Kitabı oku: «Türkçülüyün tarixi», sayfa 3

“Tarixi-aləm”in bu nəşrində müəllifin yararlandığı Qərb və Şərq qaynaqları göstərilmişdi. Qaynaqlar içində De Güninin “Hunlar tarixi” və Raymond Havyerin “Tatar tarixi” ilə Əbülqazinin “Şəcəreyi-türki”si də var. Süleyman Paşaya qədər De Güni və Raymonddan bəhrələnərək türkcə yazılmış bir tarix kitabının olduğunu bilmirik, ancaq Mustafa Cəlaləddin Paşa fransızca əsərini yazarkən, De Güniyə müraciət etmişdi.

Süleyman Paşa “Tarixi-aləm”in ön sözündə kitabın yazılma səbəbini belə şərh edir: “Hərbi məktəblərdə tədris olunan “Dünya tarixi” əcnəbi dillərdən eynilə tərcümə edildiyi üçün islami əqidə və milli dəyərlərə zidd məqamlardan xali deyildi. Bununla belə, islam və qərb dəyərlərini bir-birinə uzlaşdırıb iki müxtəlif qütb arasında tarazlıq yaratmaq və bu xüsusda əsər yazmaq cəsarət tələb edirdi…

“Əski çağ” bölümünün az bir hissəsi tərcümə edildiyindən indiyə qədər mükəmməl nəticəyə nail olunmamışdır”.

“Tarixi-aləm”in mündəricatı nəzərdən keçirilərkən diqqət çəkən məqam o dövrün ənənəsinə əks olaraq “İlk çağ” bölümündə türk tarixinə daha çox yer verilməsidir: həqiqətən, “Fəsli-sabi” – “Tavaifi türk” (yeddinci bölüm: Türk qrupları) 144 səhifəni əhatə etmişdir, bu isə bütün “İlk çağ” tarixinə ayrılan səhifələrin yeddi faizindən (5/7)⁴⁶ daha çoxdur. Halbuki, “Tarixi-aləm”dən sonra Osmanlı məktəblərində tədris edilən “Dünya tarixi” kitablarında eynilə Avropa dərs vəsaitlərində olduğu kimi, türkçülüyün qədim dövrünə bütün kitabın təxmini 1/20 hissəsi ayrılmışdı. Süleyman Paşa bu önəmli əsərində türkçülüyün keçmişindən sevgi və sayğı ilə bəhs edir; əsərdə yad və düşmən millətlərin türklərə yönəlmiş gerçəklikdən uzaq, şübhəli, şiddət və qaba iftiraları tərcümə olunmamış, müəllif çox uzaq keçmişdən üzü bəri, bütün Asiyaya yayılıb hökmranlıq etmiş böyük bir türk irqinin varlığını, öyünüləcək qəhrəmanlıqlarını türk gənclərinə öyrətmək və duyurmaq istəmişdi. “Tarixi-aləm”in bu özəlliklərinə görədir ki, mərhum Müşir Süleyman Hüsnü Paşaya, 1877-ci il müharibəsində Osmanlı türk ordusuna bir müddət baş komandanlıq etmiş bu “Şipka qəhrəmanı”na türkçülük tarixində önəmli bir yer ayrılmışdı.

Yazdığı dərs kitablarında (“İlmihal” və “Tarixi-aləm”) dil və təhsil sahəsində türkçü mövqeyini göstərən Süleyman Paşanın digər çalışmalarında da türkçülük düşüncəsinin təsirinin olması labüddür, ancaq bu gün əlimizdə qaynaqlar olmadığı üçün, bu barədə qəti fikir yürütmək səlahiyyətində deyilik. Göyalp Ziya bəy “Türkçülüyün əsasları”⁴⁷ kitabında əsgəri rüşdiyyələrdə tədris edilən “Əsmayi-Türkiyə” kitabının müəllifi kimi Süleyman Paşanın adını qeyd edir, halbuki, əlimdə tutduğum “Əsmayi-Türkiyə”nin üzərində “Riza bəyin əsəridir” sözləri yazılıb. Ziya bəy həmçinin, Süleyman Paşanın üç dildən mürəkkəb bir dil yarana bilməyəcəyi ilə bağlı qənaətini “Təlimi-ədəbiyyati-Osmaniyyə” (“Osmanlı ədəbiyyatı dərsliyi”) kitabının müəllifi Rəcaizadə Əkrəm bəyə yazdığı “Bir məktub”da açıq şəkildə ortaya qoyduğundan da bəhs edir. Belə bir məktub “Təlimi-ədəbiyyati-Osmaniyə”yə əlavə olunmuş mətnlər arasında mövcud deyildir.⁴⁸

Buxaralı Şeyx Süleyman əfəndi

Süleyman Paşanın türkçülük fəaliyyəti illərində Buxaralı Şeyx Süleyman Əfəndinin də türk milliyyətçiliyi yolunda dil, folklor və siyasət sahələrində çalışdığı göz qabağındadır. Süleyman Əfəndinin bu yolda çalışmasını isbat edən mənbə, mərhumun “Lüğəti-Cığatay və Türki-Osmani” adlı kitabıdır. Bu kitabın Osmanlı və Cığatay ləhcələri ilə nəsr və nəzm halında yazılan ön sözlərindən müəllifin fikirlərini və gördüyü bəzi işləri öyrənmiş oluruq.

