Kitabı oku: «Mısır mitolojisi»

Önsöz

Bu çalışma, çokça ele alınmasına rağmen alanının en iyisi bilim insanları tarafından bile yüzeysel bir şekilde incelenebilen devasa bir konunun, konuyla ilgili malzemenin sınırsız ve zorlu olmasından dolayı yalnızca bir taslağını sunabilir. Bu meselenin en ince ayrıntısına kadar ele alınabilmesi için ciltler dolusu kitaba ve ömür boyu sürecek bir hazırlığa ihtiyaç vardır.

Asıl zorluk, bir dinin sınırları çizilmiş herhangi bir öğreti sistemine dayanmadan var olabileceği ve yalnızca oldukça çeşitli ve genellikle birbiriyle çelişen sayısız yorumdan ibaret olduğunu modern zihinlere açıklamaktadır. Öğretinin bu belirsiz yapısı, gelenek yoluyla aktarılırken artmaktadır. Mitolojinin yalnızca küçük bir parçası eksiksizdir. Elimizde bu görüşlerden birini riskli bir şekilde yeniden oluşturma girişimi için bir araya getirilmesi gereken, dağınık halde bulunan pek çok anlatıdan başka bir şey yoktur. Bunun yanı sıra benzer bir şekilde, muazzam bir epigrafik malzeme de bu zorluğun bir sebebidir ve bu malzeme tabiatı gereği oldukça karmaşıktır. Az önce ima edildiği üzere şimdiye kadar Mısır dini üzerine yapılan bütün çalışmalar yalnızca kılavuz niteliğindeki çalışmalardır. Şimdiye kadar bu dinin ayrıntılı bir tasviri neredeyse yazılamamıştır.

Daha önemsiz bir diğer sorun ise eski Mısır dilindeki kelimelerin ve isimlerin Latin harflerine dönüştürülmesi meselesidir. Bunların büyük bir kısmı genellikle kısaltılarak yazılmıştır. Bu yüzden elimizde bu kelimelerin telaffuzuna dair bir ipucu olmadıkça özellikle sesli harflerin telaffuzları belirsizliğini her zaman koruyacaktır. “St.” kısaltması (“street”)¹ İngilizce bilmeyenler için telaffuzu hakkında herhangi bir ipucu vermeksizin “yol” gibi bir anlam ifade etmektedir. Yabancılar kelimenin set, sat, seta, sota şeklinde mi yoksa este, usot şeklinde mi telaffuz edildiğini tahmin etmekte zorlanacaklardır. Çünkü kısaltmada “street” kelimesinin doğru telaffuzu hakkında kesinlikle hiçbir ipucu bulunmamaktadır. Eski Mısır dilindeki kelimelerin büyük bir kısmı yalnızca bu şekilde bilinmektedir ve pek çok durumda bu kelimelere telaffuz edilebilmeleri için gelişigüzel bir şekilde sesli harf vermek durumunda kalmaktayız. Bu yüzden Newet, Neyewet veya diğer gelişigüzel denemelerdense, Nut gibi galatımeşhur bir kullanımı tercih etmenin daha iyi olacağını düşündüm ve hatta Doğu yazı sistemlerine yabancı okuyucular için telaffuzu zor olabilecek başka bir yerde basitlik için doğruluktan ödün verdim. Sözgelimi, Sekhauit ve Uzoit kelimelerinin S(e) kh}ewyet, Wezoyet şeklinde yazılmasının daha doğru olacağı ve e harfinin, asıl sesli harf bilinmediğinde sıklıkla bir dolgu gibi kullanıldığı unutulmamalıdır.

Kimi zaman geç dönem Mısırlıların, bozulmuş hiyeroglifleri yanlış okuduklarına rastlayabilmekteyiz; ancak çoğu zaman telaffuzdaki farkın az da olsa önemli olduğunun bilincinde olsak bile bu yanlış telaffuzları kullanmaya devam etmek zorunda kalmaktayız. Bütün bunlar herhangi iki Mısır bilimcinin, kendi transkripsiyonları üzerinde niçin nadiren anlaştıklanı açıklamaktadır. Çaresizce, gelenekselleşmiş eski transkripsiyon yöntemlerini tercih ederek bu zorlukların üstesinden gelmek yerine bunlardan kaçınmaya çalıştım.

Kh harfi çeviride İskoçça veya Almancadaki ch ile karşılanmaktadır; h harfi gırtlaktan gelen, kaba, hırıltılı, gırtlaksı bir sese sahip sessiz bir harftir; q, boğazın derinlerinde oluşan vurgulu bir k sesidir (İbranicede ק); ‘ işareti, gırtlaktan patlayan garip bir sestir (İbranicede ע); ṭ, t harfinin hışırtılı halidir (Almancadaki z); z, Sami dillerindeki vurgulu ṣ harfinin (İbranicede צץ, Mısır dilinde tek bir harfle karşılanamayan ṭṣ sesi gibi) Mısır diline özgü telaffuzu yerine oldukça yanlış olarak kullanılmaktadır.

