Kitabı oku: «Беларуская лiтаратура»

Yazı tipi:

Рэцэнзенты: кафедра сацыяльна-гуманітарных дысцыплін установы адукацыі “Юрыдычны каледж БДУ” (А. В. Шышко); дацэнт кафедры беларускай літаратуры і культуры ўстановы адукацыі “Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Максіма Танка” кандыдат філалагічных навук, дацэнт Н. В. Заяц.

Літаратура – прыгожае пісьменства

Мастацкая літаратура – адзін з самых папулярных і даступных відаў мастацтва. У літаратурных творах слова перадае рэчаіснасць, паўстае ў выглядзе адметных эстэтычных вобразаў. У адрозненне ад навукі мастацкая літаратура раскрывае з’яву цэласна, аб’ёмна, маштабна, у рэальным перапляценні і ўзаемадзеянні яе разнастайных якасцей і адметных асаблівасцей, паказвае з’яву з эстэтычных пазіцый.

Літаратура – гэта ў першую чаргу чалавеказнаўства. У гэтым яе асаблівая каштоўнасць. Іншы раз на дзвюх-трох старонках літаратурнага твора апісваецца ўсё чалавечае жыццё, а часам ва ўсёй кнізе – адно імгненне, эпізод. Творцы пішуць пра матэрыяльнае і духоўнае, пра лёс чалавека і лёс краіны, пра дабро і зло, пра з’явы прыроды. Глыбіня пранікнення ў свет чалавечай душы, у сутнасць падзей і адпаведна каштоўнасць твора для чытача залежаць ад таленту пісьменніка, яго здольнасці за малым бачыць вялікае, важнае, ад яго ўмення адкрываць чалавечае ў чалавеку.

Апавяданне, раман, п’еса, паэма, верш – гэта пераўтвораная рэальнасць, жыццё ў формах самога жыцця. Усё, што напісана пісьменнікам, нібыта і плён яго фантазіі, але ў той жа час і пераплаўлены аўтарам жыццёвы вопыт: надта ж праўдападобна, нагадвае само жыццё ў яго вечным кіпенні моцных пачуццяў, праяўленні сімпатый і антыпатый. З мноства фактаў пісьменнік выбірае найбольш характэрныя, тыповыя, кожная фраза ў яго творы – адзіна значная, адзіна магчымая. І мова, і стыль набываюць у майстра мастацкага слова асаблівае значэнне.

Слова – галоўны будаўнічы матэрыял у літаратуры. Яно перадае найтанчэйшыя парывы душы, разнастайныя адценні ўсіх фарбаў, становіцца ў стройнай плыні апісанняў гнуткім, зменлівым, рухомым і ў той жа час дакладным, канкрэтным інструментам. Узнятае з глыбінь народнай памяці, слова “раздзімаецца” пры дыханні твора, як вугалёк на далоні, трапечацца, быццам злоўленая рыбка ў руках. Яно, паводле выказвання філосафа Гегеля, з’яўляецца самым пластычным матэрыялам з усіх, што належаць чалавечаму духу. У творах прыгожага пісьменства – менавіта так здаўна называюць літаратуру – можна лёгка перадаць стан душы або ўзбуджанае пачуццё, пластыку танцавальных рухаў ці велічнасць архітэктурнага збудавання.

Выдатны рускі літаратурны крытык В. Р. Бялінскі адзначаў: “Філосаф гаворыць сілагізмамі, паэт – вобразамі і малюнкамі, але гавораць яны аб адным і тым жа… адзін даказвае, другі паказвае, і абодва пераконваюць, толькі адзін лагічнымі довадамі, другі – малюнкамі. Але першага слухаюць і разумеюць нямногія, другога – усе… Тут ні навука не можа замяніць мастацтва, ні мастацтва навуку”.