Şeyx Əfəndi, Cığatay dilini “dünyadakı ana dillərdən biri” və “Lisani-Türki-Osmani”nin əsli və qaynağı hesab edir. Bu əsas fikrini “Müqəddimeyi Cığatay”ın Osmanlı türkcəsində yazılmış müqəddiməsində bu ifadələrlə təkrar edir: “Bu gün Osmanlı ölkəsində işlədilən lisani-osmaniyə, lisani-cığataydan, yəni Mavərəünnəhr ölkəsində⁴⁹ işlənilən dildən ayrılmış bir qoldur.”

Müəllif Cığatay və Osmanlı dillərinin bağlılığını təyin etdiyi kimi, etimologiya baxımından Osmanlıların, özəlliklə Osmanlı xanədanının türk tayfasına mənsub olub, soy kökünün qaynağının Mavərəünnəhr ölkəsi (Orta Asiya) olduğunu deyir.

Sonra Orta Asiyada (Mavərəünnəhrdə) yerləşən “92 boy və toplumdan ibarət özbəklərin” adlarını sadalayaraq onların zərbi-məsəllərini və yüzdən artıq Orta Asiya şairinin şeirlərindən nümunələri topladığını söyləyir. Müəllifin bu araşdırmalarda məqsədi “Mənəvi dillərini öyrənməyə meylli olan Osmanlı aydınlarına və xalqına layiqli bir töhfə” vermək idi.

Nəhayət, mənzum “Cığatay”ın ön sözündə Cığatay dilini, Osmanlı dilinin qədim forması kimi qəbul etməklə, bu iki dilin vəhdətini (bir və eyni kökdən olduğunu) iddiaya qalxır: “Türki Cığatay lüğəti” – qədim Osmanlı dilidir, adı Cığatay türklərin əslidir…”

Dil və soy baxımından türk xalqlarının birliyini araşdıran Özbək Şeyxi bununla kifayətlənməyib, Türküstan türkləri ilə Osmanlı türkləri arasında həqiqətən bəzi əlaqələrin qurulmasına da çalışmışdır.

Əbdülhəmid səltənətinin ilk illərində – Türk-Rus Müharibəsi zamanı Buxaralı Şeyx Süleyman Əfəndinin “səfarətlə səyahət”⁵⁰, yəni elçi sifəti ilə səyahətlər etdiyinə aid yenə mənzum “Cığatay”ın ön sözündə qeydlər var. Buxaralı Şeyx, Osmanlı padşahının elçisi sifətı ilə Hindi, Sərhindi, Əfqanıstanı, Buxaranı, Xivəni, Türkmənistanı dolaşır. Türkmənlər elində səyahətini təsvir edən bu beyt diqqətəlayiqdir:

“Türkmənin halını bir-bir bildim,

Cins və miqdarını dəftər qıldım…”

Şeyx Əfəndi, Orta Asiyaya Hind yolu ilə getdiyi kimi, dönüşü də eyni yolla olmuşdur. Səyahətin nəticəsini bu beytlə ifadə edib:

“Gələrək xidmətim ifa etdim,

Nəyə məmur isəm, icra etdim”.

Əlimdə başqa qaynaq olmadığı üçün Şeyx Süleyman Əfəndi Özbəkinin Türk-Rus müharibəsi dönəmində Osmanlı-Türk hökuməti tərəfindən Türküstan hökumətinə və xalqına elçi olaraq göndərilməsi, türkmənlərin cins və sayının dəqiqləşdirilməsi, Kabil, Buxara əmirləri ilə danışıqlar, nəhayət, Şeyxin İstanbula dönüb vəzifəsinə xitam verməsi, həmçinin Doğu və Batı türklərinin həyat və gələcəklərinin rus təhdidi altında olması fonunda irq, nəsil və dil birliklərinin siyasi səhnəyə gətirilməsi və xatırlanması diqqətçəkən hadisələrdir. Maraqlıdır ki, Buxaralı Şeyx Süleyman Əfəndi bu səyahətdən sonra, Cığatay və Osmanlı türklərinin bir-birinə diqqətini yönəltmək və yaxınlaşdırmaq üçün “Lüğəti-Cığatay və Türki-Osmani”sini yazıb nəşr etdirməyə gərək görmüşdür.

Buxaralı Şeyx Süleyman Əfəndinin, bəlkə də, İngiltərə hökumətinin tövsiyəsi ilə etdiyi Orta Asiya səyahətindən heç bir siyasi gözlənti əldə olunmadı. Doğrusu, belə bir səyahətdən bir nəticə çıxa biləcəyinə ümid etmək, bir az artıq nikbinliyə qapılmaqdı. Bu səyahətdə əfqan əmiri Şirəli xan Şeyx Süleyman Əfəndini çox qonaqpərvərliklə qarşılasa da, rus siyasətinin inanılmış və sadiq tərəfdarı idi. Buxara xanlığı isə, o dövrdə artıq Rusiyanın vassalı və hökmü altına düşmüşdü. Olsa-olsa, təkcə Çar hökuməti ilə davamlı hərbi münaqişələrdə olan cəngavər və cəsur türkmən qəbilələrinin fəaliyyətini gücləndirmək mümkün ola bilərdi. Ancaq türkmənlərin gücləndirilməəsi Tuna və Qafqaz cəbhələrində Osmanlılarla vuruşan rus ordularını əsas məqsəddən yayındırmaq üçün yetərli diversiya mahiyyətində deyildi.

