша янги жойда ўлди. Мен эса ҳассамга таянаман – юрибман. Боши берк кўчага кириб қолгандекман. Зерикиб кетаман, йиғлайман. Қишлоқ бўм-бўш… Ҳар хил қушлар учади… Учади… Шохдор буғу бўлсаям келса эди… (Йиғлайди.)

Ҳаммаси эсимда… Одамлар кетишди, аммо мушук ва итларини ташлаб кетишди. Биринчи кунлари қишлоқни айланиб ҳамма мушукларга сут қуйиб бердим, кучукларга бир парчадан нон улашдим. Уларнинг ҳар бири ўзи яшаган уйнинг олдида турар ва уй эгаларининг қайтишини кутарди. Одамларни узоқ кутишди. Мушуклар очлик зўридан бодринг еди… Помидор еди… Кузгача қўшнимизнинг эшиги олдидаги майсаларни ўрдим. Тўсиғи қулаб тушди, уни тиклаб қўйдим. Одамларни кутдим… Қўшни кампирнинг кучукчаси бор эди, лақаби – Қўнғизча. “Қўнғизча, – ёлворардим унга, – агар биринчи бўлиб одамларни кўриб қолсанг, мени чақир.”

Оқшом туш кўраман, мени кўчиришаётган бўлади… Офицер бақиради: “Онахон, энди ҳаммасини ёқиб юборамиз ва кўмиб ташлаймиз. Чиқ!” Кейин мени қаёққадир олиб кетишади, нотаниш жойларга. Тушунарсиз. У шаҳарга ҳам, қишлоққа ҳам ўхшамайди. Ер ҳам эмас…

Бир воқеа бўлди… Яхши мушукчам бор эди. Васька дердик. Қишда оч қолган каламушлар ҳужум қилишди, улардан қутулиш қийин эди. Кўрпанинг тагига ҳам суқилиб киришарди. Ёғоч хумда дон бор эди, уни ҳам тешишди. Шу Васька қутқариб қолди… Васкасиз ўлиб кетардим… У билан гаплашамиз, бирга тушлик қиламиз. Бир маҳал Васька йўқолиб қолди… Эҳтимол, оч-наҳор итлар ҳамла қилган ва еб қўйгандир? Итларнинг бари, то очликдан ўлгунича, шу атрофда изғиб юришарди, оч қолган мушуклар мушукчаларни еган пайтлари бўлган, ёзда емадилар, қишда… Ўзинг афв этгин, Худойим! Бир кампирни каламушлар ғажиб ташлабди… Ўзининг уйида. Қўнғир каламушлар… Ростми, ёлғонми, айтиб юришибди. Саёқ-дайдилар изғиб юришади… Биринчи йиллари ҳамма нарса етарли эди: кўйлаклар, иштонлар, пўстинлар. Олиб, эски-туски бозорига борсанг, пул беришади. Кейин улар бу пулга ичади, қўшиқ айтади. Сўкишишади. Биттаси кўчада велосипедидан йиқилиб, ухлаб қол ган. Эрталаб иккита суягини ва велосипедини топишган. Ростми ё ёлғонми, билмадим. Айтиб юришибди.

Бу ерда ҳамма нарса яшамоқда. Ҳа, ҳаммаси! Калтакесак яшайди, қурбақалар қуруллайди. Чувалчанг эмаклайди. Сичқонлар ҳам бор! Ҳаммаси бор! Айниқса, баҳорда жуда яхши. Настарин гуллаган пайтни, шумуртнинг хуш бўйи атрофга таралишини яхши кўраман. Оёғим юриб турганида, ўзим нонга бориб келардим, фақат бир томонга ўн беш километр юриш керак бўларди. Ёш пайтим чопиб бориб келардим. Ўрганиб қолганман. Урушдан сўнг уруғлик излаб Украинага борардик. Ўттиз, эллик километрлаб йўл босардик. Одамлар бир пуд⁸ юк кўтарса, мен уч пуд кўтарардим. Энди эса, гоҳида уйнинг у четидан бу четига боролмай қоламан. Қари кампир ёзда печканинг устида ҳам совқотади, дейдилар. Милиционерлар бу ерга қишлоқни текширишга келишади, менга ҳам нон келтиришади. Фақат улар бу ерда нимани текшираркин? Мен ва мушукчамгина яшаймиз. Бу бошқа мушукчам. Милиция товуш берса, мушугим билан севиниб кетамиз. Югургилаб борамиз. Унга суякчалар олиб келишади. Мендан: “Агар босқинчилар бостириб келса-чи?” деб сўрашади. “Улар қайси бойлигимни олишарди? Нимамни олишади? Жонимними? Оладиган фақат жоним қолган”, – дейман. Яхши йигитлар, кулишади. Радиоаппарат учун батарея олиб келишибди, энди радио эшитсам бўлади. Людмила Зикина қўшиқларини яхши кўраман, бироқ ҳозир уни камдан-кам беришади. Афтидан, у ҳам мендай қариб қолганов… Чолим ҳикоя қилишни яхши кўрарди… Яна шундай дерди: тўй тугади – скрипкангни тўрвага сол!

