Kitabı oku: «Թորոս Լեւոնի», sayfa 7

ԳԼՈՒԽ ԺԳ ԽԱՉԻ ԴՐՕՇԸ

Առաւօտուն ասորուոց վանքին դռները երբ բացուեցան, տասներկու զինեալ մարդիկ ելան դուրս, եւ առջեւեն բոլորովին սպառազէն, արաբ ձիու մը վրայ հեծեալ ասպետ մը նոցայ կ'առաջնորդէր. իր երկայն հասակը, իր անվեհեր եւ խոր նայուածքը մեզի յայտնի կ'ընեն թէ ո՞վ էր այդ անձը, որուն խաղալիք մ՚էր ձիուն իւրաքանչիւր ծածանմունքը, եւ որ արդէն իբրեւ լեռներուն իշխան եւ տէր կը թուեր իր ընթացքին մէջ:

Լուռումունջ կ'ընթանային ետեւեն տասներկու երիտասարդները, այն Սեւ լեռան խորդուբորդ ճամփաներուն վրայեն. երիտասարդը գրեթէ մոռցած էր թէ իրեն հետեւող մարդիկ կային, որոնց ճակտեն քրտինք կը վազեր, բայց ոչ հոզնած կ'երեւէին եւ ոչ լքեալ: Սակայն երբեմն իրենց քաջալերիչ աչք մը կը նետեր առանց ընթացքը երբեք ընդհատելու. երբեմն նաեւ առանց արհամարհանաց եւ մանաւանդ թէ բարեգութ կերպիւ մը` «Ո՛վ որ յոգնած է ձեզմէ, տղաք, թո՛ղ տուն դառնա», կ'ըսէր: Բայց ոչ ոք այս յորդորանաց հնազանդելու պատրաստութիւն կը ցուցնէր, եւ ամէն ոք հաստատ եւ կորովի իր ճամփան կը շարունակէր:

Երեք ժամ միակերպ այս ընթացքը շարունակելեն վերջ, մեր ասպետը, որ Թորոս ինքն էր, ժայռերու եւ թուփերու մէջ կեցաւ, ձիեն վար ցատկեց եւ յանձնելով զայն աղոց մէկուն` «Դուք հոս` սա տեղ պէտք է սպասէք, – ըսաւ, – մինչեւ որ փոքրիկ տասը-տասներկու տարեկան տղեկ մը ձեզի գա եւ ճերմակ դրօշակ մը ցոյց տա. հետեւեցէք անոր անկասկած»: Այս խօսքերն ընելով սրբացաւ եւ մեծաքայլ իջաւ լեռնեն վար, շակուեցաւ Բաբկէնին տունը, ուր առջի իրիկուն զինքը տեսած էինք: Երբ դռնեն ներս մտաւ, ձառերուն տակ երեք-երեք, չորս-չորս զինեալ երիտասարդներ ցրուած էին. ոմանք նստած, ոմանք ընկողմանեալ, եւ երբ զինքը տեսան, ամէնքը ցատկեցին ոտք ելան իբրեւ թէ աներեւոյթ զօրութենէ մը ցնցեալ: Ամենեւին իր պարզ ձեւը առանց փոխելու, մէջերնին կեցաւ, իր կենդանի աչքերը ամէն աչքերու մէջ մը պտտցուց, Սարգիս, Բաբկէն եւ Տորոսի ճամփորդութեան ընկերները ամէնքը տեսաւ, նաեւ անոնք, որ առաջին անգամ կը նշմարէր: «Հայու տղա՛ք, Թորոսն եմ ես` Լեւոնի որդի, ես բանտէ, շղթայներէ ազատած եկայ ձեր մէջ, բայց ձեզ ալ կը տեսնեմ, որ գերութեան մէջ կը հեծէք. մեր Հայրերը այդ գերութենեն ազատելու համար իրենց Հայաստանի դաշտերն ու քաղաքները թողին եւ աս լեռները եկան. թէ որ գերութիւնը նախատինք էր, օտարութեան մէջ նոյն վիճակին մատնուիլ` այդ նախատանաց անտանելին է. ես ուրեմն եկայ, որ ձեզի հետ այս գերութեան, ամօթոյ եւ նախատանաց շղթաները կոտրեմ. ո՛վ որ ինձի պէս սրտին մէջ այդ փափագը կը զգայ եւ մահուընէ չի վախնար, թո՛ղ ետեւես գա, լուռումունջ ինձի հետեւէ, եւ ես ի՛նչ որ ընեմ, նոյնը ընէ՛»:

Ամէնքը շարուեցան կարգով եւ լռութեամբ իրեն կը նայէին:Բաբկէնին ակնարկ ըրաւ Թորոս եւ կամաց ձայնով մը հրամաններ տալեն վերջը, տեսաւ Եւփիմէ, որ տանեաց վրայ կեցած իրեն կը նայէր, գլխով զինքը բարեւեց. երբ սկսաւ սրանալ, ամէնքը` քսանհինգի չափ երիտասարդք իր ետեւեն գացին, ու ինք Ամուտայ ամրոցին անմատչելի կողմը վերելակեց:

Ամառուան տաք օրերն էին, եւ կէսօրուան ժամանակը շատ մօտ էր. մարդ չի կար դուրսը ամենեւին. ուստի մեր զինուորները մէկուն չի հանդիպեցան, բայց արդէն շատերը գայթակղած էին իրենց զօրավարին յանդուգն ձեռնարկութեան, եւ տղայական խաղու մը տեղ կը դնէին. այս ընթացքը գիտեն, որ շատ երկայն չի կրնար քշել. բայց տեսնելով զսարգիս, որ անմռունչ եւ լուրջ հաւատով իշխանին կը հետեւեր` նոյնը ամէնը միամտաբար կատարեցին, մինչեւ Թորոս իր թուփերուն առջեւ հասաւ, հոն առանց խօսելու սրոյն օգնութեամբ թուփերը մէկդի ընելով, երբ գետին պառկեցաւեւ քիչ-քիչ զգուշութեամբ ծակեն ներս մտաւ եւ անհետացաւ, ամէնքը զարմացան մնացին, ահա Սարգիս ալ նոյնպէս եւ անոր ետեւեն ութ, տասը, քսան, եւ բոլոր խումբը ներս մտան:

Վերջի մտնողները երբ հասան, ծառատունկին մէջտեղ կեցած էր Թորոս եւ անխռով իրեններուն կը սպասէր, դարձաւ. «Տղա՛ք,– ըսաւ, – անօգուտ արիւն-եղեռն է. ո՛վ որ անզէն եւ անդիմադիր մէկուն զէնք վերցնէ, մարդասպան է եւ վատ. եկէք ուրեմն»: Կէսօրը արդէն քիչ մ՚ալ անցէր էր, ուստի երբ յարձակեցաւ Թորոս սպառազէն, եւ իր զինեալ մարդկանց ընթացքը բնակարանին դռան առջեւ լսուեցան, իրենց զէնքերուն փայլը տեսնուեցաւ, վայնասուն եւ աղաղակ մը փրթաւ. պահապանք եւ զօրականք զէնքի կը դիմէին. կանայք եւ տղաք կուլային, կը ողբային եւ կը ճչէին. դռներ, վանդակներ, փեղկեր շառաչմամբ կը գոցուէին. վերջապէս սոսկալի շփոթութիւն մը տիրեց բնակարանին մէջ: Իսկ Թորոս անխռով, Սարգսին հրաման տուաւ բերդին մեծ դռան վրայ վազել, քանի մ՚ընկերով բանալ, եւ Կ'ոստանդնի զօրքը թէ որ հասած էին` ներս առնուլ ու բերդեն ողջ մարդ ամենեւին դուրս չի թողուլ: Իրօք Սարգիս յաջողեցաւ դուռը գտնել եւ քանի մը պահապաններն, որ հոն կեցէր էին, սպաննել եւ զինաթափ ընել. բայց Կոստանդին չի կար. ուստի ինք հոն սպասելու հետ եղաւ. իսկ Թորոս առանց ժամանակ կորսնցնելու յարձակեցաւ բնակարանին դռանը, մէկ-երկու զինուոր, որ իրեն դէմ կը խիզախէին, իւր սոսկալի սուրին հատուածով գետինը փռեց եւ շարունակ ահագին ձայնով կը գոչէր թէ` «Ո՛վ որ անձնատուր լինէր, անոր մահ չի կար. վա՛յ դէմ դնողին», բայց ներսի աղաղակները աւելի կը բարձրանային. ամէն դուռ, ամէն սանդուխ, ամէն սրահ, ամէն պատուհան կռուի տեղ եղած էր. վահան, նիզակ, սուր, կացին ամէն տեղ կը շողար. հերարձակ եւ կիսազգեստ կատաղի կանայք` պատուհաններէ ձեռքին եկածը կը նետէին. հոռոմ իշխանը յանկարծակի վախեն եւ ընտանեաց վտանգեն խենթեցած` ներքնաբերդին դռանը նեղ սրահին առջեւ կանգնած սուր մը եւ վահան ձեռքը` յուսահատաբար կը կռուէր, եւ արդէն քանի մը հոգի` Թորոսիններէն` այս կատաղութեան զոհ ինկած էին, երբ Թորոս ինք վրայ եկաւ եւ հրաւիրեց թողուլ զէնքը ու անձնատուր լինիլ. ասոր պատասխան իշխանին սուրը շողաց, որուն ընդդէմ` կայծակի պէս Թորոսի սուրը, որ թշնամի թուրը թռուց, եւ անզէն հոռոմը Թորոսի զինուորները բռնեցին ու կապեցին:

Աս միջոցին համրոցը կը խուժէին Կոստանդին իրեններով եւ Բաբկէն ասորիներով. պարտէզը լցուեցաւ պատերազմողաց բազմութեամբ, զօր երբ տեսան յունաց մնացեալ պահապանք` զէնքերը թպղլով անձնատուր կը լինէին, կանանց յուսահատ կատաղութեան չքում յաջորդեց, եւ Թորոս Բաբկէնին հրամայեց կանայք եւ տղաք սենեակ մը փակել եւ զինուորաց հրամայեց բոլոր ամրութիւնները գրաւել, դիակները վերցնել, արեան նշանները մաքրէի երբ ամէն բան կարգի մտաւ, Բաբկէն տեսնուեցաւ, որ իր տղոց մէկուն օգնութեամբ ելած ներքնաբերդին տանեաց վրայ, յունական արծուեկիր դրօշը վար ձգէր եւ տեղը (հուրին եան խաչակիր դրօշը կը հաստատէր: Բոլոր բազմութիւնը աս տեսնելուն ուրախութեան աղաղակներով օդը կը լեցնէր, որոնց արձագանքը լեռնե-լեռ տարածուելով` շրջակայ բնակիչքը` արք, կանայք եւ տղայք այս խաչակիր դրօշակին փոխարէն ուրախութեան աղաղակաւ ու խաչակնքելով, երկինք նայելով աստուծոյ շնորհակալութեամբ ողջոյն կ'ուտային, ծերերն ու պառաւները, կուլային: Եւ ահա գեղեցիկ տիկին մը բեհեզեայ ոսկեթել զգեստներ հագուած, արաբ ձիուն վրայ հեծած, Բաբկէնի կինն ու աղջիկները ետեւեն, կը մտնէր բերդին դռնեն ներս. ամէնքը յարգանօք կը շարուէին իր առջեւ, զէնքերը կը խոնարհէին, եւ զինք ճանչցող, չի ճանչցող երեւակայելով թէ Թորոսի էր նա, համակիր աղաղակներն կը կրկնէին, երբ նա իբր թագուհի մը` իր ժողովուրդը սիրալիր կը բարեւէր: Թորոս զինք դիմաւորեց` ձիեն վար առաւ եւ հոն ներքնաբերդին դռանն առջեւ ամէնուն, որ դիմած էին ամրոցն ի վեր խուժելով` նշան ըրաւ թէ կուզեր խօսիլ. «ո՜վ հայեր, ո՜վ իմ «ազգս, Լեւոնի որդին Թորոսն է, որ ձեզի կը խօսի. աստուած ի՛նք բանտին դռները բացաւ եւ զիս հոս բերաւ, որպէսզի ձեզի ալ օգնեմ, հայկական գերութիւնը եւ նախատինքը մէկտեղ ջնջեմք, եւ այդ ազատ լեռներուն վրայ ազատ մարդիկ միայն երեւանք: Աստուած, որ ամէն ձեռնարկութիւն մինչեւ այսօրս ինձի յաջողեց, անտարակո՜յս իմ բոլոր փափագներս պիտի լեցնէ եւ այս լեռներուն գլխեն մինչեւ ծով մեզի նոր Հայաստան մը պիտի շնորհէ. միայն թէ դիանանք սիրով եւ միաբան լինիլ, իրարու օգնել. անարգ նախանձ եւ պզտիկ սիրտ չունենալ. մեր անձնական շահուն հասարակաց օգուտը նախադասել: Կինը, որ հոս քովս կը տեսնէք, որ իմ ազատութեանս առաջին գործիքն եղաւ, այս` իմ հօրս սուրը ձեռքս տուաւ, մինչեւ այսօր իմ փախստեանս բոլոր վտանգներուն անբաժան մասնակից եքլաւ, ահա ձեզի կը ներկայացնեմ, անոր պատիւը իմ եւ ձեր պատիւն է, ինչպէս ձեր մարդոց, կանանց եւ զաւակաց պատիւը իմս է…»:

Ուրախութեան եւ «ապրի՜» – ներու աղաղակներ ու երդումներ իր ձայնը ծածկեցին եւ բոլոր ժողովուրդը զթորոս իր քաջութիւնը եւ իր իմաստութիւնը կը պատմէին եւ ինչպէս սովորութիւն է, շատ մը չափազանցական վրադիրներ դնողներ աչ կը գտնուէին. իւրաքանչիւրն իւր տեղ սկսան ցրուիլ, եւ փողատարները ամէն չեռան եւ բլրոց գլուխներ կ'ընթանային զէնքի կոչեւու հայ ժողովուրդը, որովհետեւ Թորոս` Լեւոնի որդին, զիրենք կը հրաւիրէր Ամուտայ բերդին ստորոտը, որու վրայ հայկական խաչադրօշը կը ծածանէր:

Իսկ երբ ժողովուրդը ցրուեցան գնացին, Թորոս զուարթ կերպարանքով, պարզ ճակատով բոլոր զօրաց առջին`

– Բաբկէն հայրիկ, – ըսաւ, – այս բերդը, որ տէր չունի հիմա, վասնզի Ապլղարիպ չի կայ, ըստ դրացութեան իրաւանց` տէրը դու ես իր բոլոր կալուածներով, մենք, որ քու հիւրդ ենք, ամէնիս ալ, շատերնիս հեռու տեղուանքներէ եկած, կէսօրը անցած լինելուեւ անօթի, ծարաւ կը ջարդուինք, մեր այս վիճակին ճար եւ ճարակ քեզմէ կը սպասենք:

– Տէ՛ր մեր եւ իշխան, – ըսաւ Բաբկէն աչքերը լցուելով եւ Թորոսի խօսքին մէջ տեսնելով իր այնչափ տարուան հաւատարմութեան վարձատրութիւնը, – ի՜նչ որ կայ` ամէնն ալ ձերն է, ինչպէս որ գիտէք թէ ես ալ ձերն եմ, եղած եմ եւ պիտի ըլլամ միշտ. տեսնենք ուրեմն թէ աս հոռոմները մեզի համար ի՛նչ պատրաստէր են, եւ վայելեմք:

Մէկեն Բաբկէն հրամայեց յոյն իշխանին տնտեսը առջեւը բերել եւ կապանքը քակել, խոստացաւ իրեն թէ որ հաւատարմութեամբ ծառայէ եւ թէ որ իր հիւրերը գոհ ընէ` վարձատրութիւն եւ ազատութիւն: Նոյնպէս Շուշիկ տիկին` շուտ մը իր տանտիկին սովորութեամբ եւ աղջկանց հետ թեւերը սոթտեց եւ գործին գլուխը՞ անցաւ: Հորթ, ոչխար, այծ եւ հաւ կը մորթուէին, կը խորովէին, կրակներու մուխը երկինք կը բարձրանար, գինուոյ կարասներ կը պարպուէին, դաս-դաս հայ զինուորը բերդին գլխեն Կիլիկիոյ դաշտին ընդարձակութեան հանդիսատես այսօր եւ վաղը տէր կ'ուտէր, կը խմէր, կ'երգէր, կը զուարճանար:

Իսկ Թորոս միշտ արթուն, միշտ անկարելին, նաեւ մտածող, իբրեւ թէ զուարճութեան համար, բայց բուն դիտելու համար զինուորին բարոյական եւ նիւթական վիճակը, պահպանութեան կէտերը կ'ելնէր պտտելու հետն առած Կոստանդին, Սարգիս եւ քանի մը գիւղապետներ, որ կամաւ եկեր խառնուէր էին զօրաց խումբին հետ եւ առանց պատերազմի յաղթութեան մասնակից էին, բայց որոնց համար երկրորդ օրը խիստ եւ յարատեւ աշխատութիւն կար, երկրին կատարեալ ազատութեան համար. հոն Թորոս, որ իր սրամտութեան եւ քաջութեան փորձը անոնց քանի մը հատին ցցուցեր էր քանի մը շաբաթուան մէջ, միշտ Կոստանդնին խօսելով` «Լաւ,– կ'ըսէր, – պէտք է զինուորը ուրախ լինի. բայց հոս պէտք էր պահապան դնել, հոս պէտք էր դէտ մ՚ունենալ, հոս այս դուռն ամրացնել», եւ այսպէս կը շարունակէր իւր այցելութիւնը: Իրարու երես կը նայէին, եւ Կոստանդին, որ նորա հօրն ու հօրեղբօրը ծառայած եւ քանի մը օր առաջ ինքնիրեն կը մռմռար երբեմն Թորոսի արարքներուն` հիմա ամէն ըրածներուն գլխով եւ աչքով իրաւացի լինելն կը հաստատէր, եւ այցելութենեն վերջը Թորոս դարձաւ հոն, ուր իրենց կը սպասէր սեղանը:

– Իշխան մեր, – ըսաւ Կոստանդին, – ներէ՛, որ երթամ ձեր արդար դիտողութիւնները գործադրեմ, եւ ներէ՛ մեր պակասութեանց, որ անկարծելի յաղթութեան ուրախ հետեւանքն եղան, յաղթութեան, որուն բոլոր արժանիքը ձերն է միայն:

– Ոչ ոք միայնակ յաղթութիւն չի կրնար տանիլ, – պատասխանեց Թորոս, – յետին հիւանդապահ զինուորը մասնակից է մեր յաղթութեանս, եւ մենք եղածը գործողսւթեանց սկիզբն պիտի համարենք, իշխան Կոստանդին, գնա եւ շուտով դարձիր, որպէսզի անօթի չի մնանք:

Սեղանին գլուխը նստած էր Եւփիմէ, Թորոսի քով, Շուշիկ իր կերակրոյ հանդերձանքներուն զբաղած չէր երեւար, բայց Բաբկէնին աղջիկները իրենց տիրուհուոյն ետեւ նստած անոր կը ծառայէին. նոյն միջոցին եւ հազիւ թէ նստեր էին` մեր Կիպրոսի վանուց վանահայր վարդապետը ջորուոյ մը վրայ հեծած, կէսօրուան արեւուն բոլոր ճառագայթներէն այրած եւ մրկած` կը հասնէր, եւ ուրախութիւնը աւելցաւ, երբ տեսաւ թէ ճիշտ ժամանակին եւ սեղանի մը սկիզբը կը հասնէր:

– Բարի եկա՜ր, հայր սուրբ, մեր սեղանը օրհնելու, – կանչեց Թորոս:

– Ի՛նչ երանելի վիճակ վարդապետի մը համար, – կ'ըսէր բազմական մը ծիծաղելով:

– Այո՛, մանաւանդ ան վարդապետին համար, որ մեզ արքայաբար հիւրընկալելեն վերջը մեր փախստական եւ թաքթաքուն վիճակին մէջ, մեր նաւուն ղեկավարը նաեւ գիտէր լինել, նեղ ժամանակին եւ իր կեանքը վտանգի մէջ դնել նաեւ Կիլիկիա ափափայից վրայ տաժանելի ուղեգնացութեանց մէջ: Պէտք չէ մոռնալ թէ որովայնապարար եւ խաբեբայ եկեղեցականաց քով կան գործունեայ եւ աշխատասէր եկեղեցականք ալ, որ իրենց ազգը եւ ժողովուրդը կը սիրեն եւ գիտեն նաեւ զիրենք անոնց համար զոհել. անոնց սեղանն ալ, պատիւն ալ, աստիճանն ալ…

Դեռ խօսք չէր լմնցուցեր, որ զինուորաց խումբը միաձայն Ռուբենի երգը կ'երգէր, Ռուբենի անուան տեղ Թորոսինը դնելով:

ԵՐԳ ՌՈՒԲԵՆԻ

 
Ի դառն հողմոց արտասահման հայրենական մեր երկրեն,
Օտար դաշտեր` Սեւ լեռներու պանդուխտ եղանք տարադէմ.
Չի կար Մովսէս, ոչ զօրավար եւ սիւն լուսոյ ուղեցոյց,
Մեզ զօրավար եւ սիւն լուսոյ արքայական արմատեն`
Ընձիւղ պատուոյ` հիւս ծագեցաւ քաշն ու արին մեզ Ռուբեն:
Հայկայ տղոց աղեղանց լարք թուլցեր էին եւ թեւեր,
Վահան, սուսեր, նիզակ եւ տէգ անկեալ կային ժանգոտէր.
Հայուն անուն վատթարացեալ` Էրմեն ոչ ոք կ'անուանէր,
Մինչ մեր անշուք անկեալ փառաց արքայական արմատեն
Ընձիւղ փառաց` լոյս ծագեցաւ քաշն եւ արին մեզ Ռուբեն:
Մեր այգիներն փուշ բուսուցին, դարձաւ քացախ մեր գինին,
Ուրախութիւն հալածեցաղ, եւ սուգ տիրեց սրտերին.
Հարսի երգին, փեսի ձայնին փոխան բուեր ողբացին,
Մինչ կործան եալ աւերակաց արքունական արմատեն`
Ընձիւղ գալար` յոյս ծագեցաւ քաշն եւ արին մեզ Ռուբեն:
 
 
Մեր այգիներն ոսկի ողկոյզ, անուշ գինի կը հոսեն,
եր աղջիկներն քաղցր ձայնիւ եւ քնարիւ գեղգեղեն.
Մեր կըտրիճներ ազատութեան զէն եւ սուսեր ըշկայեն,
Զի կործան եալ մեր գահույից արքայական արմատեն`
Ընձիւղ դալար` յոյս ծագեցաւ քաշակորովն մեզ Ռուբեն:
 

ԳԼՈՒԽ ԺԴ ԹԷ ԻՆԶՊԵ՞Ս ԿԸ ՍԿՍԻ ԿԱԶՄՈՒԵԼ ԹՈՐՈՍԻ ԵՐԿԻՐԸ

Դեռ արեւը չէր ծագած, Թորոս Ամուտայ բերդին իշխանական սենեակները կը հանգչէր իր այնչափ օրուան յոգնութենեն, դեռ ամրոցին դռները չէին բացուած, երբ բիւրաւորաց բազմութիւն մը ծածկէր էր լեռ, բլուր, դաշտ. զէնքերը կը փայլէին, ցիցակիր դրօշները կը պարզէին եւ մարդկային ձայնը ծովու հեռաւոր ձայնի պէս կը բարձրանար դէպ համուտայ դղեակը:

Անհամբեր երիտասարդութիւնը ապրիներոկ կեցցեներու աղաղակներով երբեմն կը որոտար, եւ ժողովուրդը խումբ-խումբ նստած, ազատութեան եւ ուրախութեան անցեալ օրերուն յիշատակները կը նորոգէր, մինչեւ որ ամրոցին դռները բացուեցան, եւ Թորոս շրջապատեալ իր քաջերեն իջաւ ժողովրդեան քով. հոն քանի մը խօսք զրուցելեն վերջը ծեր եւ փորձ զինուորաց եւ գիւղապետաց հրամայեց, որ գիւղեգիւղ իրենց հարիւրապետներն ընտրեն եւ իրեն ներկայացնեն. շուտ մը ընտրութիւններ եղան, եւ առանց վայրկեան մը կորսնցնելու, այն բոլոր բազմութեամբ յարձակեցան Վահկայ հայրենական բերդին վրայ ուր փոքրիկ խումբ յունաց աւազակաբար կ'ապրէին Լեւոնի անկմանեն ի վեր. որք, երբ տեսան այն ահագին բազմութիւնը` շփոթած կը նայէին թէ ե՞րբ եւ ինչպէ՞ս այն սմքած հայերը կրցեր էին գլուխ վերցնել: Իսկ Թորոս իւր դեսպանը արդէն իր հետ բերած էր: Ամուտայ բերդին բերդապահներէն խարդախ, շահասէր, ճոռոմաբան մարդ մը ընտրած էր, որու ոչ թէ միայն ազատութիւն, այլ նաեւ հարստութիւն եւ գանձ խոստացեր էր թէ որ կարէնար համոզել բերդակալը` բերդը տալու առանց պատերազմի, եւ գաղտնի վարձք ալ խոստանալով կ'աւելցնէր, որ, եթէ դիմադրութեամբ եւ արիւնահեղութեամբ առնուէր բերդը, երդում կ'ընէր իր նախահարց վրայ թէ իրմէ գթութեան պէտք չէր ոք սպասէր:

Ուստի յոյն պատգամաւորը, երբ գնաց եւ յայտնի ու գաղտնի պատգամները կատարեց, բերդակալը ժողովք մը ըրաւ. Ամուտայ բերդին սքանչելեօք առումը, վախն ու վարձքը, պաշարի պակասութիւնը, ռոճիկներու չհասնիլը, պահապանաց թուոյն սակաւութիւնը բաւական պատճառ եղան բերդը յանձնելու Թորոսի: Նոյն իրիկուն բերդին դռները բացուեցան ու բանալիները տրուեցան Թորոսի, որ յաղթանակաւ իր հարցը բուն ժառանգութեան բնակարանը կը մտնէր եւ կը տիրանար. մէկին պէտք եղած հրամանները տրուեցան նորոգութեան համար, որ հոն հաստատուի ինք, եւ ան զիշեր իր բոլոր խումբերը կը բաժնէր ընդ ձեռամբ Բաբկէնի, Կ'ոստանդնի եւ Սարգսի զանազան բերդերու վրայ. իսկ ինք ընտրանեօք երեք հազար մարդ հետն առած, ճամփայ կ'ելնէր ուղղակի Մամեստիոյ վրայ, րւր կայսեր կուսակալը կը նստեր. առաւօտ չեղած իր զօրքերը հոն հասան, ուր իր անուան երկիւղը արդէն իրմեն առաջ հասեր էր:

Հետն էր նաեւ կայ պան ոք Ամուտայ բերդակալ իշխանը, փեսայ Մամեստիոյ կուսակալին, զօր կանչեց Թորոս իւր առջեւ եւ հետը քաղցրութեամբ խօսեցաւ. խոստացաւ իրեն Ամուտայ բերդին իւր բոլոր ստացուածքը, զաւկըները, կինը, ծառայքը, ամէնն ալ ողջ ամբողջ դարձնել թէ որ կարէնայ համոզել իւր խնամին, նոյնպէս կը խոստանար Մամեստիոյ իշխանին ամէն դիւրութիւն, ազատ երթալու իր բոլոր ընտանեօք եւ զօրքերով, միայն թէ խաղաղութեամբ իր ձեռքն յանձնէր քաղաքը: Իսկ, ընդհակառակն, եթէ պարտաւորէր պատերազմի սկսիլ, պէտք էին որոշ գիտենալ հոռոմք, որ առջի թափուած արեան կաթիլին հրաման պիտի ղրկէր տանելու ծախելու Հալապու ամիրային կինն ալ, զաւկներն ալ եւ ամէն ծառաները, որ բերդին մէջ կալանաւոր էին: Եւ ա՛լ անկից վերջ դաշինքի ու գթութեան չսպասէին իրմեն: Երեք ժամու չափ միջոց տուաւ իրեն եւ յուղարկեց:

Բայց Թորոս ան մարդիկներէն էր, որ պարապ ժամ անցունել չեն գիտէր. ուստի զօրաց երրորդ մասը զէնքի վրայ պատրաստ` քաղքին դռան առջեւ ճակատեցնելով, միւս երկու մասին հրամայեց գոց խրամը փորել. ինք գլխունուն վերեւ կեցած կը ցուցնէր, կ'աշխատէր, եւ իր օրինակաւբ ամէնքը կը քաջալերէր, եւ աս գործողութեան հանդիսատես ու մասնակից կ'ընէր բոլոր հոռոմ գերիներն, որ բռնուած, բանակը բերուած էին, գաղտնի ապսպրելով իր զօրաց, որ եթէ ոմանք մէջերնեն քաղաք փախչելու փորձ ընեն` թո՛ղ տան եւ աչք գոցեն:

Թորոսի բոլոր փափագը այն էր, որ առանց արեան, ճապաղեաց եւ արագութեամբ գործը լմնցնէ, ժամանակ չի տայ թշնամուոյն ուշաբրելու, վասնզի գիտէր թէ առաջի արհաւիրքը մարդկանց սրտին վրայ ինչչա՛փ զօրաւոր է. ուստի իր զօրաց մէջ վերջի աստիճանի գործունէութիւն մը կը տիրէր,, հիւսները բոլոր սանդուխ շինելու զբաղած էին, խումբ մը զինուոր դէտ` Տարսոնի ճամփուն վրայ կը սպասէին, որ օգնութիւն թէ գար քաղքին` ժամանակին դիմաւորէին. բոլոր Սեւ լեռը հրաման գնացած էր քանի մը օրուան պաշար հասցնելու բանակին. ուստի ժողովուրդ` արք եւ կանայք, ծերք եւ տղայք, որ պատերազմի չէին եկած` գունդագունդ ունեցածն կը բերէին, եւ երեկոյ չեղած բանակը առատութեամբ լցուեցաւ:

Մամեստիոյ իշխանը ձայն չէր տար, Ամուտայ իշխանը չէր երեվար, ուստի Թորոս քաղքին դիրքը լաւ մը քննելեն վերջ, անձամբ բոլոր փախստեան ճամփաները գոցեց, լաստափայտ մը Բիռամոս գետին վրայ իջեցուց, որպէսզի քաղքին ամէն հաղորդակցութիւնքը կտրէ: Երբ իրեն լուր տուին թէ գերի հոռոմոց մէկ քանի հատը քաղաք փախչիլ յաջողէր էին, սպասեց: Եւ իր յոյսը պարապ չելաւ, վասնզի քաղքին դոները բացուեցան, եւ պատգամաւոր մը երեւցաւ, որ դաշնադրութեան կուզեր մտնել. կայսեր կողմեն Թորոսի ներումն, Ամուտայ բերդը իրեն թողուլ Սեւ լեռան բնակչաց տարուան մը յարկաց թողութիւն կը խոստանար, միայն թէ բանակը վերցնէր ու երթար, եւ իշխանին կինը ու զաւակները դարձնէր: Թորոս այս պատգամները հանդարտութեամբ մտիկ ընելեն վերջ` «Ամուտայ ամրոցը առնողին շատ աւելի դիւրին է Մամեստիայ առնուլ, միայն կը ցավիմ, – ըսաւ, – որ փուճ տեղ արիւն պիտի թափի, բայց արիւնը ձեր իշխանին գլուխը լինի, ես անպարտ եմ, ես իմ հայրենի ժառանգութիւնս եկեր եմ առնելու, իմ իրաւունքս պահանջելու, վա՜յ անոնց, որ իրենց վիճակին անգէտ դաշնադրութեան ելած են ինձի հետ. թէ որ Մամեստիան ալ` ինչպէս տարակոյս չունիմ` Ամուտայ բերդին պէս առնուի. ես չեմ կրնար արգիլեր զօրացս, որ անգթութիւնք չի կատարուին: Վասնզի երկայն դոդիներու վրէժխնդրութիւնք դիզուած են սրտերու մէջ եւ վախեմ թէ գեղանին: Վաղը արեւուն հետ պատերազմը կը սկսի. այսպէս գնացէք ըսէք ձեր տիրոջ»:

Ինք մեծ յոյս ունէր թէ երկրորդ առաւօտուն քաղաքը անձնատուր լինի, վասնզի ժամանակ չէր տուած պաշար ունենալու, վասնզի միայն ի յունաց բնակեալ չէր, այլ բաւական հայ ժողովուրդ ալ կար, որ կրնար խռովութիւն մը հանել, եւ մէկ մ՚ալ, որ Ամուտայ իշխանը իր դժբախտութեամբ կրնար մեծ ազդեցութիւն գարծադրել Մամեստիոյ կուսակալին վրայ: Դուրսի հետ ամէն հաղորգակցսւթիւն արգիլելովն կը յուսար, որ վախը աւելի սաստկացնէ: Պաշարեալք գիշերուան վրայ յոյս ունէին, որ կարէնան սուրհանդակ մը թռցնել ի Տարսոն, բայց թէ գետին վրայեն եւ թէ ցամաքեն թղթատար մը հանելու փորձը անկարելի եղաւ, վասնզի արթուն պահապանք խստիւ ամէն ճամփաները բռնած էին:

Երբ առտու եղաւ, արշալոյսին հետ Թորոս կը սպասէր պատգամաւորի մը, որ չէր երեւար, ուստի աղեղնաւորաց եւ պարսաւորաց ընտիր խումբ մը շարեց պարսպին ան կողմերը, որ յարմար էին սանդուխներ կռթնցնելու, որպէսզի պարսպին վրայ գտնուողները մէկդի վարեն, որ արգելք չլինին անոնց, որ վերելակել պիտի փորձէին, եւ որոնց գլուխ կանգնիլ որոշած էր մտքեն. իսկ խրամին համար ալ խումբ մը գործաւորք անխոնջ կ'աշխատէին, երբ քաղքին դռները բացուեցան, եւ պատգամաւորք երեւցան: Այս անգամ յունական գոռոզութիւնն եթէ խոնարհած ալ չէր գոնէ տեղի կ'ուտար: Ամուտայ իշխանն էր պատգամաւորաց գլուխ, որ կ'իմացնէր թէ Մամեստիոյ կուսակալը յանձն կառնուր քաղաքը տալ այն դաշինքներն ընդունելով, զօրս առաջարկած էր Թորոս: Ուստի շուտ մը հրաման ղրկեց Թորոս` Ամուտայ ամրոցը բերելու իշխանին ընտանիքը եւ ամէն ստացուածքը. նոյնպէս ամէն թոյլտւություն ըրաւ կուսակալին, որ ահագին կարաւանաւ մը քիչ ատենեն երեւցաւ իր պահապաններով եւ ընտանիքով, եւ ամէն ինչքերով, որ կրնար տանիլ: Լաւ ընդունելութիւն ըրաւ Թորոս եւ ամենայն դիւրութիւն տուաւ իրեն, ու մէկեն տիրացաւ քաղքին, վասնզի, ինչպէս իրաւամբ կը կասկածէր իրեն ղրկած լրտեսները քիչ մը վերջը լուր բերին թէ Տարսոնի կուսակալը, արդէն ճամփայ ելած էր իր բոլոր զօրութեամբ Մամեստիոյ օգնութեան հասնելու, եւ ամէն տեղ յոյն եւ կայսեր հնազանդ հայ իշխանաց հրաման ղրկած էր, որ գան Ատանա, ժողւուին իրեն քով, ամենեւին չի կրնալով երեւակայել թէ գողի պէս մտած կէս ապուշ երիտասարդ մը, ինչպէս իրեն կը նկարագրէին Կ'ոստանդնուպոլսեն եկած թղթերը, բաւական զօրութիւն ժողուած լինէր իրեն դիմադրելու համար:

Կային շատեր նաեւ իր բանակին մէջ, որ տեսնելով Մամեստիոյ կուսակալին իր բոլոր հարստութեամբ ազատ երթալը, կը մռմռային, կը հառաչէին եւ կը մեղադրէին զթորոս, որ չէր դրժէր խոստմունքին այնպիսի մարղկանց, որ դրժանքը եւ խաբէութիւնը պատիւ եւ յաջողակութիւն կը համարէին: Բայց Թորոս հաստատ իւր խոստման, դուշակելով նաեւ իր շուրջը եղած լռելեայն խորհրդածութիւնքը, վասնզի ժամանակին ոգին լաւ կը ճանչեր, կը քարոզէր թէ ինչ վստահութիւն, որ ուրիշներուն վրայ կը քամահրենք, պէտք չէ երբեք ի գործ դնենք:

Եւ Մամեստիայ մտնելով, շուտ մը պէտք եղած ամրութիւնները հրամայեց աւելցնէի եւ ինչպէս լաւ երեւակայէր էր` իմացաւ թէ քաղքին անձնատուր լինելուն գլխաւոր պատճառներուն մէկն ալ քաղաքին մէջի հայոց խլրտումն եղած էր: Ուստի նոյն օրը զօրաց լաւ հանգիստ մը տալեն, երեք օրուան պաշար իւրաքանչիւրին բաժնել տալեն եւ քաղքին պաշտպանութիւնը Մամեստիոյ հայոց յանձնելեն վերջ` մութն ի լուսուն ճամփայ ելաւ դէպ Ատանա իր երեք հազար հոգիով, որ ամենեն ընտիրներն էին բոլոր Տորոսի լեռանց. կը յուսար յանկարծակի հասնելով Տարսոնի կուսակալին վրայ, քանի՜ որ նիզակակիցներու օգնութեամբ չէր զօրացած, յաղթութիւն մը կանգնել եւ իր համբաւը բարձրացնել:

Իր բանակին մէջ հազիւ թէ ձիաւորաց փոքրիկ խումբ մը կար, մնացեալ բոլորն ալ հետեւակ էին, բայց այս հետեւակները լեռներու բնակիչ պղնձէ սրունքներ ունէին եւ որ մեծն է, կը տեսնէին Ռուբենի ժառանգը` արտաքոյ կարգի էակ մը իրենց աչքերուն, որ սպառազէն վահան ու բոլոր զէնքերն ստանձնեալ ամէնուն առջեւեն կը քալէր հսկայաբար, իբրեւ թէ իրեն համար խաղալիք լինէին տաժանմունք, վտանգ, արեւ, փոշի, ծարաւ եւ անօթութիւն: Յիրաւի այդ զարմանալի զօրաւոր կազմուածքը, այդ վսեմ նայուածքը, այդ համառօտ եւ ազդու խօսքերը, այդ կերուխումի ժուժկալ չափաւորութիւնը ամէնուն պատկառանք, վստահութիւն եւ հպատակութիւն կ'ազդէինք, որ օրաւուր պաշտօնի պիտի դառնար:

Երբ այսպէս լռիկ կ'արշաւէր բանակը, եւ միայն երեք հազար մարդու ոտից տրոփէ ի զատ ձայն չէր լսուէր, եւ ծարաւի զինուորը Սարուս գետին հասնելու, իր ծարաւը զովացնելու յուսով կ'արտորար, յառաջապահ գունդը, որոնց գլուխն էր Թորոս` կանգ առաւ, վասնզի դժբախտ տեսարան մը զինք արգիլեց: Հայ ջորեպաններու խումբ մը ութ-տասր հոգի, մեռեալ եւ վիրաւոր, ճամփուն վրայ արիւնլուայ ինկած մնացեր էին. հազիւ թէ մէկ-երկուքը կեանքի նշան կ'ուտային. պէտք եղած դարմաններ, քիչ մը գինախառն ջուր տրուելով, քիչ մը զօրացան: Այն ատեն իմացան թէ Մամեստիոյ իշխանին գունդը այս խեղճերուն հանդիպելով ճամփան վյրեժխնդրութեան ոգուով զիրենք զարկեր սպաննէր եւ վիրաւորէր էին եւ իրենց ցորենաբարձ գրաստներն յիշատակէր տարեր էին: Քանի մը ձիաւոր իջեցնել տուաւ Թորոս, իր եւ անոնց ձիերը տուաւ` թէ վիրաւորները եւ թէ մեռելները բեռնաւորելու համար, մինչեւ որ հայու գեղ մը հաան, հոն զանոնք յանձնեց գիւղացուոց, որ թաղելիքը թաղեն, դարմանելիքը դարմանեն, մինչեւ որ Ատանա ու քաղաքը երեւցաւ իր ծառաստաններով. այն ատեն ձիաւորաց խումբին հրամայեց զգուշութեամբ յառաջ անցնիլ եւ քննել թէ արդեօք ո՞ւր էր թշնամին, եւ ինք գետին եզերքը նստաւ իր բանակաւ, զօրքը իրենց աղքատիկ պաշարը հանեցին ու կերան, եւ ինք Թորոս քանի մը ձիթունով ու կտոր մը պանրով, անոնց պէս կը շատանար, եւ միայն իր ղրկած տեղեկաբեր խումբին կը սպասէր, որ որոշ լուր մը առնու:

Մեծ եղաւ իր ուրախութիւնը, երբ լուր բերին իր թեթեւ ձիաւորները թէ յունաց բանակը Տարսոնի ճամփուն վրայ Ատանայի երկու ժամ մնացած ծառաստաններու տակ կը հանգչէին կէսօրուան արեւուն տաքութեան չենթարկուելու համար:

Անպարիսպ Ատանա մտնել եւ տիրանալ բան մը չէր, եւ զարմանալի օգուտ չունէր, բայց տարսոնացի զօրքին վրայ յանկարծուստ հասնիլ ջարդուբուրդ, ցիրուցան ընել` գեղեցիկ եւ շահաւէտ գործողութիւն մ՚էր. այս էր, որ զինք կը դրդէր, բայց երբ կը մտածէր, որ զօրքը դեռ երկու ժամ ճամփայ պիտի քայլէին եւ հանգչած ու դադրած զօրաց հետ պիտի կռուէին` կը վարանէր. ուստի փորձ մը փորձել մտածեց եւ զօրքը ժողովելով իրենց հետ այս կերպով սկսաւ խօսիլ.