Bununla bərabər, Orta Asiya səyahətindən məmnun qalan Osmanlı hökuməti Şeyx Süleyman Əfəndi İstanbula dönüncə, onu mükafatlandırılmağa layiq görmüşdü:

“Bunda (İstanbulda) bəzi yerə əza oldum,

Fəxri xidmətlərə sıxıca qoşuldum”.

Həqiqətən Qazi Osman Paşaya iftixar qılıncını verən macarlara təşəkkür üçün Macarıstana göndərilmiş heyətin içində Süleyman Əfəndi də vardı. Orta Asiyada soydaşlarını, Doğu türklərini ziyarət etmiş Özbək Şeyxinin Turan irqinə mənsub olduğu halda irqi camiədən uzaq düşmüş qərbi türklərin vətəninə getməsi və Şeyxin Orta Asiyalı olması macarlar arasında ayrıca bir iz buraxmışdı:

“Cümləsi bir-bir gəlib əl öpdü;

“Türk” diyə alqışla qiyamət qopdu.

Əski Osmanlı lisanı derlər,

Cığatay-türki zəbani derlər,

Asiyadan gəlişim anladılar,

Cığatay bildiyimi dinlədilər:

Çox kəlamı cümləsi dinlədilər;

Bul (bu) lüğatla məşvərət eylədilər”.

“Lüğəti-Cığatay və Türki-Osmani”nin ön sözlərindən çıxardığımız bütün bu hadisələr Şeyx Süleyman Əfəndinin “Bütün türkçülük”lə bağlı fikir və düşüncələrindən İstanbulda bir sıra cəmiyyətlərin, eləcə də hökumətin siyasət sahəsində yararlandığını göstərir.⁵¹

Əhməd Midhəd Əfəndi

Əhməd Midhəd Əfəndini də bu dövrün türkçü yazarları sırasına aid etməyin tərəfdarıyam. Çox sayda əsərlərin müəllifi və yazılarında eyni qayəni nizamlı şəkildə aparmayan Osmanlı yazarının türkçülər arasında təqdim edilməsinə etiraz edənlər ola bilər… Lakin dilində, üslubunda daha çox türkçü olan və bu məsləkində əsla yolundan sapmayan ilk osmanlı yazarı Əhməd Midhəd Əfəndidir desək, bilmirəm xəta etmiş olarıqmı? Milliyyət düşüncəsinin ünsürlərindən biri də xalqçılıqdır (demokratlıq). O dövrdə məzmun və üslub demokratlığında Midhəd Əfəndi ilə müqayisə edilə və onu keçə biləcək hansı yazarımız vardır? Əhməd Midhəd Əfəndinin quruluş və üslub baxımından türkçülüyünü daha öncə də iddia və isbat etməyə çalışmışdıq: “Midhəd Avropa mədəniyyətini, son yüzilin Avropa mədəniyyətində ən önəmli mövqelərdən birini tutan milliyyət düşüncəsini Kamal və digər məsləkdaşlarından daha açıq şəkildə əxz edə bilmişdi. Bu anlayış digər bəzi səbəblərlə bərabər, Midhədi xalqa, mühitimizin nankor təbirincə desək, kütləyə, daha doğrusu, türkçülüyə sövq etdi. Bugünkü Avropa mədəniyyətinin ruhu elm və mərifəti, sənaye və ədəbiyyatı demokratiləşdirmək, xalqın malına çevirməkdir. Əhməd Midhəd Əfəndi, məhz bu ruhu kəşf etmişdi və bütün həyatını kəşf etdiyi bu əsasın tətbiqinə sərf etdi.”⁵²

Əhməd Midhəd Əfəndinin xalqçılıq yönündə qəbul etdiyi milliyyət anlayışı Tənzimat dövrünün mövcud və mümkün sandığı “Osmanlı milliyyəti” ilə mahiyyətcə bir-birinə uyğun deyildi. Əbdülhəmid səltənətinin ilk vaxtlarında bu anlayış hələ dərk edilməmişdi. Baxmayaraq ki, Əhməd Midhəd Əfəndi özünə xeyli düşmən qazandıran, məşhur “Üssi-inqilab”ında, sanki “Milliyyəti-Osmaniyyə”nin ideoloqu olmuş, o xəyalın nəzəriyyəsini qurmağa çalışmışdır. Əhməd Midhəd Əfəndiyə görə, “bir milləti-cədidəyi-Osmaniyə” (yəni bir Osmanlı milliyyəti) vardır: “Osmanlılığın mənsubiyyəti hazırda hökmdar olan padşaha tabe olmağı əsl siyasət olaraq qəbul etməkdən ibarətdir”. Bu mənsubiyyət üçün hansı din və məzhəb, hansı milliyyət və qövmdə olursa-olsun, heç bir əngəl yoxdur.⁵³

Əfəndinin bu görüşü, belə hesab edirik ki, zamanla hadisələrin “Osmanlı milliyyəti nəzəriyyəsi”ni ardıcıl təkzib etməsi nəticəsində dəyişmiş və Əbdülhəmid dövrünün ortalarında o, siyasi cəhətdən islamçılıq və türkçülük fikrinə meyl göstərmişdir. Əsərləri türk aləminin hər tərəfinə yayılaraq çox oxunan və türk dünyasının dörd tərəfindən İstanbula gəlmiş türk aydınları ilə fikir mübadiləsi etməkdən zövq alan Əhməd Midhəd Əfəndinin “Bütöv türkçülük” düşüncəsini tamamilə inkar etməsi qəbul edilə bilməz. Lakin bu zamanlarda yayımlanmış əsərlərindən belə bir fikrin dəlilini tapıb göstərmək asan deyildir.