Ўзимга қандай қилиб мушукча топиб олганимни айтиб берай. Васькам йўқ бўлиб қолди… Бир кун кутдим, икки кун… Бир ой… Энди бутунлай ёлғиз қолгандим. Кимга гапиришни ҳам билмайсан. Қишлоқни айландим, бегона томорқалар томон қараб чақирдим: Васька, Мурка… Васька! Мурка! Аввал улар кўп эди, чопқиллаб юрарди, кейин қайгадир ғойиб бўлишди. Йўқ қилинди. Ўлим танлаб ўтирмайди. Тупроқ ҳаммани қабул қилади… Кезиб юрдим, юрдим. Икки кун чақирдим. Учинчи кун – у дўкон ёнида ўтирарди… Биз бир-биримизга қарадик… У хурсанд, мен ҳам хурсандман. Фақат у гапиролмасди. “Юр, кетдик, – ёлвордим, – уйга кетдик”. Ўтирибди… Миёв… Мен унга ёлвора бошладим: “Бир ўзинг бу ерда нима қиласан? Бўрилар еб кетади. Парча-парча қилади. Кетдик. Уйимда тухум, пўстдумба бор”. Буни қандай тушунтириш керак? Мушук инсоннинг тилини тушунмайди, у мени қандай англади? Олдинда борардим, у ортимдан эргашди. Миёв… “Сенга ёғ кесиб бераман…” Миёв… “Иккаламиз яшаймиз…” Миёв… “Сени Васька деб чақираман…” Миёв… Мана, у билан икки қишни бирга ўтказдик…

Оқшом туш кўраман – кимдир чақиради… Қўшни кампирнинг овози: “Зина!” Жим туради… Кейин яна чорлайди: “Зина!”

Зерикиб кетаман, йиғлайман…

Қабристонга бораман. Онам у ерда ётибди… Кичкина қизим ўша ерда… Уруш пайтида терламадан ўлганди. Биз уни қабрга қўйиб, устига тупроқ тортишимиз билан, булут ортидан қуёш чарақлади. Порлоқ нур сочди. Қайтиб, ердан ковлаб олгинг келади. Эрим шу ерда ётибди… Федя… Ҳаммасининг олдида ўтираман. Хўрсинаман. Тириклар билан ҳам, ўликлар билан ҳам гаплашса бўлади. Менга фарқи йўқ. Тирикларни ҳам, ўликларни ҳам эшитаман. Ёлғиз ўзинг яшасанг, шундай бўлади… Қайғуга тушсанг ҳам шу… Оғир мусибатда ҳам…

Қабристоннинг ёнгинасида ўқитувчи Иван Прохорович Гавриленко яшарди, у ўғлиникига, Қримга кетди. Ундан нарида – Петр Иванович Миусский… Тракторчи… Стахановчи, қачондир ҳамма “стахановчи” бўлишга ҳаракат қиларди. Қўли гул инсонлар. Ёғочга нақшлар йўнарди. Қурган уйи – бутун қишлоққа арзигулик уй эди. Беланчакдек! Бу уйни бузишганда, эҳ, жоним ачиди, қоним қайнади. Уйни кўмиб ташлашди. Офицер бақирди: “Қайғурма, онахон. Бу уй “ўчоқ” устида “турибди”. Ўзи – ғирт маст. Олдига яқинлашаман – йиғлайди: “Сен, онажон, кет! Бор!” Ҳайдаб юборади. Ундан кейин Миша Михалёвнинг қўрғони, у фермада иситиш қозонини қайнатарди. Миша тез ўлди. Кетди-ю, дарҳол вафот этди. Ундан нарида зоотехник Степан Биховнинг уйи бор эди… Ёниб кетди! Оқшом ёвуз кимсалар ёқиб юборишибди. Келгиндилар. Степан ҳам узоқ яшай олмади. Могилёвда, болалари яшайдиган ерда дафн этилди. Иккинчи уруш… Қанча инсонларни йўқотдик! Ковалёв Василий Макарович, Анна Коцура, Максим Никифоренко… Қачондир шодумон яшардик. Байрамларда қўшиқлар, рақслар бўларди. Гармонь чалишарди. Энди эса ғурбатхонада яшаётгандекман. Баъзан кўзимни юмиб олиб, қишлоқ бўйлаб юраман… Эҳ, бу ерда қанақа радиация бўлсин, дейман, ахир капалаклар учиб юрибди, асалари ғизиллайди. Васькам сичқонларни овлаш билан овора. (Йиғлайди.)

Сен-чи, азизам, қайғуларимни англадингми? Одамларга айтиб берасан, мен эса, балки, у пайт аллақачон ўлиб кетган бўларман. Мени тупроқдан топишади… Илдизлар остидан…

Зинаида Евдокимовна Ковалёнка, қишлоқлик