Mısır tarihine yabancı olanlar için Mısır tarihinin başlıca bölümlerinden (ara dönemleri es geçerek) bahsetmek yeterli olacaktır: Eski Krallık (birinci-altıncı hanedanlar) yaklaşık olarak MÖ 3400 ile 2500 arası, Orta Krallık (on birinci-on üçüncü hanedanlar) yaklaşık olarak MÖ 2200 ile 1700 arası, Yeni Krallık (on sekizinci-yirmi altıncı hanedanlar) yaklaşık olarak MÖ 1600 ile 525 arası.

Kitaplardan doğrudan alınamayan resimler kızım tarafından çizilmiştir. 13. ve 65. figürler (b) benim malzemelerim arasındaki kutsal Mısır böceğinden alınmıştır.

Her ne kadar Mısır Mitolojisi hakkındaki sunumumda kısa ve öz olmaya çalıştıysam da çalışmam çok sayıda orijinal araştırmayı içermektedir. Şimdiye kadar yapılan çalışmaların vurguladığından daha çok şu iki ilkenin üzerinde durmaya çalıştım: (a) karşılaştırmalı bir bakış açışı: Mısır dini genel olarak kabul edildiğinin aksine kesinlikle izole değildi; (b) diğer pek çok dinde olduğu gibi Mısır dininin öğretisi, dini metinlerden çok dini sanatta kendisini ifade edecek büyük bir yer bulmuştur. Bu yüzden modern yorumlamalarda Mısır resimlerinden daha çok istifade edilmelidir. Dolayısıyla kitaba iki açıdan güveniyorum. Birincisi, bu konu hakkında güvenilir bir bilimsel çalışmaya duyulan acil ihtiyacı dolduracaktır. İkincisi, yeni nesillere aktarılan Mısır’ın en ilgi çekici mirasının daha iyi anlaşılması yolunda bilim insanlarının kullanabileceği bir eser olacaktır.

Pennsylvania Üniversitesi

Eylül, 1917

W. MAX MÜLLER

Giriş

Mısır dini, yaklaşık iki bin yıldır Batı’nın ilgisini çekmektedir. Yerel halklar atalarının inançlarına güvenlerini kaybettiklerinde Mısır’ın “bilge rahipleri”ne yöneldiler ve “Mısır’ın bilgeliği”ne duyulan hürmet, bütün pagan dinlerin çöküşünden sonra bile varlığını korudu. Bu hayranlık, Napolyon’un Mısır seferinin bir zamanlar Nil Nehri’nin kıyılarında gelişen olağanüstü medeniyetin azametini ortaya çıkarmasıyla dikkate değer bir şekilde arttı. Bu yüzden günümüzde pek çok insana bir Mısır tapınağı, dini mistisizm için çok uygun bir mabet olarak gözükmektedir. Ayrıca insan zihninin en derin düşüncelerinin ve en iyi ahlakın, dikilitaşların veya sfenkslerin üzerindeki grotesk² hiyerogliflerde saklı olduğu düşünülmektedir.

Bununla birlikte bu yaygın etkinin temelini oluşturan iki düşünce de oldukça yanlıştır. Bunlardan ilki, bir milletin böylesine muhteşem ve çok yönlü bir medeniyeti tesis eden dini düşüncesinin, mimaride, sanatta ve benzer alanlarda ortaya konulmuş olanlarla paralellik arz ettiğini ima etmektedir. Bununla birlikte bu aşırı saygının başlıca sebebi, klasik paganizmin mesnetsiz önyargısıdır. Günümüz okuyucularının bu inanca körü körüne kıymet verilmesine karşı dikkatli olması gerekiyor. Zira bu hürmet büyük ölçüde, aşırı tutuculuğuyla birlikte akılla kesinlikle bağdaşmayan Mısır dinine dayanmaktadır. Putperestliğin yok olma endişesi bile çok sayıda tanrıyı ve onların çelişkili işlevlerini mantıklı bir sisteme girmeye zorlayamadı veya Mısır inancının hayvanlara tapınmak gibi taraflarına makul açıklamalar getiremedi. Hıristiyan misyonerleri ise bu özellikleri, ahmaklığın en somut örnekleri veya kâfir öğretilerinin şeytani çılgınlığı olarak gördüler. Ancak anlaşılmazlık her zaman dini zihinlere oldukça cazip gelmiştir. Ayrıca ilk Hıristiyan savunucularının bu inancı makul hale getirmek için yaptıkları çağrılar, binlerce yıldır yerel gelenekler tarafından destek görmeyen Nil Vadisi’nin dışındaki bölgelerde bile İsis ve Osiris inancını tümüyle güçbela ortadan kaldırabildi. Mısırlıların dinlerini makul bir sistem içerisine sokma konusunda tamamıyla aciz oluşları Hıristiyanlık sonrası Romalılara, onların derin bir gizem içerisinde olduklarını en iyi gösteren kanıt olarak gözükmüş olabilir ve bu, benzer bir şekilde bazı kişileri halen etkiliyor olabilir. Din tarihi disiplini geliştikten sonra bile bilim insanları, Mısır dinini tarafsızca incelemediler. Bunun yerine sürekli ona gereğinden fazla değer biçmeye çalıştılar. Elbette modern bir araştırmacı tüm bu saçmalıkları fevkalade derin bir mistiklik olarak görme ve pek çok belirsizliğinden dolayı Mısır dinini, tüm dini sistemin tepesine yerleştirme eğiliminde olmayacaktır. Gene de bilim insanları bu dinin kabalığını gerçekmiş gibi ele almakta tereddüt ettiler ve Mısırlıların yüklediğinden daha gizli bir anlam bulmaya çalıştılar. Böylelikle uzunca bir süre bilim “Mısır’ın dini bilgeliği”ni eleştirel bir şekilde incelemeye ve ona gerçekte neyse o şekilde, yani en ilkel çağların büyük bir kısmının ve Mısırlıların yavaş yavaş içinden çıktığı barbarlığın bir mirası olarak davranmaya cüret edemedi.