«Ո՜վ իմ հայերս, մէկ քանի օրուան մէջ ես ձեր քաջութեան փորձը առի, կը տեսնեմ թէ տոկուն էք աշխատութեան եւ ձեր զօրաւորացայ գիտէք հնազանդիլ, որ զինուորի մը է՛ն մեծ կատարելութիւնն է. բայց այսօր շատ յոգնեցանք, եւ ես հարկաւոր կը տեսնեմ երթալ գտնել մեր թշնամիները եւ յունաց զօրքին վրայ քալել, ուզողը թող ետեւես գա, մնացեալքդ հանգչեցէք եւ վերջը մեզի հասէք»:

Այս կարճ, բայց որոշ խօսքերուն վրայ աղաղակ մը փրթաւ, ամէն ձեռքեր երկնցան, եւ ամէն ոք իրեն հետ մահուան նաեւ երթալ յանձն կառնուր: Ուստի առանց ժամանակ կորսնցնելու հրամայեց ճամփայ ելնել, եւ ինք կ'առաջնյէրդէր տեղեկաբեր հեծելագունդը առջեւեն ձգած: Այն եռանդով շուտ մը հասան թշնամուոյն բանակը, որ հազիւ դեռ քունը կը թօթափէր եւ կը խլրտէր. երբ երեք հազար հոգուոյ աղաղակը օդը թնդացուց, եւ սուրերը ձեռվնին կատաղի խումբ մը այրած, մրկած, արեւեն սեւցած` սատանաներու պէս նոցայ մէջն ինկան եւ սկսան կոտորել, սոսկալի վայրկեան մը եղաւ, ուր նոցայ համար վերջին օրն գրեթէ հասած կարծեցին: Բայց նոքա թուով կրկին էին քան զհայս, ուստի վերջնապահ խումբը կրցաւ փաղանգ մը կազմել եւ փախչողներուն պատսպարան լինիլ եւ ժամանակ տալ, որ ինքզինքնին գտնեն եւ խմբուին պատերազմի, այս որ տեսաւ Թորոս` քաջակորով խումբ մը իրեն միացուցած` ինկաւ սաստկութեամբ աս փաղանգին վրայ, որպէսզի կանոնաւորեալ նահանջի մը տեղի լի տա. երկու կողմ են ալ արիւնը գետօրէն սկսաւ վազել, նիզակները կը կոտրտէին, վահաններ կը ջախջախէին, սուրերու բեկորներ կը թռչտէին, մինչեւ որ դեռակազմ փաղանգը ցրուեցաւ, եւ յունաց խումբերը ցանուցիր սկսան փախլիլ. իրենց կոտորածը շատ աւելի պիտի լինէր, եթէ հայոց խումբը յոգնած չլինէր, բայց Թորոս դարձեալ լի կեցաւ, այլ հեծնելով իր արաբ ձիուն վրայ, իր ան փոքրիկ հեծելագունդը առած, երկու-երէք ժամու միջոց կը ջարդեր` կը հալածէր փախստականները: Եւ, թերեւս չդադրէր զիրենք հալածելեն մինլեւ Տարսոնի դռները, եթէ յանկարծ ամպի պէս փոշի մը երկինք բարձրանալով հեռուանց լիմացնէր իրեն թէ հեծելագունդ մեծ խումբ մը օգնութեան կը հասնէր թշնամուոյն. աս խումբը, որ Լամբրոնի կողմեն կ'ուգար, կ'իմացնէր Թորոսի թէ որո՞նք էին եկողները, ուստի խոհեմութիւն սեպեց ետ դառնալ, բաւական համարելով եղածը:

Երկու հազարի լափ մարդ կորուսած էր թշնամին. իրեն կորուստն ալ հինգ հարիւրեն աւելի էր` մեռած եւ վիրաւոր. մեռեալները պատուով թաղել, վիրաւորները այն գիշեր ճամփայ հանել, որպէսզի իրենց տուները, իրենց ընտանեաց քով դարմանուին եւ ցերեկուան արեւու ճառագայթներէն լի նեղուին` իր առաջին գործն եղաւ, նոյնպէս մեռեալներու ընտանեաց եւ վիրաւորաց աւարին ընտիր մասը նախ բաժին հանեց անոնց, որ իրենց արիւնը թափած էին քաջութեամբ պատերազմելով: Անկից վերջ արդարութեամբ բաժնեց աւարը պատերազմողաց, իսկ իրեն ամենեւին բան մը չի պահելով զարմացուց ամէնքը: Այն գիշերը թշնամուոյն բնակած տեղը անցուցին զինուորները: Երկրորդ առաւօտուն կանուխ Ատանա քաղաքը պաշարել տուաւ Թորոս եւ հազար ոսկուոյ տուրք մը ձգեց քաղքին վրայ ժամուան մը միջոց թողլով, եւ երբ պահանջածն առաւ, վերցուց բանակը ու եկաւ Մամեստայ, ուր տեսաւ թէ իրեն կը սպասէին Բաբկէնի հետ Եւփիմէ եւ Դիոնիս: Եւ փառաւոր յաղթանակի մուտք մը իրեն պատրաստէր էին:

Արդէն իր անունը քանի մը օրուան մէջ բոլոր Կիլիկիա եւ աւելի Հեռու տեղուանք սկսէր էր տարածուիլ, ու Լեւոնի որղուոյն դարձը` Հայոց ուրախութիւն եւ օտարաց երկիւղ դառնալ: