Kitabı oku: «Chłopi», sayfa 62

– Chciałem z wami, ale jak me²⁴⁰⁶ prześwidrował ślepiami, tom języka zapomniał i pisarz zapisał, jak mu się spodobało.

– Tyla było oszukaństwa, że można by zaskarżyć uchwałę.

– Chodźta do karczmy. Niechta siarczyste zatłuką – zaklął Mateusz i odwróciwszy się do gromady zakrzyczał: – Wiecie, ludzie, czego wama naczelnik zapomniał powiedzieć? A tego, żeśta kundle i barany. I dobrze zapłacita za posłuch, ale niech was łupią ze skóry, kiejśta głupie²⁴⁰⁷.

Zaczęli się odcinać, ktoś nawet pysk wywarł na niego, lecz zmilkli, bo jakaś żydowska bryka przejeżdżała, w której siedział Jasio organistów.

Otoczyli go Lipczaki, a Grzela rozpowiedział o wszystkim. Jasio wysłuchał, pogadał o tym i owym i kazał jechać.

Wszyscy zaś poszli do karczmy i po drugim kieliszku Mateusz huknął:

– A ja wam powiedam, że wszystkiemu winien wójt i młynarz.

– Prawda, najwięcej namawiali a straszyli – przyświarczył Stacho Płoszka.

– A że naczelnik groził, to jakby wiedział już o Rochu – ktoś szeptał.

– Jak nie wie, to mu powiedzą. Znajdą się takie!

– Kaj strażniki? – zapytał Grzela niespokojnie.

– Poszli jakby w stronę Lipiec.

Grzela zakręcił się po karczmie i ani spostrzegli, jak się wyniósł i szedł ku wsi miedzami rozglądając się pilnie dokoła.

IX

Antek obzierał²⁴⁰⁸ się za gromadą kieby²⁴⁰⁹ ten kot odpędzony od miski, a rozważał, czyby nie zawrócić, lecz widząc następujących strażników powziął nagle jakąś myśl, bo wyłamał po drodze sporą gałąź i wsparłszy się o płot obstrugiwał, pasując do ręki a zważając na burków, którzy chociaż szli jak mogli najpowolniej, zrównali się z nim pokrótce.

– Kajże to pan starszy, na prześpiegi? – zagadał urągliwie.

– Po służbie, panie gospodarzu, a może nam w jedną stronę, co?

– Rad bym z duszy, ale widzi mi się, co nam kaj indziej²⁴¹⁰ drogi wypadną.

Rozejrzał się prędko, na drodze ni żywej duszy, jeno co²⁴¹¹ kancelaria była jeszcze za blisko, więc ruszył z nimi trzymając się kole²⁴¹² płota i pilnie bacząc²⁴¹³, bych²⁴¹⁴ go z nagła nie obskoczyli.

Zmiarkował się starszy i dalejże pogadywać z przyjacielstwa i srodze wyrzekać, jako od samego rana jeszcze nic nie miał w gębie.

– Naczelnikowi pisarz nie żałował, to pewnikiem i la²⁴¹⁵ pana starszego ostawił jakie ochłapy. Na wsiach przeciek smaków nie postawią; cóż, kluski a kapusta nie la takich panów – przekpiwał z rozmysłem, jaże²⁴¹⁶ młodszy, sielny parob o rozlatanych ślepiach, cosik zamamrotał, ale starszy nie popuścił ni słowa.

Antek się jeno prześmiechał wyciągając coraz lepiej kulasy²⁴¹⁷, że ledwie za nim nadążyli, nie bacząc już na wyboje ni kałuże. Wieś była pusta, jakby wymarła, i słońce tak doskwierało, że jeno²⁴¹⁸ niekiedy co ta ktoś wyjrzał za nimi lub kajś²⁴¹⁹ w cieniach zabielały dziecińskie głowiny, a tylko jedne pieski przeprowadzały ich wiernie z niemałym jazgotem i docieraniem.

Starszy zakurzył papierosa i strzyknąwszy przez zęby jął się użalać, jak to on nie zazna nigdy spokojnej nocy ni dnia, bo cięgiem²⁴²⁰ służba i służba.

– Pewnie, co niełacno tera²⁴²¹ wyciągnąć choćby co niebądź od chłopów…

Strażnik jeno zaklął sięgając jaże do maci, ale Antek, że mu się to już zmierziły te kluczenia, ścisnął mocniej kijaszek i rzekł całkiem zaczepnie:

– Prawdę powiem, a to z waszej służby tyla²⁴²² jeno²⁴²³ jest profitu²⁴²⁴, co się po wsiach naszczekają pieski, a jaki taki zbędzie ostatniej złotówki.

I to jeszcze starszy ścierpiał, chociaż już pozieleniał ze złości, a za pałaszem macał, ale dopiero kiej doszli ostatniej chałupy, rzucił się z nagła na Antka i krzyknął kamratowi:

– Bierz go!

Źle się jednak wybrali, bo nim poredzili go przytrzymać, odciepnął ich precz kiej kondle, uskoczył w bok pod chałupę, wyszczerzył zęby kiej wilk i trząchając kijem zawrzał przyduszonym, urywanym głosem:

– Idźcie swoją drogą… ze mną nie wygracie… nie dam się i czterem… a kły powybijam kiej²⁴²⁵ psom. Czego chcecie ode mnie?… w niczym nie winowatym²⁴²⁶… A szukacie bitki, dobrze… zamówta²⁴²⁷ se²⁴²⁸ jeno²⁴²⁹ przódzi²⁴³⁰ podwody²⁴³¹ na swoje kości… A podejdź który i tknij me²⁴³² jeno²⁴³³, spróbuj! – zakrzyczał wygrażając kijem i gotów już choćby do zabijania.

Strażnicy stanęli kiej²⁴³⁴ wryci, gdyż chłop był ogromny, rozwścieklony i kij jaże²⁴³⁵ mu warczał w garściach, więc starszy widząc, że to nie przelewki, sprobował wszystko obrócić w żart.

– Ha! ha! sławno, a to się nam udała szutka! – i trzymając się za boki, niby to od śmiechu, zawrócił z powrotem, ale uszedłszy kilkanaście kroków pogroził mu pięścią i zgoła już inaczej zawrzeszczał:

– My się jeszcze zobaczym, panie gospodarzu, i pogadamy.

– A niech cie ta przódzi²⁴³⁶ zaraza spotka! – odkrzyknął na odlew. – Hale, strach go sparł, to się żartem wykręca, pogadam i ja z tobą, niech no cię jeno²⁴³⁷ kaj²⁴³⁸ zdybię na osobności – mruczał bacząc, póki mu z oczów nie zeszli.

– Tamten poszczuł na mnie, głupi, myślał, co²⁴³⁹ me²⁴⁴⁰ wezmą kiej²⁴⁴¹ psy zająca. To za mój opór, juści²⁴⁴², prawda mu nie w smak – rozmyślał i doszedłszy pod dworski ogród, kawał za wsią, przysiadł w cieniu, abych odpocząć nieco, gdyż trząsł się jeszcze cały i spotniał kiej mysz.

Przez drewniane ogrodzenie widniał biały dwór, stojący w wyniosłym zagaju modrzewi, powywierane²⁴⁴³ okna czerniały kiej jamy, a na słupiastym ganku siedziało jakieś państwo i snadź²⁴⁴⁴ przy jadle, bo służba cięgiem²⁴⁴⁵ się kręciła kole²⁴⁴⁶ nich, szczękały statki²⁴⁴⁷, a niekiedy długi, wesoły śmiech dochodził.

– Takim niezgorzej! Jedzą, piją i zarówno im wszystko – myślał dobierając się do chleba ze serem, jaki mu była Hanka wetknęła²⁴⁴⁸ w kieszeń.

Pojadał wodząc oczami po wielgachnych lipach brzeżących drogę i całych we kwiatach i pszczelnym brzęku, słodki, sprażony w słońcu zapach przejmował go lubością; kajś ze sadzawki zakwakała kaczka i rozchodziło się senne nukanie żab, z gąszczów trzęsły się cichuśkie pogłoski stworzeń przeróżnych, a na polach muzyka koników podnosiła się raz po raz i przycichała, ale po jakimś czasie jęło²⁴⁴⁹ wszystko głuchnąć, jakby zalane słonecznym ukropem. Świat oniemiał, a co jeno²⁴⁵⁰ było żywe, przytaiło się w cieniach przed pożogą, że tylko jedne jaskółki śmigały nieustannie.

Przypołudnie kipiało już takim warem, że oczy bolały od blasków i spieki²⁴⁵¹, nawet cienie parzyły, ostatnie kałuże wyschły, a do tego od zbóż prawie dojrzałych i ze spieczonych ugorów pociągało niekiedy jakby z wywartego pieca.

Antek wytchnąwszy galancie²⁴⁵² ruszył raźno ku lasom niedalekim, ale skoro się wysunął z cieniów na drogę zatopioną w słońcu, jaże²⁴⁵³ go ciarki przeszły, i już szedł jakby przez wrzące, białawe płomienie. Zewlókł kapotę, lecz i tak koszula mu przywierała do spotniałych boków niby rozpalona blacha, zezuł i buciary, grzęznąc w piasku jakby w tym gorącym popiele.

Pokręcone brzezinki stojące kaj niekaj²⁴⁵⁴ nie dawały jeszcze cienia, żyta chyliły nad drogą ciężarne kłosy i poślepłe w żarach kwiaty zwisały pomdlałe.

Upalna cichość leżała w powietrzu, a nikaj²⁴⁵⁵ nie dojrzał człowieka ni ptaka, ni żadnego stworzenia i nikaj nie zadrgał listek ni trawka choćby najmarniejsza, jakby w oną godzinę Południca zwaliła się na świat i wysysała spieczonymi wargami wszystką moc ze ziemi omglałej²⁴⁵⁶.

Antek szedł coraz wolniej, rozmyślając o zebraniu, że raz wraz porywały go złoście²⁴⁵⁷, to śmiech spierał, to przejmowało zniechęcenie.

– I poradź co z takiemi! Bele²⁴⁵⁸ strażnika się ulękną… jakby im przykazali posłuchać naczelnikowego buta, to by go słuchali. Barany, juchy, barany! – myślał z politowaniem i złością. – Prawda, że każdemu źle, każden²⁴⁵⁹ wije się kieby²⁴⁶⁰ nadeptany piskorz i każden ledwie już z biedy zipie, to gdzie im się ta kłopotać o takie sprawy. Naród ciemny i zabiedzony, to nawet i nie miarkuje²⁴⁶¹, co mu potrza²⁴⁶² – zafrasował się wielce za wszystkich i serdecznie zatroskał.

– Człowiek to jak świnia, niełacno²⁴⁶³ mu ryja unieść do słońca.

Głowił się i wzdychał, a tyla²⁴⁶⁴ mu jeno²⁴⁶⁵ przyszło z tych rozważań i turbacji²⁴⁶⁶, że poczuł, jako²⁴⁶⁷ i jemu jest źle, a może nawet gorzej niźli drugim.

– Bo jeno tym dobrze, które o niczym nie mają pomyślenia!

Machnął ręką i szedł tak srodze²⁴⁶⁸ zadeliberowany²⁴⁶⁹, że omal nie wlazł na Żyda szmaciarza, siedzącego pod zbożem.

– Ustaliście, juści, taki gorąc – ozwał się pierwszy przystając nieco.

– To jest piec, to jest boskie skaranie, a nie gorąc – wybuchnął Żyd i powstawszy, założył szleje²⁴⁷⁰ na stary, przygarbiony kark, przypiął się do taczki niby pijawka, pchając ją przed sobą z niezmiernym wysiłkiem, gdyż była naładowana workami gałganów i drewnianymi pudłami, a na nich stał jeszcze kosz jaj i klatka z kurczętami, zaś w dodatku droga była piaszczysta i srogi upał, to chociaż się wydzierał ze sił do ostatka i szarpał, a co trochę musiał odpoczywać.

– Nuchim, ty się spóźnisz na szabes! – upominał się płaczliwie. – Nuchim, ty pchaj, ty jesteś mocny jak kuń! – mamrotał zachętliwie. – Nuchim, nu, raz… dwa… trzy… – i rzucał się na taczkę z krzykiem rozpaczy, pchał ją kilkanaście kroków i znowu stawał.

Antek skinął mu głową i przeszedł, ale Żyd zawołał błagalnie:

– Pomóżcie, panie gospodarzu, dobrze zapłacę, już nie mogę, już całkiem nie mogę – opadł na taczki, blady kiej trup i ledwie dyszący.

Antek zawrócił bez słowa, zwalił na taczki kapotę i buty, ujął je krzepko i pchał tak wartko, jaże²⁴⁷¹ koło zapiszczało i kurz się podniósł. Żyd dreptał pobok²⁴⁷² łapiąc powietrze zadyszaną piersią i gadał zachętliwie:

– Tylko do lasu, tam dobra droga, już niedaleko, dam wam całą dziesiątkę.

– Wsadź se ją w nos! Głupi, stoję²⁴⁷³ to o twoją dziesiątkę! No, jak to te Żydy myślą, że wszystko na świecie jeno za pieniądze.

– Nie gniewajcie się, to ja dam śliczne kuraski la²⁴⁷⁴ dzieci, nie? to może nici, igły, jakie wstążki? Nie! Może być bułki, karmelki, obarzanki albo jeszcze co? Ja mam wszystko. A może pan gospodarz kupi paczkę tytuniu? A może dać kieliszek fajnej gorzałki? Ja mam dla siebie, ale po znajomości. Na moje sumienie, tylko po znajomości!

Zakasłał się, jaże²⁴⁷⁵ mu ślepie na wierzch wylazły, a kiej²⁴⁷⁶ Antek zwolnił nieco kroku, chycił²⁴⁷⁷ się taczek i wlókł się poglądając²⁴⁷⁸ nań łzawie²⁴⁷⁹.

– Będzie dobry urodzaj, żyto już spadło – zaczął z innej beczki.

– A jak nie urodzi, też mniej płacą. Zawdy²⁴⁸⁰ na stratę gospodarzom.

– Piękny czas dał Pan Bóg, ziarno już suche – kruszył kłosy i pojadał.

– Juści, tak se²⁴⁸¹ folguje²⁴⁸² Pan Jezus, co już jęczmiona przepadły.

Pogadywali z wolna o tym i owym, aż zeszło na zebranie, o którym Żyd wiedział, bo rzekł rozglądając się trwożliwie dokoła:

– Wiecie, jeszcze zimą naczelnik zrobił kontrakt z jednym majstrem na postawienie szkoły w Lipcach. Mój zięć im faktorował²⁴⁸³.

– Jeszcze zimą? Przed uchwałą? Co wy też powiadacie?

– Może się miał pytać o pozwolenie? Czy to on nie dziedzic na swój powiat?

Antek jął²⁴⁸⁴ rozpytywać, gdyż Żyd wiedział różne ciekawe rzeczy i rad odpowiadał, zaś w końcu rzekł pobłażliwie:

– Tak musi być. Gospodarz żyje z tej ziemie²⁴⁸⁵, kupiec z handlu, dziedzic z folwarku, ksiądz z parafii, a urzędnik ze wszystkich. Tak musi być i tak jest dobrze, bo każdy potrzebuje trochę żyć. Czy nieprawda?

– Widzi mi się, co²⁴⁸⁶ nie o to idzie, aby jeden drugiego łupił ze skóry, a jeno²⁴⁸⁷, bych²⁴⁸⁸ każden żył sprawiedliwie, jak Pan Bóg przykazał.

– Co na to poradzić? każdy żyje, jak może.

– Ja wiem, że każdy sobie rzepkę skrobie, ale i bez²⁴⁸⁹ to jest źle.

Żyd jeno²⁴⁹⁰ głową pokiwał, ale swoje myślał.

Doszli właśnie lasu i twardszej drogi, Antek odstawił taczki, kupił za całą złotówkę cukierków la²⁴⁹¹ dzieci, a kiej²⁴⁹² mu Żyd jął²⁴⁹³ dziękować, burknął:

– Głupiś, pomogłem ci, bo mi się tak spodobało.

Ruszył ostro ku Lipcom, błogi chłód go ogarnął, rozłożyste drzewa tak przysłaniały drogę, że jeno²⁴⁹⁴ środkiem widniał pas nieba, zaś po ziemi skrzyła się rozmigotana rzeka słońca. Bór był stary i wyniosły, dęby, sosny i brzozy tłoczyły się gęstą, pomieszaną ciżbą, a dołem tulił się do grubachnych pni drobny naród leszczyn, osik, jałowców i grabów, zaś miejscami świerkowe zagaje rozpychały się hardo, pnąc się chciwie ku słońcu.

Na drodze jeszcze gęsto połyskiwały kałuże po wczorajszej burzy i walały się połamane wierzchoły i gałęzie, a kaj niekaj²⁴⁹⁵ smukła drzewina wyrwana z korzeniami zalegała w poprzek kiej²⁴⁹⁶ trup. Cichuśko było, rzeźwo i mroczno, pachniało pleśnią a grzybem, drzewa stojały²⁴⁹⁷ bez ruchu jakby zapatrzone w niebo, a przez zwarte korony jeno gdzieniegdzie przedzierało się słońce, pełzając niby te złociste pająki po mchach, po czerwonych jagódkach, rozsypanych jak stężałe krople krwi, po trawach bladych.

Antka tak rozebrał chłód i głęboki spokój lasu, że przysiadłszy kajś²⁴⁹⁸ pod drzewem zadrzemał się niechcący. Przebudził go dopiero koński tupot i parskanie, a dojrzawszy dziedzica jadącego konno podszedł do niego.

Przywitali się zwyczajnie, po sąsiedzku.

– Ależ to piecze, co? – zagadał dziedzic głaszcząc niespokojną klacz.

– A dopieka, za jaki tydzień trza²⁴⁹⁹ będzie wychodzić z kosą.

– Na Modlickiem kładą już żyto aż miło.

– Tam piachy, ale latoś²⁵⁰⁰ wszędy żniwa rychlejsze²⁵⁰¹.

Dziedzic zapytał go o zebranie w kancelarii, a usłyszawszy wszystko, jak się odbywało, jaże²⁵⁰² oczy szeroko otworzył ze zdumienia.

– I wyście się tak głośno, otwarcie o polską szkołę upominali?

– Rzekłem, przeciek²⁵⁰³ nie robię z gęby cholewy.

– A żeście się to ważyli z tym wystąpić przy naczelniku, no, no!

– W ustawie stoi o tym jak wół, to prawo miałem.

– Ale skąd wam przyszło do głowy upominać się o polską szkołę?

– Skąd! Przecieśma Polaki, a nie Niemcy czy to jakie drugie.

– Któż to was tak namówił? – pytał ciszej pochylając się ku niemu.

– Dzieci też i bez nauczyciela przychodzą do rozumu – odrzekł wykrętnie.

– Widzę, że Roch nie na próżno kręci się po wsiach – ciągnął tak samo.

– A wespół z panowym stryjaszkiem, jak mogą, tak naród nauczają.

Wtrącił z naciskiem, patrząc mu bystro w oczy, dziedzic zakręcił się jakoś niespokojnie, zagadując o czym innym, ale Antek z rozmysłem wracał do tej sprawy i do różnych chłopskich bolączek, wyrzekając cięgiem²⁵⁰⁴ na ciemnotę i opuszczenie, w jakim naród żyje.

– A bo nikogo nie słuchają! Wiem przecież, jak księża pracują nad nimi, jak nawołują do pracy, ale to wszystko groch na ścianę.

– Hale, kazaniem tyle pomoże co umarłemu kadzidłem.

– Więc czymże? Zmądrzałeś, widzę, w kryminale – rzucił z przekąsem, aż Antek poczerwieniał, łypnął ślepiami, ale odrzekł spokojnie:

– A zmądrzałem, bo wiem, że wszystkiemu złemu winni panowie.

– Duby smalone pleciesz, a cóż ci to złego zrobili?

– A to, że za polskich czasów tyle jeno²⁵⁰⁵ dbali o naród, żeby go batem popędzać i ciemiężyć, a sami se²⁵⁰⁶ tak balowali, jaże²⁵⁰⁷ i przebalowali cały naród, że tera²⁵⁰⁸ wszystko trza²⁵⁰⁹ zaczynać od początku, na nowo.

Dziedzic, że to był prędki²⁵¹⁰, ozgniewał się²⁵¹¹ i krzyknął:

– A wara ci, chamie jeden, do tego, co panowie robili, pilnuj lepiej gnoju i wideł, rozumiesz! A język trzymaj za zębami, by ci go nie przycięli!

Świsnął szpicrutą i pognał, jaże²⁵¹² w klaczy zagrała wątroba.

Antek zaś poszedł w swoją stronę, a również zły i wzburzony.

– Psie nasienie! – mamrotał gniewnie. – Jaśnie pany, psiekrwie! Jak mu było potrza²⁵¹³ chłopskiej łaski, to z każdym się bratał, ścierwo! Sam niewart i wszy pieczonej, a drugich przezywa od chamów! – srożył się kopiąc ze złości muchary stojące mu na drodze.

Już wychodził z lasu na topolową, gdy naraz posłyszał jakby znajome głosy, rozejrzał się uważnie: pod krzyżem tuliła się w cieniu brzózek jakaś bryka zakurzona, zaś na kraju boru stał Jasio organistów z Jagusią.

Przetarł oczy, całkiem pewny, jako²⁵¹⁴ mu się przywidziało, ale nie, stojali²⁵¹⁵ zaledwie o kilkanaście kroków od niego, zapatrzeni w siebie i dziwnie roześmiani.

Zdziwił się niemało nastawiając przy tym uszy, ale chociaż słyszał głosy, nie mógł jednak złożyć i wymiarkować²⁵¹⁶ ani jednego słowa.

– Wracała z boru, on jechał i spotkali się – pomyślał, ale w tym oczymgnieniu ukąsiło go cosik²⁵¹⁷ w serce, sposępniał i głuche, kolące podejrzenie zatargało kajś²⁵¹⁸ we wątpiach²⁵¹⁹.

– Nic drugiego, jeno się zmówili! – lecz dojrzawszy Jasiowe księże obleczenie i jego twarz taką jakąś świętą, uspokoił się odetchnąwszy z niezmierną ulgą, nie poredził²⁵²⁰ se²⁵²¹ jeno²⁵²² wyrozumieć Jagusi, dlaczego się tak była wystroiła²⁵²³ do boru? i czemu tak modrzały²⁵²⁴ jej ślepie roziskrzone? czemu jej tak latały czerwone wargi, a biło od niej taką radością? Obiegał ją wilczymi, głodnymi ślepiami, gdy wypinając się naprzód wzdętymi piersiami, podawała króbkę²⁵²⁵, z której Jasio wybierał jagody, sam jadł i jej wtykał do ust…

– Prawie ksiądz, a chce mu się zabawiać kiej²⁵²⁶ dzieciak – szepnął z politowaniem i wartko²⁵²⁷ ruszył ku domowi miarkując²⁵²⁸ sobie po słońcu, jako²⁵²⁹ musiało już być kole²⁵³⁰ podwieczorka.

– Póki nie tknę tej zadry, póty i nie boli! – myślał o Jagusi. – A jak to w niego łakomie patrzała, dziw go nie zjadła. A niechta, a niechta…

Próżno się jednak otrząchał, zadra i tak dolegała mu do żywego.

– A ode mnie to ucieka kieby²⁵³¹ od tej zarazy. Juści²⁵³², nowe sitko na kołek, szczęściem, co z Jasiem nic nie wskóra – rozjątrzał się coraz barzej – poniektóra to jak suka, poleci za każdym, kto zagwizda.

Leciał prędko, ale nie poredził²⁵³³ zgubić tych gorzkich wspominków, jacyś ludzie go wymijali, ani spostrzegł kogo; uspokoił się dopiero pod wsią, gdyż dojrzał organiścinę siedzącą nad rowem z pończochą w ręku, najmłodszy tarzał się przed nią w piasku, a stadko podskubanych gęsi szczypało trawę między topolami.

– Aż tutaj pani zawędrowała z gęsiami? – przystanął obcierając spotniałą twarz.

– Wyszłam naprzeciw Jasia, tylko go patrzeć, jak nadjedzie.

– Dyć ino co wyminąłem go pod lasem.

– Jasia! to już jedzie? – zakrzyczała zrywając się na nogi. – Pilusie, pilu, pilu, a gdzie, szkodniki, a gdzie? – wrzasnęła, bo gęsi jakoś niespodzianie dopadły do żyta stojącego nad drogą i wzieny je zajadle młócić.

– Bryka stała pod figurą, zaś on rozmawiał se z jakąś kobietą.

– Pewnie spotkał znajomą i pogadają. To on tu zaraz nadjedzie. Poczciwa chłopczyna, on nawet obcego psa nie przepuści bez pogłaskania. A którąż to spotkał?

– Nie rozeznałem dobrze, ale zdało mi się, co Jagusię – a widząc, że stara skrzywiła się jakoś niechętnie, dorzucił ze znaczącym prześmiechem: – Nie rozeznałem, bo zeszli mi z oczów kajś w zagaje… pewnikiem przed gorącem…

– Święci Pańscy! co też wam w głowie, Jasio zadawałby się z taką…

– Taka dobra jak drugie, a może i lepsza! – rozgniewał się srodze.

Organiścina chybciej zaruchała²⁵³⁴ drutami wpatrując się jakoś pilnie w pończochę. – A żeby ci ozór odjęło, pleciuchu jeden – myślała głęboko dotknięta – Jasio miałby z taką dziewą… prawie już ksiądz… – Ale się jej spomniały²⁵³⁵ różne księżowskie historie i ogarnął ją niepokój, poskrobała się drutem po głowie, postanawiając rozpytać się obszerniej, lecz Antka już nie było, natomiast na drodze od lasu podniósł się tuman kurzawy i toczył się ku niej coraz prędzej, a nie wyszło i Zdrowaś²⁵³⁶, już Jasio ściskał ją z całej mocy i skamlał serdecznie:

– Mamusiu kochana! Mamusiu!

– Święci Pańscy! Ady mnie udusisz! Puść, smoku, puść! – i kiedy puścił, sama wzięła go ściskać, całować a wodzić po nim rozkochanymi oczyma.

– A to cię wychudzili, kruszyno! Takiś blady, synaczku! Takiś mizerny!

– Rosoły na święconej wodzie nie pasą! – śmiał się pohuśtując brata, któren²⁵³⁷ jaże²⁵³⁸ piszczał z radości.

– Nie bój się, już ja cię odpasę – szeptała gładząc go pieściwie po twarzy.

– To jedźmy, mamusiu, prędzej będziemy w domu.

– A gęsi? Święci Pańscy, znowu w szkodzie!

Skoczył wyganiać, gdyż się były dorwały żyta łuskając kłosy aż miło, potem brata usadził w bryce i zapędzając przed sobą gęsi szedł środkiem drogi rozpowiadając o podróży.

– Patrz no, jak się bęben umazał! – zauważyła wskazując na małego.

– Dobrał się do moich jagód. Jedz, Stasiu, jedz! Spotkałem w lesie Jagusię, wracała z jagód i trochę mi usypała… – zrumienił się wstydliwie.

– Właśnie przed chwilą mówił mi Boryna, że was spotkał…

– Nie widziałem go, musiał gdzieś bokiem przechodzić.

– Moje dziecko, na wsi ludzie widzą przez ściany nawet i to, czego wcale nie było! – wyrzekła z naciskiem, spuszczając oczy na rozmigotane druty.

Jasio jakby nie zrozumiał, gdyż dojrzawszy stado gołębi lecące nisko nad zbożami, śmignął za nimi kamieniem i zawołał wesoło:

– Zaraz poznać po wypasionych brzuchach, że to proboszczowskie…

– Cicho, Jasiu, jeszcze kto usłyszy! – skarciła go łagodnie, rozmarzając się myśleniem, jak to on zostanie kiedyś proboszczem, a ona usiędzie przy nim na stare lata dożywać dni swoich w spokoju i szczęśliwości.

– A kiedyż to Felek przyjedzie na wakacje?

– To mama nie wie, że go aresztowali?

– Święci Pańscy! Aresztowany! i cóż to zbroił? A zawsze mówiłam, a przepowiadałam, że źle skończy! Taki łajdus, w sam raz było mu iść na jakiego pisarka, ale młynarzom zachciało się zrobić z niego doktora! A tak się nim pysznili, tak nosy zadzierali, a teraz synek w kryminale, mają pociechę! – aż się trzęsła z jakiejś mściwej radości.

– Ależ to zupełnie co innego, siedzi w cytadeli.

– W cytadeli, a to musi być coś politycznego? – zniżyła głos.

Jasio nie umiał odpowiedzieć czy też nie chciał, zaś ona szepnęła trwożnie:

– Moja kruszyno, tylko ty nie mieszaj się do niczego.

– U nas nawet mówić nie wolno o takich rzeczach, zaraz by wypędzili.

– A widzisz! Wypędziliby cię i nie zostałbyś księdzem! Ady bym umarła ze wstydu i zgryzoty! Boże mój, zmiłuj się nad nami!

– Niech się mama o mnie nie boi.

– Przecież rozumiesz, jak harujemy i zabiegamy, aby chociaż wam było trochę lepiej. Sam wiesz, jak ciężko, tyle nas w domu, a przychody coraz mniejsze i żeby nie te trochę ziemi, to byśmy przy naszym proboszczu musieli nieraz głodem przymierać. Wiesz, proboszcz się teraz sam godzi z chłopami o śluby i pogrzeby, sam, słyszane to rzeczy! powiada, że ojciec z ludzi zdzierał! Jaki mi dobrodziej z cudzej kieszeni.

– A bo naprawdę zdzierał! – wykrztusił nieśmiało.

– Co ty! Na ojca będziesz powstawał? na rodzonego ojca! A jeśli zdzierał, to dla kogo? Przecież nie dla siebie, a tylko dla was, dla ciebie, na twoją naukę – zaskarżyła się boleśnie.

Jasio zaczął ją przepraszać, ale mu przerwało jakieś jazgotliwe dzwonienie, płynące gdzieś od stawu.

– Słyszy mama? pewnie ksiądz idzie do chorego z Panem Jezusem.

– Prędzej to dzwonią na pszczoły, żeby nie uciekły, musiały się wyroić na plebanii. Proboszcz więcej teraz pilnuje swojego byka i pasieki niźli kościoła.

Dochodzili właśnie smętarza²⁵³⁹, gdy naraz sypnął się na nich brzękliwy szum, że Jasio ledwie zdążył krzyknąć na furmana:

– Pszczoły! trzymajcie konie, bo się spłoszą.

Jakoż nad placem kościelnym huczał ogromny rój, niósł się górą kieby²⁵⁴⁰ rozbrzęczana chmura, kołował upatrując sposobnego miejsca, to zniżał się przepływając między drzewami, a za nim leciał ksiądz w portkach jeno²⁵⁴¹ i koszuli, bez kapelusza, zaziajany i nieustannie machający kropidłem, zaś Jambroż skradając się bokami, w cieniach, przydzwaniał zajadle i wrzeszczał; obiegli plac parę razy nie zwalniając ani na chwilę, gdyż pszczoły opadały coraz niżej, jakby zamierzając opaść na który z domów, że już dzieci pierzchały spod ścian, ale naraz poderwały się ździebko²⁵⁴² i szły prosto na Jasiową brykę; wrzasnęła organiścina i zadarłszy kieckę na głowę przycupła kajś²⁵⁴³ w rowie, konie zaczęły się rwać, aż furman skoczył zakryć im ślepie, gęsi się rozleciały, a jeno Jasio stał spokojnie z zadartą głową, rój zakręcił z nagła tuż nad nim i poszedł prosto na dzwonnicę.

– Wody! – ryknął proboszcz puszczając się w cwał za nimi, dopadł z bliska i tak je skropił, że nie mogąc już ruchać przemiękłymi skrzydłami, zaczęły się osadzać w dzwonnicznym oknie.

– Jambroż! drabina, sitko, a prędzej, bo uciekną! Ruszaj się, kulasie! Jak się masz, Jasiu, zrób no ognia w trybularzu²⁵⁴⁴, trzeba je podkurzyć, to się uspokoją! – wrzeszczał zgorączkowany, nie przestając skrapiać opadającego roju, a nie upłynęło i Zdrowaś, drabina stała pod dzwonnicą, Jambroż przydzwaniał, Jasio dymił z trybularza niby z komina, zaś ksiądz piął się w górę i dosięgnąwszy pszczół gmerał między nimi wyszukując matki.

– Jest! Chwała Bogu, już nie uciekną! Podkurz, Jasiu, od spodu, bo się rozłażą! – rozkazywał zgarniając gołymi rękami pszczoły; nic się bowiem nie bojał²⁵⁴⁵, chociaż obsiadły mu głowę i łaziły po twarzy, jeno²⁵⁴⁶ pogadując cosik do nich zbierał je do sitka i zbierał, gdyż rój był ogromny.

– Uważać! burzą się, mogą ciąć! – ostrzegał schodząc z drabiny, otoczony całą chmarą wirującą nad nim z brzękiem i szumem, a zeszedłszy na ziemię poniósł sito przed sobą tak ważnie i uroczyście kieby²⁵⁴⁷ tę monstrancję, Jasio go okadzał kołysząc trybularzem, Jambroż dzwonił pokrapiając raz po raz i w takiej ano procesji walili do pasieki za plebanią, kaj²⁵⁴⁸ w osobnym zagrodzeniu stało kilkadziesiąt uli rozbrzęczanych, jakby w każdym się roiło.

A kiedy ksiądz zajął się obsadzaniem pszczół, Jasio, dobrze już głodny i utrudzony, wysunął się cichaczem do domu.

Juści, co²⁵⁴⁹ ucieszyli się nim niezmiernie, a co tam było pisków, całowań i pytań, tego i nie wypowiedzieć, zaś skoro przeszła pierwsza radość, usadzili go za stołem i dalejże znosić przeróżne smaki a podtykać, a molestować i zachęcać do jadła, jaże²⁵⁵⁰ cały dom się trząsł od wrzasków i bieganiny, gdyż wszyscy naraz pragnęli mu usłużyć i być jak najbliżej.

Właśnie na taki rejwach²⁵⁵¹ wpadł zziajany Grzela, wójtów brat, rozpytując się niespokojnie, czy nie widzieli Rocha? Ale nikt go nie widział na oczy.

– Nie mogę go nikaj²⁵⁵² naleźć – wyrzekał frasobliwie i nie wdając się w rozmowy poleciał dalej szukać po chałupach, a zaraz po jego odejściu zawołano Jasia na plebanię. Ociągał się, zwłóczył, ale iść musiał.

Proboszcz czekał w ganku przy podwieczorku, wycałował go po ojcowsku i usadziwszy przy sobie rzekł wielce łaskawie:

– Rad jestem, żeś przyjechał, będę miał z kim odmawiać brewiarz! Ale wiesz, ile mam tegorocznych rojów? Piętnaście! A mocne, jak stare, już niektóre zarobiły miodem po ćwierć ula! Wyroiło się więcej, Ambrożemu kazałem pilnować pasieki, ale usnęła trąba, i pszczółki fiut… na bory i lasy. A jeden rój ukradł mi młynarz! No, mówię ci, że ukradł! Uciekły na jego gruszę, zabrał jak swoje i ani chciał słuchać o oddaniu! Zły o byka, to mści się na mnie, jak może, rabuś jeden. Słyszałeś to już o Felku? Te gałgany to tną jak osy, a sio! – zajęczał opędzając się chusteczką od much, padających mu cięgiem²⁵⁵³ na łysinę.

– Tylko tyle, że siedzi w cytadeli.

– Żeby się choć na tym skończyło! Doigrał się, co? A mówiłem, a przekładałem, nie słuchał osieł jeden i ma teraz bal! Stary ryfa²⁵⁵⁴ i bufon²⁵⁵⁵, ale Felka szkoda, zdolna szelma, po łacinie umie ekspedite, że i biskup lepiej nie potrafi. Cóż, kiedy we łbie pstro i dalejże wybierać się z motyką na słońce… A powiedziano: jakże to… aha! czego nie wolno, nie rusz, a co zakazane, obchodź z daleka. Pokorne cielę dwie matki ssie… tak… – ciągnął ciszej i już coraz słabiej, opędzając się przed muchami. – Zapamiętaj to sobie, Jasiu! No, mówię, zapamiętaj! – zwiesił głowę zapadając w głęboki fotel, ale gdy Jasio powstał z krzesła, otworzył oczy i zamamrotał: – Zmęczyły mnie pszczółki! A przychodź wieczorami na brewiarz. Ale uważaj na siebie i nie spoufalaj się z chłopami, bo kto się zada z plewami, tego świnie zjedzą! No, mówię, zjedzą i basta! – przysłonił łysinę chustką i zachrapał już na dobre.

Snadź²⁵⁵⁶ tak samo myślał organista, albowiem kiedy parobek wyprowadzał konie na pastwisko i Jasio skoczył na jednego, stary zakrzyczał:

– Zleź mi zaraz! Nie pasuje, żeby ksiądz jeździł na oklep i zadawał się z pastuchami!

Strasznie chciało mu się jechać, ale zlazł jak niepyszny i ponieważ mrok już zapadał, poszedł za ogrody odmówić wieczorne pacierze, ale mógł się to zebrać w sobie, kiedy jakaś dzieuszyna²⁵⁵⁷ piesneczka²⁵⁵⁸ dzwoniła gdzieś niedaleko i baby rajcowały w jakimś sadzie, że każde słowo leciało po rosie, i wrzeszczały dzieci kąpiące się w stawie, kajś²⁵⁵⁹ znów śmiechy się zatrzęsły, to ryki krów, to księże perliczki darły się przenikliwie i cała wieś huczała przeróżnymi pogłosami niby ten ul rozbrzęczany, że cięgiem²⁵⁶⁰ mu się myliło, a gdy nareszcie uchwycił wątek i przyklęknąwszy pod żytem wtopił rozmodlone oczy w to niebo rozgwiażdżone i poniósł duszę kajś w zaświaty, buchnęły od wsi takie przeraźliwe krzyki, lamenta i przeklinania, że poleciał ku domowi wystraszony wielce i niespokojny.

Matka właśnie wyszła go wołać na kolację.

– Co się tam stało? Biją się czy co?

– Józef Wachnik wrócił z kancelarii trochę pijany i pobił się ze swoją. Dawno się już babie należała porządna frycówka. Nie bój się, nic jej nie będzie.

– Ależ krzyczy, jakby ją ze skóry obdzierał.

– Zwyczajne babskie wrzaski, żeby ją prał kijem, to by była cicho! Odbije mu ona jutro za swoje, odbije! Chodź, kruszyno, bo kolacja przestygnie.

Ledwie tknął jadła i czując się wielce zdrożony, zaraz położył się spać. Ale rano, jak tylko słońce zaświeciło, już był na nogach. Obleciał pole, przyniósł koniom koniczyny, podrażnił księże indory, jaże²⁵⁶¹ się rozbulgotały, przywitał pieski, że dziw łańcuchów nie pozrywały z radości, sypnął ziarna gołębiom, pomógł młodszemu wypędzać krowy, narąbał drzewa za Michała, spenetrował w sadzie dojrzewające małgorzatki, pofiglował ze źrebakiem i był wszędy i wszystko witał całującymi oczami, jak przyjacioły serdeczne, jak braty rodzone, nawet te malwy osypane kwiatem, nawet te prosięta grzejące się na słońcu, nawet pokrzywy i chwasty, przytajone pod płotami, aż matka biegająca za nim rozkochanymi spojrzeniami szeptała z pobłażliwym uśmiechem:

– Wariacie jeden! wariacie!

A on snuł się i promieniał jako ten dzień lipcowy, jasny, roześmiany, rozsłoneczniony, wezbrany ciepłem i ogarniający wszystek świat duszą miłującą, ale skoro zadzwoniła sygnaturka, rzucił wszystko i poleciał do kościoła.

Proboszcz wyszedł z wotywą²⁵⁶², poprzedzał go Jasio w nowej komży, przybranej świeżo czerwonymi wstęgami, organy zagrały przebieraną, hukliwą nutą, z chóru podniósł się grubachny głos, od którego zadrgały światła, kilkanaście osób przyklękło przed ołtarzem – i zaczęło się nabożeństwo.

Jasio, chociaż służył do mszy, a w przerwach żarliwie się modlił, jednak dostrzegł Jagusię klęczącą nieco z boku i co podniósł głowę, to widział jej modre, błyszczące oczy wlepione w siebie i jakiś przytajony uśmiech na rozchylonych, czerwonych wargach.