Літаратура мае яшчэ адну важнейшую якасць. Яна выяўляе і фарміруе нацыянальнае жыццё, стымулюе нацыянальную псіхалогію, уздымае самасвядомасць народа, акумулюе культуру, з’яўляецца адной з першакрыніц утварэння і развіцця літаратурнай мовы. Іншай трыбуны, апроч літаратуры, у народа, бадай, не было і не магло быць. З дапамогай літаратурных крыніц мы спасцігаем дух часу, сувымяраем свой жыццёвы вопыт, пазнаём заканамернасці сацыяльных рухаў, усведамляем праблемы развіцця грамадства. Дзякуючы творам мастацкай літаратуры мы глыбей спасцігаем гісторыю свайго краю, жыццё народа, лепш разумеем час і сябе.

Так сталася, што на працягу ўсяго перыяду свядомага развіцця чалавецтва цэнтрам духоўнага ўдасканалення грамадства з’яўлялася літаратура. Рух грамадства, несумненна, адбываецца па сваіх законах, і этапы гэтага руху, яго заканамернасці мы пазнаём перш за ўсё праз літаратуру, праз друкаванае слова.

Беларуская літаратура заўсёды была выразнікам болю і трывог, роздуму і надзей, “валадаром дум народных”, ледзь не адзіным мастацкім адбіткам душы нацыі. Літаратура ад пакалення да пакалення несла дар, пераняты ў народа і замацаваны ў мастацкім слове, – дар праўды, дабрыні і любові, разумення вялікага свету з дапамогай твораў прыгожага пісьменства.

Творы мастацтва слова не могуць існаваць самі па сабе, яны абавязкова з’яўляюцца часткай сусветнага літаратурнага працэсу. Літаратуру называюць спрасаваным сусветам. Узнікшыя ў выніку свабоднага натхнення, выдатныя творы мастацкай літаратуры адлюстроўваюць жыватворны дух народа, жыццём якога жывуць творцы, у асяроддзі якога яны выхаваны, “духам якога дыхаюць”.

Мабыць, таму беларуская літаратура дала свету больш, чым свет ведае пра яе.

Першакрыніцы мастацкай творчасці

Беларуская літаратура – гэта народная трыбуна. Разам з беларускім народам наша літаратура прайшла доўгі і складаны шлях свайго развіцця. Беларускае слова выяўляла духоўны стан нацыі, звілістымі сцежкамі вяло просты народ да свабоды і праўды, выводзячы селяніна-беларуса на шырокую дарогу будаўніцтва роднай гаспадаркі, краю, фарміруючы і ўмацоўваючы калектыўны дух, услаўляючы самастойны выбар. Устанаўленню незалежнасці Беларусі ў многім садзейнічала тое, што беларускае слова – вуснае і друкаванае – захоўвалася на працягу многіх і многіх стагоддзяў.

Вольнае беларускае слова дапамагала выжыць у цяжкіх умовах прыгнёту асобы, заклікала на бой, як набат, у грозныя, суровыя часы, дзякуючы чаму беларусы не зніклі, не растварыліся ў велізарным моры шматлікіх народнасцей на планеце. Роднае слова яднала, кансалідавала беларускі этнас, робячы яго адметнай нацыяй, фарміравала духоўную моц народа, мабілізоўвала на стваральную працу вялікую супольнасць беларусаў. Лёс чалавека, лёс народа, лёс краіны ў беларускай літаратуры цесна звязаны між сабой. У творах мастацтва слова адлюстраваны асаблівасці нацыянальнага характару беларусаў, ментальнасць, правасвядомасць, адносіны ў грамадстве, традыцыі, светабачанне і светаўспрыманне, светаразуменне народа ў мінулым і сучасным.

Мастацтва слова ўсхваляла дасягненні беларускага народа ў культуры, асвеце, навуцы, эканоміцы, грамадскім жыцці. Беларуская літаратура – літаратура агульначалавечых духоўных каштоўнасцей.

Беларускай літаратуры наканавана адлюстраваць актыўныя намаганні народа і краіны па будаўніцтве суверэннай дзяржавы, уславіць моцную і квітнеючую Беларусь.