İlk Mısır bilimciler, Mısır dinini açıklama uğraşına girişmeye cesaret etmediler. Hiyeroglif metinleri yalnızca yarım yamalak anlayabildiler. Bu metinleri ilk deşifre eden J. F. Champollion ve Sör J. G. Wilkinson, tanrıların tasvirlerini toplamaktan daha fazla bir şey yapmadı. R. Lepsius, metinlerin özel bölümlerini araştırmak için ilk zayıf girişimlerde bulundu. Fransız Mısır bilimi okulunun ilk temsilcileri J. J. Champollion-Figeac, E. De Rougé ve P. Pierret, firavun dinini bir tür tektanrıcılık olarak açıklamaya çalıştılar. Bu sonucu, oldukça tuhaf bir şekilde “Ulu Kişi”, “Benzersiz” veya “Ebedi” gibi sıfatlardan çıkardılar. Oysa bu unvanlar çok sayıda farklı tanrı için kullanılmaktaydı. Onlara göre saf bir tektanrıcılık, sembolik bir çoktanrıcılığın dış görünüşü altına gizlenmiştir. Bu inancın kökleri bütün bu farklı tanrıların gerçekte yalnızca aynı yüce varlığın değişik tezahürleri olduğuna dayanmaktadır. Böylesi manzaralara bazı anıtlarda rastlandığı da bir gerçektir. Ancak bunları genel bir düşünce veya Mısır dininin aslı olarak görmek tamamıyla hatalıdır. Buna ek olarak dini metinler belirli bir süreç içerisinde keşfedilmiştir. İlgili belgelerin eskiliğiyle doğru orantılı olarak din kendisini ham ve çoktanrıcı bir şekilde göstermektedir. Yani daha eski metinlerde ileri sürülen dini görüşler daha kabataslak ve daha bayağıdır. Çoktanrıcılık veya söylendiği gibi tektanrıcılıkla ilgili bütün bölümler yalnızca, Mısır düşüncesindeki gelişiminin oldukça geç dönemlerini yansıtmaktadır. Dahası bunlar, birkaç ileri görüşlü düşünürün veya şairin istisnai çabalarıydı ve geniş kitlelerin inancını etkilememişti. Son olarak bütün bunlar halen gerçek bir tektanrıcılıktan veya sistemli bir çoktanrıcılıktan oldukça uzaktır.

İlk nesil bilim insanlarından Mısır dininin savunucuları arasında yer alan H. K. Brugsch, Mısır dininin aslında çoktanrıcı olduğunu göstermek için özel bir hevesle çalışmıştır ancak onun çalışmaları ikna edicilikten oldukça uzaktır. Brugsch teorisini savunmak için, çeşitli ilahların geç dönem Mısırlıların yaptığından bile daha cesur tanımlamalar yardımıyla ilahi ilkeyi sekiz ya da dokuz kozmik güç halinde incelemek zorunda kalmıştır. Daha öncesinde Le Page Renouf, ilk dini metinlerin keşfiyle örtüşmeyecek bir şekilde bir panteonun evrensel özelliklerini vurgulamıştır. Yine de daha öncesinde Lepsius, Mısır çoktanrıcılığını güneşle ilgili bir tektanrıcılığın veya henoteizmin³ bozulması olarak yorumlamaya çalışmıştır. Böylelikle ilk Fransız bilim insanları ile daha sonraki araştırmacılar arasında bir pozisyon almıştır. Aynı şekilde yalnızca daha karmaşık kuramsal bir gelişmeyi göz önünde bulundurarak J. Lieblein da bahsi geçen bozulmaya vurgu yapmıştır. Ayrıca bazı benzer teoriler, Mısır çoktanrıcılığının kısmen (ve hatta büyük ölçüde) tektanrıcılıktan veya henoteizmden geliştiği görüşünü savunarak veya bütün tanrılara evrensel bir köken bulmak gibi yanlış bir eğilimle hareket ederek en modern yazarlardan daha nüfuzlu olmaya devam etmektedir. Ancak tekrardan belirteyim ki daha sofistike düşüncenin bazı öğeleri metinlerden derlenebilir olsa bile bu dağınık izler ne Mısır inanç sisteminin ilk şekline MÖ 3000 tarihinden önceki metinlerden şimdi okunabildiği gibi dokunmaktadır ne de bunlar Mısır tarihinin son dönemlerindeki kitlelerin dinine etki etmiştir. Ne kadar geriye gidersek rastladığımız fikirler de o kadar ilkelleşmektedir ve bunlarda kesinlikle tektanrıcılığın izine rastlanmamaktadır. Bu ham düşünceler her daim Mısır’ın gerçek inancını temsil eden bir kapsamda, insanların din anlayışlarında baskın olmuştur.

Mısır dininin esas hamlığını anlamaya yönelik ilk adım, R. Pietschmann’ın bu inancın kökenini Orta Afrika’nın saf animizmi ve fetişizmiyle tamamen paralel kabul etmeyi teklif etmesiyle 1878 yılında atılmıştır. Pietschmann aynı zamanda, dünyanın her yerinde böylesi bir dinin büyük ölçüde sihirli bir özellik kazanmak zorunda olduğunu göstermiştir. Bu adımın etkisi çok büyük olmuştur. Her ne kadar bu fikir çok sayıda itirazla karşılanmış olsa ve halen bazı önyargılı bilim insanları ve bilim dünyasından olmayan pek çok kimse tarafından reddediliyor olsa da din çalışmalarında bu konu hakkında şu anda geçerli olan teorinin gelişmesinde büyük etkisi olmuştur. Bu teorinin yayılmasında en çok gayret gösteren yazar, G. Maspero’dur. Maspero’nun çalışmaları, bu inançların kapsamlı bir tasvirini hiçbir zaman yapmamış olmasına rağmen Mısır dini hakkında doyurucu bir bilginin ve anlayışın oluşmasında öncü olmuştur.

Mısır dini hakkında böylesi basit bir görüşe karşı kalıplaşan bu itiraz, Mısırlıların kurmuş olduğu medeniyetle oldukça zıt düşmektedir. Maspero’nun cesurca ifade ettiği gibi, antik Doğu’nun en gelişmiş halkı, yani yalnızca Greklerden hüner açısından aşağı olan bir millet için, dinin bazı siyahi barbar kabileler için olduğu kadar anlamlı olması mümkün müdür? Bununla birlikte medeniyetin gelişimi dini düşünceyle nadiren paralellik arz eder. Sözgelimi muhteşem Çin medeniyeti, yerel dininin son derece ilkel özelliğiyle tamamen çelişmekteydi. Diğer taraftan dinlerin gelişim merkezi İsrail’de Yahudi olmayanlar arasında bu din yayılmadan önce, sanat ve bilim önemsiz bir yer tutmaktaydı. Hepsinden önemlisi din, dünyanın her yerinde az çok eski geleneklerin denetimi altındadır ve bunların temellerini inançlarda ve eski zamanların âdetlerinde aramaktadır. İnsanın genel düşüncesine göre tarihte ne kadar geriye gidilirse atalarının mutluluğu ve bilgeliği o oranda artmaktadır. Bu, en nihayetinde bir yandan yeryüzünde dolaşmakta olan ataların, tanrıların arasında yaşarken tasvir edilmesine kadar geri götürülebilir. Aşırı derecede tutucu olan Mısırlılar, kutsal atalarının gezindiği topraklarda yürümek ve kadim zamanlarda atalarının önünde diz çöktüğü aynı tanrılara tıpkı atalarının ibadet ettiği şekilde tapınmak için çok arzuluydular. Böylece, MÖ 3000’den sonra oldukça gelişmiş olan Mısırlıların daha sonraki dini, barbar atalarınınkiyle acınası bir şekilde aynı kaldı. Yaklaşık olarak MÖ 4000’ler ve öncesindeki Mısır medeniyetinin durumu hakkında mevcut bilgimiz hiyeroglif yazı sisteminin gelişimi için atılan ilk adımlar gibi bazı gelişmelerin çoktan gerçekleşmiş olduğunu kanıtlamak için yeterlidir. Ancak bu dönemin kaba sanatsal denemeleri, ölülerin berbat çukurlara veya büyük küplere defnedilmesi, hasırdan ve kerpiçten binalar ve hasır işi tapınaklar, Mısır mimarisinin ve sanatının, piramitler çağının mükemmelliğine doğru ilk adımını attığı İkinci ve Üçüncü Hanedan dönemleriyle zıtlık oluşturmaktadır. Mısırlıların beşinci bin yıldaki dini gelişimini, sıradan Afrika paganlığıyla aynı seviyeye tereddütsüz yerleştirmekteyiz. Dönemin acemi oymacılığının eserleri, hepsi olmasa bile sonraki tanrıların pek çoğunun; isimleri, sembolleri ve sanatsal şekilleriyle o zamanlarda var olduğunu ve atalar zamanındaki kadim gelenek tarafından çoktan nakledilmiş olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla Mısır panteonunun⁴ kökeninin en uzak ve ücra neolitik (veya belki de yontma taş) çağına kadar uzandığını farz edebilir ve kendimizden emin bir şekilde bunu en ilkel barbarlığın bir ürünü olarak değerlendirebiliriz. Mısır medeniyetinin MÖ 3000 tarihinden evvelki hızlı gelişiminin bir şekilde daha sistemli bir dini geleneğe yok açmamış olması biraz ilginç gözükebilir. Bu hızlı gelişimi meydana getiren siyasi şartları öğrenene kadar elimizdeki açıklamayla yetinmek zorundayız. Yani, dünyanın her yerinde tutuculuk, dinin en önemli etkenlerinden birisidir ve antik Mısırlıların zihin yapısı tarihleri boyunca oldukça tutucudur. Bu tutuculuk çarpıcı bir şekilde gelişiminin zirvesinde olduğu zamanlarda bile kendisini gelenekçiliğin zincirlerinden kurtaramayan; ancak ilkel dönemlerin çocuksu bakış açısını ısrarla koruyan Mısır sanatında piramit çağı gibi erken bir dönemin sanatçılarının oldukça doğru bir şekilde çizebiliyor olmalarına ve ara sıra bunu yapmalarına rağmen kendisini göstermektedir. Dinsel sanatta geleneğe bu denli bağlılık, sanatsal gelişimin önünde büyük bir engel teşkil etmiştir. Dolayısıyla tanrıların figürleri her zaman, soğukluğu ve bazı detaylarda çocuksu bir şekilde ilk dönemin kusurlu tarzını korumuştur. Sözgelimi, en eski tanrılardan biri olan Ptah’ın bütün tasvirleri, sanatçıların henüz kolları ve bacakları vücuttan ayırmadan çizdikleri acemi bir dönemi işaret etmektedir. Mısır dinini oluşturan ve daha sonraki gelişmelerin kalıcı olmasını sağlayan çağın bu aşırı basitliği aynı şekilde kuş tüylerinden, boynuzlardan ve basit kıvrımlı taçlardan oluşan barbar ilahlarının başlıklarında olduğu kadar ellerinde tuttukları basit sancaklarda da açık bir şekilde görülmektedir. Sözkonusu erkek tanrılar olduğundaysa bu alametler genellikle, Set’in hayvan figürünün başında gözüken sonlandırıcı fırça darbeleridir. Tanrıçalar ise genellikle çiçekli nilüfer sapı tutarken tasvir edilirler. Alamet olarak silahların gözükmesi nispeten seyrektir. Mısır ilahlarının çoğunun hayvan şeklinde tasvir edilmesiyle ve hayvanlara tapınmanın kökeniyle aynı şekilde böyle put benzeri çiçeklikler, bize totemciliği anımsatan bu ilginç yerel ilahi semboller ve benzerleri, barbarlık döneminden kalan bir kalıntı olarak değerlendirildiğinde bütün bunların hepsi açık bir şekilde anlaşılır hale gelmektedir. Bir sonraki bölümde bu konuyu ayrıntılarıyla anlamaya çalışacağız.

Birinci Bölüm
Yerel Tanrılar

Canlıcılık⁵ ilkel dinin alabildiğine yayılmış bir şeklidir. Canlıcılık inancında gelişmiş pagan dinlerindeki gibi bir tanrı yoktur. Yalnızca, yeryüzü ve gökyüzünün sabit veya hareket halindeki çok sayıda ruhla dolu olduğuna inanılır. Bu ruhlar maddi dünyada insanların, bitkilerin ya da boyut veya şekil bakımından olağanüstü olabilen herhangi bir nesnenin içerisinde ikamet edebilirler. İnsanlar bu ilkel ilahlara karşı duyduğu korkudan dolayı, verdikleri kurbanlarla bu ilahların kızgınlığını yatıştırmaya çalışmalarıyla beraber, bu ilahlar önce koruyucu ruhlara ve putlara daha sonra ise tanrılara dönüştüler. Bazı bilim insanları tüm dinlerin ilkel bir canlıcılık anlayışından geldiğini iddia etmektedir. Bu iddia doğru olsun ya da olmasın böyle bir köken ilkel Mısır dinine özellikle uygun olup sonsuz ve karmaşık panteonlarını açıklamaktadır. Tarihsel süreçte Mısırlılar bize, dünyanın her bir parçasının tanrılarla dolu olduğunu bildirir. Bu, sanki bu tanrılar evrenselmiş ve çoktanrıcılığın ilkel bir çeşidi sanki bu ifadelerin altında gizliymiş gibi günümüzde genellikle yanlış yorumlanan bir iddiadır. Fakat sözgelimi, timsah Sobk, suaygırı ilahı Epet ve benzerleri gibi suda yaşayan tanrılar suyu temsil etmiyorlardı; bunlar sadece, genellikle sulak bir alanda yaşıyorlardı. Genel itibarıyla eski yerel tanrıların büyük çoğunluğunun bütün evrensel izahlara karşı durduğunu görmekteyiz. Bunların bir zamanlar, etki alanı aslında oldukça sınırlı olan yerel ruhlardan başka bir şey olmadıkları ortadadır. Başlangıçta koruyucu ruhların, olağandışı boyutlardaki ve şekillerdeki ağaç veya kaya olduğunu farz etme eğilimi olmuş olabilir. Bu ruhlara ilk durumda, içinde yaşadıkları kutsal nesnelerin şeklindeyken tapınılır; ikinci durumda ise tapınış, dikkati çeken bazı yerel nesnelerde veya mekâna sık sık uğrama şansı olan olağanüstü bir hayvanda somutlaşmaktadır. Bu koruyucu ruhların pek çoğu hiçbir zaman gerçek tanrılar haline gelmemiştir, yani daimi bir inanç halini almamıştır. Teb usulü bazı duvar resimlerinden öğrendiğimize göre, bu geçici evre, tarlada çalışan hasatçıların yiyeceklerinin az bir kısmını o tarlaya hükmeden bir ağaca, başka bir deyişle ağaçta yaşayan ruha adak olarak bağışlamaları veya tarlada rastladıkları bir yılanı, basit bir canlıdan daha fazlası olduğunu varsayarak beslemeleri gibi hadiselerde ortaya çıkmaktadır. Bu yılan yok olabilir ancak muhtemelen sonsuza kadar kutsal kalacak o yerde anısı yaşayacaktır. Belki de yılanı beslenirken gösteren resim, bağışın o zamanlar için bile yalnızca yerel bir ruhun yılan şeklindeki ilk görünüşünün hatırlanması anlamına geldiği şeklinde yorumlanabilir.

Tarihi dönemlerden kalma ilkel canlıcılığı açık bir şekilde gösteren bir diğer örneğe, Berlin Müzesi’ndeki bir papirüste anlatılan hikâyenin eski bir bölümünde rastlamaktayız. Hikâyede çobanlar, nehir kıyısındaki bir çalılığa saklanmış “bir tanrıça”ya rastlarlar. Korkuyla oradan kaçıp yaşlı bir bilge olan baş çobanı çağırırlar. Bu bilge, tanrıçayı saklandığı yerden büyüyle çıkarır. Ne yazık ki papirüs, tanrıçanın “korkunç görüntüsüyle saklandığı yerden çıkışı” ile aniden kesilmektedir. Ancak bu hikâyeyle, basit “tanrı” teriminin piramit çağında ve sonrasında varlığını sürdürdüğünü tekrardan görmekteyiz.

Bununla birlikte böyle ilkel tanrıların, tarihi dönemlerdeki dinlerde hiçbir rolü yoktur. Bunlar arasından yalnızca, sıradan olanlardan daha çok ilgi görenler ve inanç alanları aileden köye genişleyenler daha sonradan tanrı olarak isimlendirilecektir. Bununla birlikte, resmi veya düzenli bir inancın parçası olmayan böylesi güçler veya “ruhlar”la düzenli olarak adak adanıp kabul edilen tanrılar arasında teorik bir ayrım yapmanın zor olduğunu unutmamalıyız. Aynı şekilde, tapınağı hasırdan ufak bir kulübe olan küçük köy tanrısı ile görkemli tapınaklara, sayısız rahibe ve zengin adaklara sahip “yüce tanrı” arasında gerçek bir fark yoktu. Mısır hayatı hakkında doyurucu bilgiye sahip olsaydık muhtemelen şu gelişim seyrinin izini sürebilirdik: İlk başta yalnızca bir tek köylünün mülkünü korurken aşamalı bir şekilde önce köy tanrısı konumuna terfi eden bir güç veya tapınılan bir put, ardından köyün gelişmesi veya politik başarı sayesinde büyüyen bu şehirde ve daha sonra bu şehir tarafından yönetilen tüm ülkede hüküm sürmüş ve en nihayetinde de tüm Mısır’da tapınılan “yüce tanrı” haline gelmiştir. İleride göreceğimiz üzere, bir sonraki aşama defalarca gözlemlenebilir; ancak bir “gücün” veya “ruhun” tam bir tanrı olarak tapınılmaya doğru ilk gelişim aşamalarının izine yazıtlarda hiçbir şekilde rastlanmamaktadır. Elbette ki bu tanrılaşma süreci, tarihi dönemlerde oldukça seyrek görülen bir şey olmalıdır. Çünkü daha şimdiden gördüğümüz gibi, yalnızca ataların döneminden gelen ilahlar gerekli onayı alabilmişlerdir. Daha basit bir çağda, bir gücün bir tanrıya doğru gelişmesi çok daha kolay olmuş olabilir. Bunun aksine tarihi dönemde buna zıt bir süreç görmekteyiz: Büyük ilahlar bütün tapınmayı ve kurbanları kendi mabetlerine çekmiş ve böylece pek çok yerel tanrının ihmal edilmesine sebep olmuştur. Dolayısıyla bu tanrılar yalnızca büyüde ve diğer benzer uygulamalarda varlıklarını sürdürmüş veya tamamen unutulmaya yüz tutmuşlardır. Bazı durumlarda böyle bir ilah kültü ve bu ilahların rahiplerinin varlığı, aciz görevdaşını tapınağına eşi veya çocuğu olarak alacak kadar güçlü bir ilahla ilişki içerisine girilmesiyle korunmuştur. Ancak pek çok durumda en üst mertebedeki bir tanrı bile, aynı şehirdeki önemsiz bir rakip inancı, bazen özel bir mahallenin veya kenar mahallelerden birinin koruyucusu olarak hoş görmüştür.

Mısır’ın kırk iki eyaletinin veya idari bölgesinin başkenti aslında, özel bir yüce ilah veya idari bölgenin efendileri veya koruyucuları olan bir grup tanrının merkeziymiş gibi gözükmektedir. Asıl ilahlara bu eyaletlerin pek çoğunda, son döneme kadar tapınılmıştır. Din adamları yerel tapınaklarında sanki bir tek tanrı oymuş veya en azından en yüce ilah oymuş gibi efendilerini övmekteydiler. Daha sonraları bütün doğanın yönetimini ve hatta tüm dünyanın yaratılışını, en önemli evrensel işlevlerin yanı sıra bilhassa güneşin özelliklerini ona yüklediler. Komşu bir eyaletin kendi efendileri için de aynı konumu iddia ediyor olmasından da katiyen rahatsızlık duymadılar. Bu şartlar altında tanrılar veya onların din adamları arasında yazıtlarda açıkça kendini gösteren bir rekabetin olmayışı bize garip gelebilir. Yerel dinlerin bu ilginç tecridini açıklamak için genellikle, bu eyaletlerin her birinin tarihöncesi zamanlarda bir aşiret organizasyonu veya küçük bir krallık olduğu ve bunların ilahi efendisi veya efendilerine daha sonradan verilen önemin ilkel siyasi bağımsızlıktan geriye kaldığı varsayılmaktadır. Çünkü bütün kadim Doğu devletlerinin yerel tanrıları vardı ve bunlara sıklıkla henoteizmi⁶ anımsatacak bir şekilde tapınılmaktaydı. Ancak bu kırk iki ufak merkezin efendisine yönelik (asıl efendinin bile tapınılan yerel tanrı karşısında ikinci veya üçüncü kademeye düşürüldüğü) henoteizme benzer tapınma, aynı eyaletteki diğer şehirlerin çeşitli yerel tanrılarıyla ilişkili bir şekilde tekrar hatırlandı. Bu durum, her Mısırlının öncelikli olarak bu ilahın özelliği ne olursa olsun kendi “şehir tanrısı”na (veya tanrılarına) tapınmasının beklenildiği bir boyuta ulaştı. Dolayısıyla, daha büyük yerleşimlerin her biri diğer toplulukların tanrılarıyla açık bir ilişki kurmadan kendi yerel koruyucu gücüne veya ilahına taptığından dolayı, muhtemelen ilkel dönemde köy tanrısının şehir tanrısından daha üstün olduğunu ve küçük köy ile aile tanrısının tanınır olduğunu varsayabiliriz. İlk zamanlarda doğa güçlerine hiçbir şekilde tapınılmamış gibi durmaktadır. Böylesi bir durum yalnızca canlıcılık bakış açısıyla açıklanabilir. Bu, aynı zamanda tanrıları tercihen hayvan şeklinde ve diğer ilahların temsil edildiği ilginç put benzeri nesneler şeklinde kabul etme eğilimiyle örtüşmektedir.

Canlıcılığın izlerini taşıyan çok sayıda yerel henoteist inanç, varlığını uzun süre sürdürmüş olamaz. Bireysellik için hiçbir zaman uygun olmayan bir ülkede aile ruhu, topluluğun efendisiyle rekabet edememiştir ve dolayısıyla devlet daha geniş ölçekli olarak kurulduğunda pek çok yerde yerel tanrı kısa sürede sınırları daha geniş veya siyasi önemi daha fazla olan bir şehrin tanrısına boyun eğmek zorunda kalmıştır. Bir şefin kendi şehir tanrısını, Mısır panteonları arasındaki bütün benzer ilahlardan daha üstün bir konuma getirerek kendisini Mısır’ın veya onun büyük bir bölümünün efendisi haline getirdiğine sık sık rastlamaktayız. Sözgelimi Teb’in ücra kasabası birdenbire Mısır’ın başkenti haline geldiğinde şehrin yerel tanrısı Amon, Mısır panteonları içinde şef konumuna gelmiş ve kendisine “tüm dünyanın efendisi” denmiştir. Kralın veya atalarının Amon’a inanmasından dolayı duyulan saygı, Amon’un yeni hanedan tarafından onurlandırıldığı zengin inanış ve kralın asıl bölgesiyle sarayından diğer şehirlere giden resmi görevliler kısa sürede bütün krallıkta firavunun tanrısına tapınılmasını sağladı. Böylelikle bu tanrı yerel ilahlarla birlikte tapınılmanın da ötesinde genellikle onlara üstün geldi ve hatta eyaletlerin kadim efendilerinin yerini alabildi. Sözgelimi, birinci ve on birinci eyaletin tanrısı Khnum ile asıl etki alanı Orta Mısır (altıncı, yedinci ve onuncu eyaletler), Yukarı Mısır eyaletlerinin en kuzeyi (yirmi ikinci eyalet) ve bir de Aşağı Mısır eyaleti (üçüncü) olan Hat-hor’un bu şekilde yayıldığını görmekteyiz. Az önce gördüğümüz gibi Teb’li Amon ise ancak MÖ 2000’den sonra önem kazanıp Nil deltasındaki en az dört eyalette hüküm sürmüştür. Bunun sebebi, Teb’in MÖ 2000’den 1800’e ve 1600’dan 1100’e kadar başkent olmasıdır. Ancak tutucu Mısırlıların zihin yapısından dolayı Teb’li tanrıların uzun süren hâkimiyeti bile dini inancın tam olarak bu tanrılar lehine kanunlaşmasını sağlayamadığı gibi, birkaç yerel tanrıdan fazlasını da tahtından indirememiştir.

1. şekil: Elefantin’in Üçlüsü: Khûm, Satet ve ‘Anuqet

Daha önce söylediğimiz gibi, farklı inançların bir arada sürdürülmesinin zorluğu birtakım başka sebeplerle birleşince, din adamlarının çok erken bir dönemde birçok farklı ilahı kutsal aile adı altında tek bir tapınakta bir araya getirmesine yol açmıştır. Bu aile genellikle baba, anne ve oğul üçlemesi biçiminde tasarlanmaktaydı; daha nadiren bir tanrının iki eşe sahip olabildiği durumlar da (Elefantin’de ve bazen Teb’de olduğu gibi) sözkonusuydu. Bir tanrının eşi unvanıyla ikinci sırada olmakla yetinemeyecek kadar önemli sayılan tanrıçalar sözkonusu olduğunda, tanrıçanın oğlu gibi daha az önemdeki erkek bir ilahla ilişkilendirilmekteydi (Dendera’daki gibi). Bütün bu tanrı zümresinin aslında birbiriyle komşu tanrılar tarafından şekillendirildiğini varsayabiliriz. Dokuzlu grupların gelişimi (belki de üçlünün üç misli hali) belli ki çok daha sonraları ortaya çıkacaktır.

Yerel tanrılara evrensel bir rol atfedilmedikçe bu tanrıya geniş çaplı tapılıyor olsa bile, sözgelimi timsah Sobk tanrısı hiçbir mitolojik özelliğe sahip değildi, bunların kişiliklerine bir miktar mitolojik özellik dahil edilebiliyordu. Tanrıların çoğu hakkındaki mitlere dair pek bilgimiz yoktur. Bazı Mısır bilimcilerin düşündüğü gibi bu bilgi eksikliğinin sebebi bilginin kazara kaybolması değildir; bunun sebebi, sözkonusu ilahların mitolojik özelliğe ya az sahip olması ya da hiç sahip olmamasıdır. Dolayısıyla mitolojik hayata uygun yerel ilahlar yalnızca, güneşin veya Osiris’in döngüsüyle bağlantılı olanlardır.

Aslını söylemek gerekirse, bazı tanrıların bir isme sahip olmayıp kendilerine tapınılan yerin ismiyle anılıyor olmalarında bu ilkel basitliğin izine rastlamak mümkündür. Mesela, kedi biçimli tanrıça Ubastet’in ismi, ona burada uzun yıllar gerçek bir isim olmaksızın tapınılmış ve basitçe “tanrıça” denilmişçesine yalnızca “Ubaset şehrininki” anlamına gelmektedir. Benzer şekilde aslında bir çakal olan (?) tanrı Khent(i)-amentiu (Batılılardan Önceki, yani ölüm) namını basitçe, mezarlığın yanındaki tapınağının konumundan almış gibi gözükmektedir. Bununla birlikte diğer açıklamaların kabulü olan bu örnekler, daha eski bir ismin kullanılmaz duruma gelmiş hali olabilir veya bazı yerlerde yerel bir farklılaşma meydana gelmiş olabilir. Çakal tanrı Khent(i)-amentiu yalnızca, Up-uaut’un (Ophois) yerel bir suretiymiş gibi gözükmektedir. Kuş kafalı tanrısına ait “Hint Yağı (?) Bitkisinin Altındaki” (beq), gibi isimler bunların oldukça ilkel olduğu izlenimi vermektedir. Bir ilahın kendisine ibadet edilen yerlerin çeşitliliğine göre iki veya daha çok kişiliğe ayrılması gerçekten görülür. Ancak bunun, tarihöncesi dönemde Min’in ve Amon’un farklı kişiliklere ayrılması gibi oldukça ender durumlar dışında esaslı bir etkisi olmamıştır. Tarihi dönemden bildiğimiz örneklerde bu ayrım çok nadiren yeni bir ilah isminin doğmasına sebep olmaktadır. Bir yerin Horus ve Hathor’u genellikle kendi isimlerini korur. Dolayısıyla böylesi ayrımlar, daha basit bir sistemden çoktanrıcılığa geçişi sağlamış olamaz. Aksine, kanatlı disk Behdeti’nin (Behdet’li [modern hali Edfu]) Horus ile onun yerel bir biçimi olarak özdeşliğinin gerçek olup olmadığı bile şüphelidir. Bu örnekte örtük isim, Horus ile özdeşliğin halen ikincil olduğunu ima eder gibi gözükmektedir.