İkinci Yunan      Müharibəsindən öncə, yəni 1806-1807-ci illərə doğru toplumda tanınmağa başlayan, Əhməd Midhəd Əfəndi ilə Türkiyyat məsələləri barədə xeyli müzakirələr aparıb, onun məsləhətlərindən faydalanan üçüncü dövr türkçülərinin adlarını dəqiq saya bilərik.⁵⁴ Xülasə, Əhməd Midhəd Əfəndinin milliyyət haqqındakı düşüncəsi inkişaf edərək, nəhayət, türkçülüyə gəlib çatmışdır. İkinci Məşrutiyyət⁵⁵ inqilabından bir müddət sonra (1908) onunla ilk dəfə tanış olduğum zaman, “Xaceyi-əvvəl’imizi, pedaqoji, dil, tarix və ilahiyyat sahələrində büsbütün türkçü görmüşdüm.

Əhməd Cevdət Paşa

Ən görkəmli şəxsiyyətləri Süleyman Paşa, Şeyx Süleyman Əfəndi və Əhməd Əfəndidən ibarət olan türkçülük hərəkatının bu ikinci fəal dövründə, Əhməd Cevdət Paşanın da, dil və siyasət sahəsində türkçülük və “bütöv türkçülük”lə bağlı bəzi görüşlərini xatırlatmamaq bir qüsur olardı. Osmanlı türkçülüyünün XIX yüzilin son rübündə iti zəkası, hüquq, tarix və dil sahələrində geniş biliyi, məhsuldar çalışmaları ilə diqqət çəkən bu fəqih⁵⁶ və alim paşasının hüquq, dil, tarix və siyasətdə türk milliyyəti fikrinin tam tərəfdar və müdafiəçisi olduğunu demək doğru olmaz, ancaq türkçülük fikrinə laqeyd və ya düşmən olduğunu düşünmək də səhvdir.

Əhməd Cevdət Paşa islam fiqhini bir qədər türkləşdirmişdir, elə deyilmi? “Kısasi-ənbiya”sı ilə dildə türkçülüyə gerçəkdən xidmət etdiyi inkar oluna bilərmi? “Tarixi-Cövdət”də təməl düşüncəsi Əhməd Əfəndininki kimi osmanlılıq olsa da,⁵⁷ türklüyə, türk irqinə, irqə, öz ifadəsi ilə deyilərsə, “cinsiyyətə” önəm vermirdimi?

Osmanlı tarixinin bəzi önəmli hadisələrinə münasibət bildirərkən, irəli sürdüyü fikirlərdə siyasi baxımdan cinsiyyətə verdiyi dəyər açıq və birmənalıdır; məsələn, Rusiyanın Krımı işğalından sonra Qanuni-Süleymandan başlayaraq Osmanlı padşahlarının alman səfərlərinəqədərindən artıq vaxt ayırmasını tənqid edərək deyir ki: “…Macarıstan və Xorvatiyanın fəthi ilə məşğul olmaqdansa, bu iki əyalətin (Kazan və Həştərxan xanlıqlarının) zəbt olunub mühafizə edilməsi dövləti-ali (yüksək dövlət) səviyyəsində daha faydalı və Yavuz Sultan Səlimin yuxarıda açıqlanan mövqeyinə daha uyğundu, çünki Qafqaz, Azərbaycan və Kazan xanlıqlarını Osmanlı ilə bir-birinə bağlayan soy, din və məzhəb birliyi vardı.

Beləliklə, Krım da Osmanlının bir əyaləti olar, Həştərxan və Kazan vasitəsilə böyük Tatarıstan ərazilərində Osmanlı dövlətinin nüfuzu keçərli olardı.”⁵⁸

OSMANLI MİLLİYYƏTİ, İSLAM BİRLİYİ VƏ TÜRKÇÜLÜK

İndiyə qədər türk milliyyətçiliyi düşüncəsinin Batı (Osmanlı) türkləri içində 1865-1870 və 1876-1880 illərində daha çox yayıldığını hadisələrin şahidliyi ilə gördük və müəyyən etdik. Bu cərəyanın o illərdə digər illərə nisbətən daha çox üzdə olmasının səbəblərini də açıqlamağa çalışdıq. Osmanlı türklərinə türk milliyyətçiliyi fikrinin haralardan və hansı yollarla gəlmiş olması ehtimalına dair də bəzi fikirlər irəli sürdük. Lakin “Osmanlı imperatorluğu içində əksəriyyət təşkil edən türklərin ayrı bir millət halında təşkilatlanmalarını inkişaf etdirmək, möhkəmləndirmək ehtiyacı hansı iqtisadi, sosial və siyasi şərtlərin təzyiqi nəticəsində meydana gəlmişdir?” məsələsini araşdırmağa hələ başlamamışıq.

Bu məsələnin lazımi səviyyədə həll edilməsi üçün öncə əlimizdə yetərli qaynaq olmadığını etiraf etməliyik: Osmanlı imperatorluğunun XVIII əsrin sonları ilə XIX əsrin əvvəllərindəki iqtisadi və sosial vəziyyəti ciddi şəkildə tədqiq olunmayıb. Osmanlının xarici siyasəti ilə müqayisədə daxili siyasi idarəçiliklə bağlı çox az məlumatlara malikik. Buna görə də, imperatorluğun iqtisadi və sosial siyasətini bir kənara qoyub, yalnız xarici və diplomatik münasibətlərə nəzər sala bilərik.

Yunanların, serblərin, Əflak və Boğdan vilayətlərinin müstəqillik qazanıb Osmanlıdan ayrılmaları, Osmanlı tabeçiliyində qalan rumların müsəlman və türklərə qarşı düşmənçilikləri, xristian ərəblərin, bolqarların, hətta ermənilərin belə ayrılmaq tələbi ilə hərəkətə keçmələri, xristian Osmanlı təbəəsinin milli müstəqillik qazanmaları üçün bütün Avropa xristian dövlətlərinin davamlı müdaxilələri göstərirdi ki, XIX əsrin ortalarında müsəlman və türk Osmanlılar artıq xristianlarla bir ortamda yaşaya bilməyəcək. Bu siyasi və diplomatik vəziyyət qarşısında müsəlman Osmanlılar dini birliyin əhəmiyyətini daha çox dərk etsələr də, siyasi hadisələrin gedişatı bu birliyin belə, yetərli olmayacağı anlamına gəlirdi. İmperatorluğu qoruyub saxlamağın yolu hökmdar xanədanının da mənsub olduğu türk milliyyətinin güc və qüdrətindən keçirdi.

Bununla belə, imperatorluğun parçalanmasının qarşısını almaq üçün baş vurulan ilk siyasi çarə türkçülüyün qüvvətləndirilməsi olmayıb. Türkün gücünə etibarsızlıq, Avropa dövlətlərindən bəzilərinin, xüsusilə Fransa imperatorluğunun saxta tövsiyyələri türkün hakimiyyətinə türk olmayanları, əsas da müsəlman olmayanları gətirməyə nail oldu. Lakin Osmanlı dövlətini birlikdə idarə etmək siyasəti də dağılma böhranının qarşısını ala bilmədi. Türk məhfumunun iqtisadi və sosial yöndən kifayət qədər inkişaf etməməsi, xristian ünsürlərin isə artıq müstəqillik düşüncəsinə köklənməsi bu siyasətin iflas edəcəyini əvvəlcədən göstərirdi. “Osmanlı milliyyəti” siyasəti ilə türkləri qeyri-türk müsəlmanların gücü qarşısında “İslam birliyi” vasitəsilə ayaqda saxlamaq siyasətindən ilk və ikinci dövr türkçüləri heç cürə qurtula bilməmişdilər; Əhməd Vəfiq, Mustafa Cəlaləddin və Süleyman Paşalar kimi türkçülükləri şüurlu və aydın olan şəxslər belə, siyasətdə hər zaman “Osmanlı milliyyəti” və “İslam birliyi” qayələrinə önəm verirdilər. Xülasə, bu iki dövrdə siyasi türkçülük hələ də “Osmanlı milliyyəti ” və “İslam birliyi ” siyasəti ilə qarışıq bir şəkildəydi.

Şeyx Cəmaləddin Əfqani

Qərb (Osmanlı) türkləri içində təzahür edən türk milliyyətçiliyinin siyasi qayəsi, hər şeydən əvvəl, Osmanlı imperatorluğunun vahidlik və istiqlalının qorunmasına xidmət idi; bu qayə xüsusən Mustafa Cəlaləddin Paşanın və Süleyman Paşanın əsərlərində açıq şəkildə büruzə verir. Osmanlı türkləri XVIII əsrdən etibarən sarsılan səltənətlərini büsbütün yıxılmaqdan qorumaq üçün “Tənzimat” ilə “Osmanlı milliyyəti” siyasətini meydana gətirməyə çalışdıqları kimi, təcrübənin uğursuzluğunu görən bəzi Osmanlı mütəfəkkirləri də ya dinə və islamiyyətə, ya da türklüyə və real bir milliyyətə söykənərək məqsədə nail olmağın mümkünlüyünü düşünmüşdülər. Osmanlılıqda siyasi baxımdan belə bir qaynağa bağlanmış milliyyətçilik, Asiyanın ortalarında meydana çıxıb bütün islam aləminə düşüncələri ilə təsir edən bir şəxsin fikirlərinə görə, daha geniş və ümumi bir istəyin əldə edilməsini təmin edən önəmli bir vasitə idi. Bəhs etdiyimiz şəxs – Şeyx Cəmaləddin Əfqanidir. Bu məşhur şeyx bütün islam aləminin yaşaya bilməsi üçün müsəlman millətlərin milli şüura sahib olmalarının gərəkliyini qəbul edirdi. Əfqani islam aləminin hər tərəfinə düşüncələri, sözləri və əməlləri ilə çox bərəkətli toxumlar səpmiş və Qərb türkçülüyündə olduğu kimi, Şimal türkçülüyündə də milliyyət düşüncəsinin inkişafına xidmət etmişdir.

Ya İranda, yaxud Əfqanıstanda 1836-cı il tarixində doğulub, 1897-ci ildə İstanbulda vəfat edən Şeyx Cəmaləddinin tərcümeyi-halı rəvayətlərlə doludur. Müsəlman qövmünün hansı nəslinə mənsub olduğunu dəqiq olaraq bilmirik: bir risalənin ərəbcə tərcüməsinə⁵⁹ ön söz olaraq yazılmış bioqrafiyada şeyxin ərəb mənşəli, hətta Hüseyn ibn Əli ibn Əbu Talib sülaləsindən olduğu qeyd edilir. Lakin peyğəmbər övladından olmaq iddiası islam aləmində o qədər yayılmışdır ki, belə bir iddia insanda dərhal və hər zaman şübhə      və tərəddüd hissləri oyadır. Şeyx Cəmaləddin Əfqaninin İstanbulda olarkən yoldaşlarına əslən türk olduğunu söyləməsi bu şübhə və tərəddüdü bir qədər də artırır. Doğulduğu yer də mübahisəlidir: Əfqani soyadına baxıb Kabil ətrafında doğulmuş olduğunu qəbul etsək belə, bu vəziyyət qövmünü müəyyənləşdirməkdə bizə bir ipucu verə bilməz. Əslən əfqan, fars, türk və ya ərəb olması mümkündür. Yalnız bu qətidir ki, Şeyx Cəmaləddin Əfqani ərəb, fars və türkcədə yaxşı danışırdı. Əsərlərinin çoxunu fars və ərəb dillərində yazmışdır. İslam aləminin hər tərəfini dolaşaraq dərs, öyüd və risalə halında fikirlərini yayan və təlqin edən, Şərq ilə bağlı düşüncələrini Avropa böyük dövlətlərinin mərkəzlərində qəbul etdirməyə və bəzi siyasi önləmlər almağa çalışan bu səyyah alimə “filan qövmdəndir” deməyə, məncə, gərək yoxdur. Qərblilərin “Un grande Europeen” dedikləri kimi, biz də Şeyx Cəmaləddinə “Böyük müsəlman” və ya “Böyük şərqli” deyib keçə bilərik.

Bu böyük şərqlinin fəaliyyət qayəsi, hətta həyat qayəsi Şərq islamiyyətinin geriləmə və çöküş səbəblərini axtarıb tapmaq və bu çöküşün qarşısını ala biləcək çarələri tətbiq etməyə çalışmaqdı. Araşdırmalarında müsəlmanların irqi məsələlərə və irqi birliyə önəm verməməsini geriləmə və çökmələrin səbəblərindən olduğu qənaətinə gəlmiş və buna görə müsəlman qövmlərinə – fars, hindu, türk – hansı olursa-olsun, irqə, milliyyətə, öz ifadəsi ilə desək, “cinsiyyətə” önəm vermələrini tövsiyyə etmişdir. Demək olar ki, Şeyx Cəmaləddin Əfqani islam aləminin yaşaya bilməsini, inkişafını, müsəlman qövmlərinin şüurlu milliyyətçi olmalarında və milliyyətləri (cinsiyyətləri) daxilində daim tərəqqi etmələrində görürdü. Şeyxin bu görüşünü isbat edən iki mənbəyə istinad edə bilərik: birincisi “Məqalati-Cəmaliyyə” adı ilə Hindistanda fars dilində yayımlanan toplusundan “Vəhdəti-Cinsiyə fəlsəfəsi və ittihadi-lisanın mahiyyəti-həqiqiyyəsi” (“İrq birliyi fəlsəfəsi və dil birliyinin həqiqi mahiyyəti”) adlı məqalədir, ikincisi milli türk şairi Məmməd Əmin bəyə tövsiyyələridir.

Türkcə tərcüməsi “Türk yurdu”nda çap olunmuş “Vəhdəti-cinsiyə fəlsəfəsi”nin tezisi budur: “Cinsiyyət (yəni milliyyət) xaricində xoşbəxtlik yoxdur. Dilsiz milliyyət olmaz, toplumdakı bütün təbəqə və siniflərin ifadə və istifadələri təmin edilməyincə bir dil meydana gələ bilməz.”⁶⁰

Şeyxin düşüncələrinə görə: “İnsanlar arasında ünsiyyət dairəsi geniş olub bir çox fərdi bir-birinə yaxınlaşdıran iki bağ vardır: birincisi dil birliyi, başqa cür desək, cins birliyi (həm də soy birliyi), ikincisi din. Dil birliyinin, yəni cins birliyinin (başqa sözlə, irqin, milliyyətin) dünyada qalıcılığı və möhkəmliyi, heç şübhə yoxdur ki, dindən daha davamlıdır. Çünki dil tez müddətdə dəyişməyə məruz qalmır. Halbuki, ikincisi belə deyildir. Cəmi bir dildə danışan irqlər vardır ki, min illik zaman içində cinsiyyətdə (milliyyətdə) heç bir pozulma halları olmadığı halda, iki-üç dəfə din dəyişdirir.” Bu ümumi ifadədən Şeyx Cəmaləddinin din birliyindən çox milliyyət birliyinə və dolayısı ilə “ittihadi-islam”dan çox hər hansı cinsi, yəni irqi birliyə, məsələn, “Bütöv türkçülük”ə dəyər verdiyini anlamaq olur.

Diqqətəlayiq haldır ki, Şeyx Cəmaləddin Əfqani cinsiyyəti, yəni irqi alman filoloqları kimi dil birliyi ilə ifadə edir. Bu səbəbdən dilə, dilin zənginliyi və təmizliyinə, yəni terminlərinin dolğun olmasına və eyni zamanda, millətin müxtəlif təbəqələri tərəfindən anlaşılacaq şəkildə inkişafına çox önəm vermişdir: “Müəyyən bir irqə mənsub olan müxtəlif təbəqələrin ifadə və istifadəsini təmin edə bilməyən bir dil o irqin bütünlüyünü qoruya bilməz…”

İrqi nəticələri təqdir edən alimlərin ilk vəzifəsi öz dillərinin inkişafına xidmət etməkdir. Dil məsələsindən bəhs edərkən ana dilinin mümkün qədər qorunmasını, ehtiyac olarsa, öz dilinə yaxın dillərdən sözlərin alınmasını, başqa çarə qalmadıqda isə yad (xarici) kəlmələrdən yararlanmasını tövsiyyə edir: “Lakin müəyyən kəlmələr ana dili ilə elə uyğunlaşdırılmalıdır ki, yad söz olduğu mümkün qədər anlaşılmasın…”

Görünür, türkçülüyün son dövründə türkcənin inkişafı ilə bağlı ortaya atılan bəlli fikirlərin çoxunu güclü bir duyğu ilə yazılan bu məqalə qısa şəkildə əhatə etmişdir. Nəhayət, Şeyx Cəmaləddin Əfqani dünyada səadət deyə qəbul olunan bütün məsələlərdə uğurlu olmağın “vəhdəti-cinsiyə”nin, yəni milliyyətin (irqin) inkişafı və yetkinləşməsi ilə mümkün olduğu inancındadır.

Təhlil etdiyimiz bu lazımlı məqalənin ilk bölümü belə, ümumilikdə qiymətli fikirlərdən ibarətdir. İkinci hissə tamamilə hindlilərə xitabdır. Şeyx Cəmaləddin Əfqani öz məqaləsində mücərrəd və ümumi girişdən sonra, konkret və real tənqidlərə, öyüdlərə keçmişdir. Hindlilərə nəsihətləri üzərində israrla durduğu nöqtə “vətəni-dil” dediyi Urdu dilinin genişləndirilməsi və inkişafının mütləq şərt olduğudur. Çox qüvvətli bir duyğu ilə yazılan bu məqalənin son sözləri həmişəki kimi peyğəmbəranədir: “Bəzi dar düşüncəlilərin bu bəyanatıma heyrət edəcəklərini yaxşı bilirəm, amma zaman bu sözlərimin mahiyyətini açıqladıqca, ağıllı adamlar bu düşüncədə nə qədər doğru olduğumu, əlbəttə, təsdiqləyəcəklər”.

Əfqanlı      Şeyxin       şair      Məmməd      Əmin      bəyə      söylədikləri      də məqaləsində yazdığı əsas fikirlərinin təbii nəticəsidir. Milli şairimiz hələ gənc ikən Cəmaləddinin Nişantaşındakı iqamətgahına gedirdi. Şeyx, şairə indi təhlil etdiyimiz məqaləsinin ruhunda xeyli öyüd və tövsiyyələr vermişdir. Bu öyüd və tövsiyyələrdən milli şairimizdən bəhs edərkən bir az geniş şəkildə şərh edəcəyik.

Qafqaz, Krım və Kazan türklərində milliyyət fikri

Türk milliyyəti fikrinin Qərb (Osmanlı) türkləri arasında ikinci dəfə önəm qazandığı dövr ilə, o dövrü təqib edən illərdə, yəni 1876-1883-cü illərdə bu düşüncənin Qafqaz, Krım və Kazan türkləri arasında da ortaya çıxdığına şahid oluruq. Qafqaz, Krım və Kazanda milliyyət fikri yaşadıqları mühitin siyasi, sosial və iqtisadi şərtləri ilə yanaşı, İstanbul və Rusiyada mövcud olan ictimai düşüncənin təsiri altında doğulmuşdur. Fikrimcə, təsir baxımından İstanbul fikir cərəyanı daha öndə idi. Rusiyada yaşayan türklər arasında milliyyət fikrinin ilk olaraq Osmanlıya yaxınlığı, İstanbulla əlaqələri daha çox olan Qafqaz və Krımda təzahür etməsi də bunu göstərir.

Qafqaz və Krımda milliyyət, yəni türkçülük fikri başlanğıcda İstanbulda olduğu kimi, digər fikirlərlə – islamçı və yenilikçi fikirlərlə qarışıq olaraq meydana çıxır. Azərbaycanlı Fətəli Axundzadənin XIX əsrin ortalarına doğru özünü göstərən düşüncə və ədəbi fəaliyyətindən yuxarıda bəhs etmişdik. Mirzə Fətəli açıq-aydın türk milliyyətçiliyi fikrini yaymamışdır, ancaq komediyaları ilə, hərflərin islahı təşəbbüsü ilə bu məqsədə doğru addımlar atmışdır.

Rusiyada ilk türkcə qəzet:

Həsən Bəy Zərdabinin “Əkinçi”si

Axundzadənin ölümündən üç il öncə, yəni 1875-ci ildə yenə azərbaycanlı bir şəxs – Məlikzadə Həsən bəy Zərdabi Bakıda bütün Rusiyada ilk türkcə qəzet olan həftəlik “Əkinçi” qəzetini nəşr etməyə başlamışdır. Həsən bəy məmləkətində ana dili ilə bərabər, ərəb və farsca oxuduqdan sonra, Tiflis gimnaziyasını və Moskva Universtitetinin təbiiyyat fakültəsini bitirmişdir. Qəzeti çıxardığı zaman Bakı gimnaziyasında təbiət müəllimi idi. Təbiətçiliyindən təsirlənərək “Əkinçi” adını verdiyi qəzetində əkinçiliyə, ümumiyyətlə, maddi və iqtisadi məsələlərə çox önəm verirdi. Həsən bəyin millət tarlasına əkmək istədiyi toxumlar tərəqqi və yenilik toxumlarıdır. “Əkinçi”nin fəaliyyəti 1875-dən 1877-yə qədər davam edir. Türk-Rus Müharibəsi zamanı nəşri çar hökuməti tərəfindən yasaqlanaraq dayandırılır.

“Əkinçi”nin iki-üç illik fəaliyyətində Həsən bəyin iqtisadi, sosial və siyasi həyata, hər şeydən öncə Darvinin kainatda müşahidə etdiyi “Struggle for Life” (“Yaşamaq uğrunda mübarizə”) düsturuna çox dəyər verdiyi və bu həqiqəti millətinə anlatmaq istədiyi gözə çarpır. Zərdabi “Həyat üçün mübarizə”ni “Zindəganlıq cəngi” deyə tərcümə edir və bütün məqalələrində “zindəganlıq cəngi” deyimi davamlı təkrarlanır. Zərdabinin istəyi bu idi ki, milləti, yaxud özünün dediyi kimi, “müsəlmanlar bu cəngdə məğlub olaraq məhv və pərişan olmasınlar!”

“Əkinçi” ümumiyyətlə, siyasətdən, xüsusən siyasi hadisələrdən az bəhs etmişdir. Buna səbəb zamanın senzura şərtlərinin əlverişli olmaması idi. Bununla belə, “Əkinçi”də siyasi məsələlər getdikcə çoxalmışdır. Son nüsxələrinin siyasi məqalələrində türk milliyyətçiliyi müəyyən dərəcəyə qədər sezilir. Məsələn, 14-cü sayında türk dillərinin birləşdirilməsini nəzərdə tutan bir məqalə nəşr olunmuşdur (26 sentyabr, 1876). Eyni nüsxədə türk dilində elm və ədəbiyyatın yaradılması istəyi ilə yazılmış digər bir məqalə də vardır. Bir neçə nüsxədən sonra dil məsələsindən təkrar bəhs edərək elmin məktəblərdə, hətta gimnaziyalarda (yəni rus hökumətinin Azərbaycandakı gimnaziyalarında) ana dili ilə (türkcə ilə) tədris edilməsi zərurətindən yazır.

Türk-Rus Müharibəsi başladıqdan sonra “Əkinçi”nin müharibə xəbərlərini ardıcıl şəkildə verə bilmədiyi görünür. Bu xəbərlər bəzi nüsxələrdə çox olurdusa, bəzi nüsxələrdə yox deyiləcək qədər azdır. Bu səbəbdən, Həsən bəy üstüörtülü şəkildə qəzetinin hürriyyətsizliyindən şikayət edir. Müharibə xəbərləri arasında Osmanlı türklərinə rəğbəti özündə ehtiva edən məqamlar da yox deyildir.

“Əkinçi” ilk nüsxələrindən başlayaraq oxucu azlığından şikayət edir. Millətinin oxumağa meylli olmadığından çox kədərlənən Həsən bəyin qəlbindən sonda belə bir şikayət qopur: “Ey qardaşlar, sizin can çəkişmənizdə bircə qəzetiniz ki “Əkinçi”dir, qoy o da ölsün!”

Qəzetin ilk ilində 600 oxucusu olsa da, bu rəqəm get-gedə 283 olmuş, nəhayət, müharibə zamanında 200-ə enmişdir. Qəzetin bu şərtlər altında yaşaya bilməyəcəyi təbii idi.

Ünsizadələr mətbuatı

“Əkinçi”nin nəşri dayandığı ildə (1877), Qafqazın idarəçilik mərkəz olan Tiflis şəhərində Ünsizadə Səid və Cəlal qardaşları tərəfindən qurulan bir mətbəədə “Ziyayi-Qafqaziyyə” adlı həftəlik qəzet nəşrə başlanmışdır. Ünsizadə Səid Əfəndi o zamanlar Şirvanda Şamaxı şəhərinin qazısı (hakim) idi. Ünsizadə Cəlal bəy Şərq elmləri ilə bərabər, rus şəhər məktəbində rus dilini öyrənmiş bir gəncdi.⁶¹ “Ziyayi-Qafqaziyyə” 12 il yayımlanmış və nəşrə başladığından 10 il sonra sahibləri ona “Kəşkül” adlı həftəlik bir dərgi də əlavə etmişdilər.