Падобна да таго, як у старажытнасці лічылася, што Зямля трымаецца на трох кітах, так і беларуская літаратура, можна сказаць, заснавана на трох асноўных культурных падмурках-першакрыніцах.

Першы з іх бярэ свой пачатак у агульнаславянскай літаратуры з яе рэалістычным падыходам да жыцця, стылявой эмацыянальнасцю. Агульнаславянская скіраванасць праяўлялася ва ўсім: у выбары сюжэта, у характарыстыцы персанажаў, у пачуццёвай насычанасці слова, якое перадавала самыя розныя душэўныя станы.

У беларускай літаратуры хутка і інтэнсіўна развіваліся разнастайныя стылявыя плыні: рэалістычна-канкрэтная, лірычная, рамантычная, фантастычная, прыгодніцкая, натуралістычная, філасофска-канцэптуальная.

Другі падмурак, на якім заснавана беларуская літаратура, – элементы візантыйскай, найперш духоўнай, культуры, пранікненне якіх узмацнілася пасля прыняцця хрысціянства на землях Кіеўскай Русі ў канцы X ст. Разам з верай у свядомасць уваходзілі паняцці размежавання дабра і зла, пошукі ісціны, сэнсу жыцця. З Візантыі ехалі вазы з кнігамі ў манастыры Навагрудка, Полацка, Турава.

Візантыйская дзяржава была шматэтнічнай. Яе насялялі многія народы, у тым ліку і славянскія, у прыватнасці балгары. У фарміраванні і развіцці літаратуры і мастацтва Візантыі славяне адыгралі вялікую ролю. І менавіта праз “усходнехрысціянскае культурнае кола” пашыралася хрысціянства на беларускія землі, што абумовіла ўзнікненне пісьменнасці на Беларусі ў X ст.

Візантыйская літаратура развівалася на грэчаскай мове. Большасць літаратурных помнікаў Візантыі загінула, але тое, што захавалася, сведчыць аб блізкасці да антычнай культурнай спадчыны. Візантыйская культура сінтэзавала мастацтва шматлікіх народаў і ўплывала на культуру тых этнасаў, якія былі звязаны з Візантыйскай дзяржавай палітычнымі, гандлёвымі і іншымі сувязямі.

Ад старажытнасці і да сённяшняга часу жывілі і жывяць беларускую літаратуру каларыт і стыхія народнага жыцця. Таму трэці падмурак, бадай, самы важны пласт беларускай культуры – фальклор. Фальклорная плынь у беларускай літаратуры надзвычай моцная. Беларуская проза, паэзія, драматургія пачыналіся з невялікіх вусных апавяданняў, сцэнак, маналогаў, дыялогаў, жартаў, анекдотаў, бытавых ці лірычных замалёвак, абразкоў, біблейскіх прытчаў, вершаў, якія здаўна жылі ў народзе. Існуе думка, што фальклорная традыцыя дамінуе ў нашай літаратуры. Але ці можа быць зашмат народнага духу, каларыту ўвогуле ў любым творы мастацтва?

Вусная паэтычная творчасць беларускага народа – тая глеба, на якой развіваецца прафесійная літаратура, яе асноўныя і найбольш жыватворныя пласты.

Фальклор – жывая творчасць народных мас, узлёт чалавечага духу. У казках, легендах, паданнях праявіліся векавая мудрасць народа, яго прыродны розум. Як вядома, мудрасцю засноўваецца дом, а розумам сцвярджаецца. Дом беларускай мастацкай літаратуры заснаваны на трывалым падмурку.

З трох названых першакрыніц пайшло станаўленне самых старажытных жанраў літаратуры – летапісна-апавядальных твораў. Шмат у іх было павучальнага і мудрага, багата жывога і трапяткога чалавечага пачуцця, урокаў жыцця і канкрэтных настаўленняў часу. У старажытных летапісах мы знаходзім і ўласна літаратурныя творы, якія сталі пачаткам многіх гістарычных жанраў, бо расказвалі пра важнейшыя падзеі, што былі звязаны з ваеннымі паходамі, з барацьбой супраць знешніх ворагаў. Летапісцы апавядалі пра свой час, падавалі гісторыю знатных родаў, апісвалі прыродныя з’явы.

Ад антычнасці да сярэднявечча

Антычнасць – старажытная культура Грэцыі і Рыма. Паняцце “антычнасць” даволі шырокае, яно ўключае цэлую эпоху, калі зараджаліся і закладваліся асновы дзяржавы і права, прынцыпы свабоды і дэмакратыі, выпрацоўваліся законы роўнасці паміж людзьмі, якія маглі вылучацца найперш сваімі прыроднымі якасцямі – фізічнай сілай, гнуткасцю розуму, кемлівасцю, дасціпнасцю, гумарам, мудрасцю, адкрытым характарам.

Гэта была эпоха культу Чалавека, росквіту яго разумовых і фізічных здольнасцей, дадзеных яму маці-прыродай У названы перыяд інтэнсіўна развіваецца філасофская думка (Сакрат, Платон, Арыстоцель), шмат зроблена ў станаўленні выяўленчага мастацтва (Праксіцель, Фідзій, Лісіп), архітэктуры, тэатра. У эпоху Антычнасці значных вяршынь дасягае літаратура, з’яўляюцца выдатныя майстры слова – Гамер, Гесіёд, Сапфо, Вергілій, Авідзій. Матэрыяльная і духоўная культура Антычнасці сталі падмуркам, на якім развівалася ўся еўрапейская навука, адукацыя, літаратура і мастацтва. Традыцыі грэчаскіх трагедыі, камедыі, сатыры, лірыкі (байка, эпіграма, мадрыгал) ляжаць у аснове сучасных твораў. Антычны свет даў людзям Алімпійскія гульні, класічны тэатр, усталяваў выдатную сістэму адукацыі, пакінуў высокія ўзоры мастацтва. У той час узніклі брукаваныя дарогі, амфітэатры, іпадромы, з’явіўся цырк, былі пабудаваны магутныя масты, у рэлігійным богаслужэнні ўкараняліся хоры, дыялогі. Антычная літаратура надзвычай багатая па змесце і дасканалая па форме.

Асаблівую цікавасць уяўляюць сабой міфы і легенды Старажытнай Грэцыі і Рыма, а таксама паэмы-эпапеі Гамера “Іліяда” і “Адысея”, трагедыя Эсхіла “Прыкуты Праметэй”, паэма Вергілія “Энеіда”, лірыка Катула і інш. Міфы і легенды Старажытнай Грэцыі расказвалі аб нараджэнні планет, кантынентаў, частак свету, зямных цывілізацый.

Сярод міфаў самага ранняга (архаічнага) перыяду грэчаскай гісторыі – цудоўнае паданне аб нараджэнні багіні прыгажосці і кахання Афрадзіты з марскіх хваляў. З маленькай кропелькі крыві бога Урана ў марской пене з’явілася на свет гэтая багіня. Цікавы і незвычайны міф пра Зеўса. Тытан Крон, сын багоў Урана і Геі, хітрасцю скінуў свайго бацьку і заняў яго месца на Алімпе. Баючыся, што нашчадкі зробяць з ім тое ж, Крон глытаў усіх сваіх дзяцей. Цудам, вялікай таямніцай і загадкай стала выратаванне аднаго з апошніх сыноў – Зеўса. Яго маці Рэя (жонка Крона), каб засцерагчы сына ад смерці, схавалася ў глыбокай пячоры на востраве Крыт, дзе і нарадзіўся яе сын Зеўс. Як вядома, менавіта на гэтым востраве пазней зарадзілася цывілізацыя, да якой належым і мы. Ненажэрнаму Крону замест дзіцяці Рэя дала праглынуць прадаўгаваты камень, загорнуты ў пялёнку. Крон задаволіўся ім. Зеўс – галоўны бог, само жыццё, які дае жыццё іншым, “першапатэнцыя”, сіла, дух – перавёз на Крыт прыгажуню Еўропу, закахаўшыся ў яе з першага погляду. Ад іх сына Мінаса пайшлі іншыя цывілізацыі. Дарэчы, аснова “мін” – у імёнах князёў Вялікага Княства Літоўскага (Міндоўг, Гедымін), у назве галоўнага горада беларусаў – Менска, што магло азначаць узнікненне новага культурнага кола (Т. Шамякіна).

Са шматлікіх міфаў узніклі крылатыя выразы, якія часта выкарыстоўваюцца ў нашым жыцці: нітка Арыядны, ахілесава пята, сізіфава праца, аўгіевы канюшні, танталавы пакуты, скрынка Пандоры, дамоклаў меч, траянскі конь, вечны горад.

З беларускімі вандроўнымі старцамі-лірнікамі можна параўнаць старажытнагрэчаскага сляпога паэта Гамера, які хадзіў па плошчах і рынках і спяваў пад акампанемент кіфары. Гамера ва ўсе часы называлі бацькам паэзіі, царом усіх паэтаў. Яго “Іліяда” і “Адысея” – выдатныя паэмы старажытнагрэчаскага эпасу. У першай з іх Гамер расказваў пра Траянскую вайну. Троя, альбо Іліён (адсюль “Іліяда”), – горад у Малой Азіі, вядомы з канца ІV тысячагоддзя да н. э. У паэме мы сустракаемся з Зеўсам, які скаланае зямлю, хутканогім Ахілесам, кемлівым Адысеем, а таксама з падобным да бога, прыгожым, як бог, маладым Парысам. З-за прыгажуні Алены пачалася Траянская вайна, якая цягнулася дзесяць гадоў. Парыс – сын траянскага цара Прыама, а Алена – спартанская царыца, жонка цара Менелая. Пакахалі адно аднаго траянскі царэвіч Парыс і Алена, дачка Спарты, схаваліся ў крэпасці Троі (Іліён – Троя), але пайшлі грэчаскія цары на горад.

У паэме гаворыцца пра змаганне Патрокла за свае караблі, якія збіраўся спаліць Гектар, малюецца паядынак Ахілеса з Гектарам. Як вядома, Ахіл перамог героя траянцаў, прывязаў цела Гектара да калясніцы і ездзіў перад сценамі Троі. Але ўпрасіў бацька – цар Прыам аддаць яму цела забітага сына. Доўга не маглі ўзяць грэкі асадай Трою. Заваявалі Трою дзякуючы хітрасці Адысея.

Паэма Гамера “Адысея” – апавяданне пра небяспечную вандроўку хітрага і кемлівага Адысея на родную Ітаку. Дзеянне адбываецца на сушы, на моры, на нябёсах і ў падземным царстве, сярод разбойнікаў і людаедаў, на сонечных фантастычных астравах, сярод прыгожых і духоўна багатых людзей. Буры перашкаджаюць вяртанню, пагражаюць загубіць карабель. А ў гэты час на радзіме шматлікія і зламысныя жаніхі рабуюць дом Адысея, кожны з іх хоча ўзяць сабе за жонку Пенелопу, якая ўвесь гэты час чакае Адысея. Нарэшце Адысей распраўляецца з ворагамі, дома сустракаецца з сынам, вернай жонкай, заступаецца за старога бацьку і зноў усталёўвае сваё царства.

Паэмы Гамера “Іліяда” і “Адысея” сталі першымі літаратурнымі помнікамі, створанымі ў Старажытнай Грэцыі. Гэтыя творы прынеслі сусветную славу і вядомасць усёй заходнееўрапейскай літаратуры.

Змест і кампазіцыя паэмы Вергілія “Энеіда” даволі разнастайныя. Паэма складаецца з 12 песень, кожная з якіх успрымаецца з цікавасцю. У першай песні апавядаецца пра тое, як траянец Эней са сваімі спадарожнікамі сёмы год вандруе па моры, пра тое, як Нептун ратуе караблі, што могуць загінуць у час шторму. У іншых песнях расказваецца пра самыя розныя прыгоды Энея, якому з усіх бакоў пагражае небяспека: цыклопы, пявунні, астравы-прывіды Сцыла і Харыбда, птушкі-гарпінні. Эней трапляе ў Карфаген. У пятай песні вандроўкі па моры працягваюцца. У ёй Эней прызнаецца ў любові да бацькі. У шостай песні караблі прыбываюць у Італію, вандроўнікі спускаюцца ў падземнае царства, дзе Эней сустракаецца з бацькам. Гэтая песня вельмі важная, бо ў ёй гучыць матыў звароту да рымлян, якія павінны навучыцца “народамі правіць” – “у гэтым мастацтва”. Затым герой вяртаецца на паверхню зямлі, трымае шлях да італійцаў, каб “спяваць аб вайне”. Войны, пакуты, смерць, гатоўнасць ахвяраваць сабой, неймаверная храбрасць паклалі пачатак вялікай Рымскай імперыі.

“Энеіда” – паэма аб будаўніцтве новай дзяржавы. У ёй апяваецца вялікі цуд адраджэння славы і велічы асобы, надзеі моладзі на будучае, парыванні маладых. Змаганне шло за самога чалавека, за тое, каб не толькі надышоў мір, але і каб будучае Італіі і ўсяго свету стала бязвоблачным, радасным, шчаслівым, каб на зямлі панаваў спакой. Дзеля гэтага ўзводзілася моцная і квітнеючая дзяржава, дзе кожны чалавек змог бы найлепшым чынам праявіць сябе, жыць шчасліва.

Вергілій стаў класікам пры жыцці, яго вершы і радкі з паэм завучвалі на памяць цары і прасталюдзіны, па яго вершах спрабавалі варажыць, іх выкарыстоўвалі ў эпітафіях і эпіграфах, яны давалі штуршок нараджэнню новых твораў.

Вергілій – апошні паэт Антычнасці, які ўслаўляў “залаты век” літаратуры Старажытнага Рыма. Яго прызнавалі за найвялікшага рымскага генія, хрысціянская царква лічыла святым.

Дантэ звяртаўся да Вергілія: “О гонар і светач усіх песняроў на зямлі!”, “Мудрэц, які ўсё ведае!”, “Вышэйшы розум!”, “Настаўнік таямніц запаветных!”

Шырокавядомы ў народзе міф, што пакладзены ў аснову сюжэта трагедыі Эсхіла “Прыкуты Праметэй”. Праметэй выкраў на Алімпе агонь, якім распараджаліся багі, аддаў тое жыватворнае полымя людзям, за што Зеўс загадаў прыкаваць віноўніка да скалы. Да прыкутага героя кожны дзень прылятае арол, каб дзяўбці яго печань. У фінале твора Праметэй правальваецца пад зямлю разам з кавалкам скалы, да якой ён быў прыкуты.

Назва Грэцыі на грэчаскай мове – Элада, а грэкі называлі сябе элінамі. Час росквіту старажытнагрэчаскай літаратуры прынята называць перыядам класікі або элінскім перыядам.

У эпоху элінізму паспяхова развівалася лірыка рымскіх паэтаў Катула, Авідзія, Гарацыя. Арыстоцель распрацаваў “Паэтыку” вершаскладання, сістэму жанраў, стыляў, вобразаў, смела пранікаў у законы мастацкай творчасці, не толькі імкнуўся данесці да чытача прыгажосць мастацкага твора, але і раскрываў адметнасці мастацкай формы, г. зн. паглыбляўся ў самую сутнасць твора, раскрываў тэхналогію, па якой ён створаны.

Падагульняючы, можна зрабіць вывад, што ў часы Антычнасці на першы план выходзіў культ грамадства, поліса, грамадзянскасці, калі кожны грамадзянін адчуваў сваю еднасць з грамадой, далучанасць да дзяржавы, прымаў удзел у яе жыцці, прыкладаў намаганні дзеля ўзмацнення яе магутнасці. Услаўляўся герой не толькі гарманічны (Афіны), але і аскетычны (Спарта), адкуль і пайшоў выраз “спартанства”, калі герой у імя высокіх мэт і велічы дзяржавы, дзеля высокай ідэі ахвяроўваў зямнымі радасцямі і ўцехамі, вёў спартанскі лад жыцця, абмяжоўваў сябе. Развіваліся гуманітарныя і прыродазнаўчыя навукі, значна ўзрос у грамадстве аўтарытэт вучонага, вынаходніка, чалавека таленавітага, узмацнялася павага да філосафаў, аратараў, мудрых асоб, якія ўмелі запаліць словам людскія душы, павесці за сабой. Шырока развівалася ў часы Антычнасці выяўленчае мастацтва. На першым плане часоў Антычнасці – культ фізічнай прыгажосці (багі, героі Гамера, удзельнікі Алімпіяды). Тэатр “забірае” ў палон грамадзян, якія прагнуць прыгожага – “хлеба и зрелищ”, у грамадстве пануе ўслаўленне ўсіх зямных уцех і радасцей жыцця, міфы, вера лёс.

Сярэднявечча – перыяд ад V ст. н. э., з часоў падзення Рымскай імперыі, да XV ст., калі пачалася эпоха Адраджэння. Гэта быў час, калі ў цэнтры светапогляду, людской увагі былі нябесныя сілы, калі надзвычайнае пакланенне Богу і рэлігійны (хрысціянскі) культ панавалі ва ўсім жыцці. У гэты час узрос аўтарытэт Бібліі, шырока распаўсюджваліся шматлікія рэлігійныя вучэнні, вывучаліся пропаведзі святых айцоў, немагчыма было не прыслухоўвацца да настаўленняў царквы і касцёла. Аскетызм і рыгарызм сталі нормай чалавечага існавання. Узнікла манаства. Служэнне Богу станавілася самым распаўсюджаным заняткам. Панаваў культ рэлігійнага падзвіжніцтва, захавання рэлігійных канонаў, догмаў. Шырока бытаваў у Сярэднявеччы культ рыцара, які змагаўся на ратным полі, ажыццяўляў свае подзвігі ў імя росквіту і магутнасці краіны. Воінскі гонар, доблесць і адвага цаніліся ў грамадстве вышэй за ўсё. Сярэдневяковая культура грунтавалася на жанравым сінкрэтызме (злітнасці) форм: царкоўнай і свецкай, першая з якіх, больш афіцыйная, часам прыходзіла ў сутыкненне з простанароднай, “смехавай”, карнавальнай, агульнадаступнай.

У эпоху Сярэднявечча распаўсюджвалася рэлігійнае асветніцтва, у светапоглядзе пераважаў хрысціянскі гуманізм. Аднак усё прыкметней станавілася панаванне схаластыкі, традыцыяналізм змяняўся кананічнасцю, дагматызмам, а нярэдка і нецярпімасцю да іншадумства і свабоды выбару. У свецкай літаратуры вельмі мала ўвагі ўдзялялася пакутам і нягодам простага народа. У процівагу царкоўнай і саслоўнай літаратуры для духавенства і дваранства ў асяроддзі простага люду ўзнікла народная літаратура, як аўтарская, так і ананімная.

Але менавіта ў эпоху Сярэднявечча назіраўся рост буйных гарадоў, заяўлялі аб сваёй самастойнасці новыя дзяржавы, ішло інтэнсіўнае станаўленне і фарміраванне з жывых народных гаворак нацыянальных моў. У Еўропе ўзнікла кнігадрукаванне. Ажыццяўляліся вялікія падарожжы, у выніку якіх былі адкрыты новыя землі.

Антычная і сярэдневяковая культуры аказалі вялікі ўплыў на развіццё беларускай літаратуры, у якой знайшлі сваё яскравае ўвасабленне шматлікія тэмы, вобразы, сюжэты сівой даўніны чалавечай цывілізацыі.