Kitabı oku: «Изхор», sayfa 4
ЭҲТИРОМ ШОДИЁНАСИ
Президент Шавкат Мирзиёевнинг ўзбек тилига Давлат тили мақоми берилганининг 30 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқини тинглаб
Янги даврнинг бошланиши
Ўзбекистон Республикасининг «Давлат тили ҳақида»ги Қонуни қабул қилинганининг 30 йиллигига бағишланган тантанали йиғилиш Халқаро Конгресс марказида ўтказилишини кўпчилик кутмаганди.
– Нима, «Тошкент-Сити»да қурилиш ишлари шу қадар қисқа муддатда тугалландими?
– Халқаро Конгресс маркази шу-унча издиҳомни сиғдира оладими?
– Тағин…
Шошманг, биродар, «тағин-мағин»га ўрин қолмади, барака топгур! 80 гектар майдоннинг 1 миллион 600 минг квадрат метрида ёппасига қурилиш ишларини олиб бориш бўёқчининг қилқаламда нил тортиши эмас. Сиз унинг битган, қад ростлаган, пардоздан чиққан биноларига кириб боринг, ҳайратдан оғзингиз очилмаса мен кафил! Мана-ман деган мамлакатлардаги хашаматли саройларни кўриш насиб этган киши сифатида айтаман – меъморлик санъати, нафис дид, маҳобат борасида заррача кам жойимиз йўқ. Ана, не-не дунё кезган хорижлик сиёсатдон дипломатик корпус вакиллари ҳам ҳайратларини яширишмаяпти, кўриб, томоша қилиб, баҳра олиб кириб боришмоқда кошонага. Янгилик, кенглик, ёруғлик диллардаги кин-ғуборларни ҳайдаб солади, киши кайфиятини осмонлар сари кўтаради, деган ҳикматнамо гапнинг исботини кўриб тургандек эдим. Зеро, ёшидан, жинсидан, мавқеидан қатъи назар, анжуманга ошиқаётган – ташриф буюраётган қатнашчилар кўтаринки кайфият тимсолига айланган эдилар назаримда. Давлатимиз Раҳбари бу кайфиятни икки оғиз жумлада ифодалади: «Тошкент-Сити» маркази мамлакатимизда қурилиш ва архитектура соҳасида тараққиётнинг янги даври бошланганини кўрсатади.
Шояд! Бинокорлик соҳасидаги янги давр миллий маънавиятимиз пойдевори, ўзаги бўлмиш давлат тилига бўлган муносабатимиздаги янги даврни бошлаб берди, том маънодаги янги даврни!
Бамисоли минг йиллик чинор!
Президент ўзбек тилининг олис тарихига алоҳида урғу берди. Дарҳақиқат, ўзбек тили кеча пайдо бўлган эмас. Тилимиз тарихи халқимизнинг, давлатимизнинг олис тарихига туташиб кетган. Ота-боболаримиз ўз сўзини ўзбек тилида айтган. Достонларимиз, эртакларимиз, мақомларимиз, лапарларимизгача ўзбек тилида куйланган, авлоддан авлодга ўтган. Аждодларимиз қанчадан-қанча зафарли онларни бошидан кечирган бўлса, таассуфлар бўлғайким, қанчадан-қанча истилолар, азоб-уқубатлар, кулфат ва мусибатлар комига тортилган бўлса, она тилимиз уларнинг ҳеч биридан четда қолган эмас. Курашларга дош берган, сайқал топган, бойиб борган – нафақат сақланган, балки минг йиллик чинор янглиғ қадди-басти, кўрки, маъно-мазмуни, салоҳияти бирон дақиқа ривожланишдан, такомиллашишдан тўхтамаган – ЯШАГАН!
Илк қадам
Ўтган юз йиллик Ер курраси аҳолиси, жумладан, ўзбек халқи учун фавқулодда воқеа-ҳодисаларга тўлиб-тошган аср сифатида тарих саҳифаларига битилди. Хусусан, асрнинг сўнгги 10 йиллиги ўнлаб давлатлар, миллионлаб инсонлар, тақдирлар, қисматлар учун рўшнолик воқеалари билан бошланди. Мустақилликнинг ҳаётбахш шамолларидан баҳрамандлик тарихий, сиёсий ва айниқса, миллий-маънавий маънодаги уйғонишни бошлаб берди. Бу палла Ўзбекистонда ғоятда ўзгача кечди: давлат мустақиллиги эълон қилинишидан қарийб икки йил илгари она тилимизга давлат тили мақоми берилди!
Истаганча талқин этилишига изн берадиган воқеа бу! Она тилимизнинг яшовчанлигидан, тарих тўфонлари олдида ўзлигини сақлай олиш қудратидан далолат эди бу воқеа! Шўролар салтанати айни жиловни маҳкам тутган, бирон-бир қардош миллий тилга рўшноликни раво кўрмаган мафкура тазйиқлари остида ўзбек тилимизнинг сиёсий мавқеи қарор топиши уникал воқеа эди! Бу борада, яъни 1989 йилнинг 21 октябрига қадар кунларида кечган машаққатли ва мардонавор кураш босқичларини эндиги авлод вакиллари учун рўй-рост ҳикоя қилиш мавриди келди. Зеро, она тилимизга давлат тили мақоми берилиши ўзбек тили, демакки, ўзбек халқи мустақил яшашга қодирлигидан далолат берувчи муборак ва қутлуғ илк қадам эди!
Армон эмас, орзулардан сўйлайлик
Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганига роппа-роса 30 йил тўлди. Эҳ-ҳе-е, озмунча ишларни амалга ошириш мумкин эдими бу даврда?! Газетхонлар кечирсинлару, ҳаётда у ёки бу айбни ўзгалар зиммасига ағдаришдан осони йўқ. Ростини айтадиган бўлсак, мен нима қилдим, дея ўзини кўндаланг саволга тутадиган пайт келди. Янаям аниқроғи, армонлардан тегишли хулоса чиқариб, бугунги дориламон кунларда дўппини ерга олиб қўйиб, орзулардан тиниқ режалар тузиш, АМАЛИЙ ишларга киришиш даврони етди. Кейинги уч йиллик ниҳоятда қисқа фурсатда кўз ўнгимизда маънавият ва маърифат борасида юз бераётган воқеалар шуни кўрсатмоқда. Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат Ўзбек тили ва адабиёти университетининг ташкил этилиши, атоқли адибларимиз номлари билан аталган ижод мактабларининг очилгани, жаҳон адабиётининг энг сара намуналарини ўзбекчалаштириш борасида янги поғоналар забт этилаётгани, хоссатан, она тилимизнинг халқаро майдондаги нуфузининг орта бораётгани далда берувчи, даъват этувчи, олға бошловчи кучга айланмоқда. Зеро, янги давр куч-ғайратларни янгича сафарбар этишни, миллий ғурур, миллий салоҳиятни янгича мақомларга кўтаришни тақозо этади.
Миллий ғурур тимсоли
Давлатимиз Раҳбарининг: «Миллий тикланишдан – миллий юксалиш сари» деган сўзларини эшитиш ўзгача руҳ, ўзгача ғурур бахш этди тингловчиларга. Хусусан, она тилимизга бағишланган тантанада, юксак минбардан туриб жаранглаган бу сўзлар моҳиятидаги ҳам ижтимоий-сиёсий, ҳам маънавий, ҳам миллий, ҳам тарихий, ҳам илмий, ҳам ахлоқий маъно-мазмунни ифодалаш жилд-жилд китобга жо бўлади. Нотиқнинг: «Мен бугун «Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги фармонга имзо чекдим», деган хушхабари анжуман руҳини авж пардаларга кўтарди! Олқишларга сазовор бўлди. 21 октябрь санаси юртимизда «Ўзбек тили байрами куни» деб белгиланди!
Очиғи, бундай янгиликлар давлат Раҳбари тилидан янграшининг аҳамияти, нуфузи, салмоғи миллий ғурур юксалишига қанчалар таъсир кўрсатишини тасаввур қилиб, энтикиб кетасан киши! Тил миллатимиз тақдири, қисмати, орзу-ҳаваси, шукуҳи, ор-номуси, нафсонияти, бугуни ва истиқболи, ахир!
Нутқда тилга олинган қуйидаги биргина рақамга эътибор берайлик: «Ҳозирги вақтда ўзбек тилида сўзлашувчилар сони жаҳон миқёсида 50 миллион кишига яқинлашиб қолди».
Нуфуси миллиардлардан ошиб кетган мамлакатларни биламиз, тили миллиардлаб мулоқотлар воситасига айланганлар ҳам маълум. Лекин «50 миллион» кичик рақам эмас. Бу рақам тинимсиз ортиб боришига шак-шубҳа йўқ. Лекин гапнинг муҳими бошқа ёқда: биз 50 миллионлик халқмиз! Миллатмиз! Тилимиз 50 миллион инсоннинг бошини қовуштириб турибди, дилини дилига пайванд этмоқда, ғурурига ғурур қўшмоқда! Ана шу ғурур олови, алангаси бу ёруғ очунда ҳеч кимдан кам эмаслигимиз, юзимиз ёруғлиги, қаддимиз сарафрозлиги тимсоли эканлигини ҳар бир ўзбек билиб қўймоғи, англаб етмоғи шарт!
Тилнинг бегонаси йўқ
Ўз она тилини мукаммал билиш, унинг қадр-қимматини жойига қўйишнинг ҳикмати кўп. Чунончи, она тилига ҳурмат бажо айлаш ўзга тилларни эгаллаш сари йўл очади. Юксак интеллектуал ва жаҳонгашталик чўққисига чиққан ҳозирги замон кишиси учун тилнинг бегонаси йўқ.
Ҳозирда ўзбекнинг оёғи етмаган манзил-маскан қолмади ҳисоб Ер юзида. Бинобарин, ажнабий тилларни ўрганиш, ўша тилларда мақсад-маслагини изҳор эта олиш жуда-жуда оддий ва табиий ҳол бўлиб қолди. Президент мазкур масалага алоҳида эътибор қаратди. Буюк аллома аждодларимиз ўнлаб тилларни пухта билганликларига урғу берди. Бу азалий хайрли анъана мамлакатимизда юқори замонавий мавқега эга бўла бораётгани янада қувонарли ҳолдир. Ўрта мактаб ўқувчилари, олий ўқув юрти талабалари, ёш-ёш мутахассислар исталган тилда нафақат оддий-маиший мавзуда, балки турфа ихтисосликлар юзасидан эмин-эркин мулоқот қила олаётганликлари кўрган кўзни қувонтирмоқда. Бошқача айтганда, ўзбек тилини астойдил ўрганаётган хорижий Ўзбекистон дўстлари нечоғлик кўпайса, дунё билан дўстлашаётган ўзбек ватандошларимиз сафи ҳам шунчалар ортиб бориши муқаррар.
Ҳа, ўзбекона бағрикенглик жаҳонга юз тутиш, тил ўрганиш борасида ҳам қўл келмоқда.
Интернет ва тил
Ҳар қандай миллий тил тиллараро мулоқот муҳитида яшайди. Бундай «яшаш» тарзи натижаси ўлароқ миллий тиллар ўзга тиллар, атамалар, тушунчалар ҳисобига бойийди. Глобаллашув ва шиддатли ахборот оқими ҳар куни, ҳар соатда ўнлаб янгидан-янги сўзларни ўзлаштиришни тақозо этмоқда. Дунё мулоқот майдони интернет саҳифаларига кўчгани эндиликда ҳеч кимга сир эмас. Бу борада рақобат авж олгани ҳам барчага аён ҳақиқат. Галдаги вазифа бепоён интернет оламини забт этиш. Афсус, интернет саҳифаларини ўзбек тилидаги маълумотлар билан бойитиш, шу орқали Ўзбекистонни, ўзбек тилини, ўзбекона тафаккур, ақл-идрок салоҳиятини тарғиб этиш борасида олдимизда турган вазифалар тоғ-тоғ бўлиб турибди. Нутқда айтилганидек, ўзбек тилининг компьютер дастурлари, онлайн дарсликлар, электрон луғатлар қанча кўпайса шунча оз. Замоннинг талаби бу, Президентнинг чақириғи, даъвати бу!
Ёзувлар саводхонлик кўзгуси
Ёзувсиз кўча йўқ, атамасиз бино-иншоот йўқ. Кўзга ташланадиган ёзувларнинг гўзаллиги, бежиримлиги – эстетикаси алоҳида мавзу. Уларнинг қайси тилда, алифбода ёзилгани, имловий тўғрилиги, очиғи, ташвишли аҳволда эканлигини мамлакат Раҳбари афсус билан тилга олди. Топономик номлар, белгилар, ҳатто хусусий идора, ташкилот, муассасалар, марказлар пештоқидаги ёзувлар шунчаки ёзув эмаслигини англаб етиш миллий ғурур, сиёсий ва маънавий ҳушёрликни, оддий саводхонликни талаб этади. Ҳамонки, ҳар бир ёзув аҳоли ва кенг омма эътибори учун мўлжалланар экан, бу хусусий-ихтиёрий мазмундаги «Бўзчи билганини тўқийди» қабилидаги иш эмас, балки ижтимоий-сиёсий, маънавий-маърифий аҳамиятга молик вазифа, бурч, мажбурият. «Бу Давлат тили талабларига, миллий маданият ва қадриятларимизга беписандликдан, умумий саводхонлик даражаси эса тушиб кетаётганидан далолат беради». Шу маънода Вазирлар Маҳкамасида Давлат тилини ривожлантириш бўйича алоҳида тузилма ташкил этилгани, Атамалар комиссиясини тузиш масаласи назарда тутилгани айни муддао бўлди.
Даъват, шиор
Тарихий нутқ пировардида айтилган қуйидаги сўзлар ватандошларимиз – кексаю ёш, аёлу эркак ҳаётида, ҳар бир оила, ҳар бир жамоанинг кундалик турмушида бот-бот, такрор ва такрор тилга олинмоғи, даъваткор шиор мақомига эга бўлмоғи зарур:
«Мухтасар айтганда, ҳар биримиз давлат тилига бўлган эътиборни мустақилликка бўлган эътибор деб, давлат тилига эҳтиром ва садоқатни она Ватанга эҳтиром ва садоқат деб билишимиз, шундай қарашни ҳаётимиз қоидасига айлантирмоғимиз лозим».
…Президент Шавкат Мирзиёевнинг нутқи янграган анжуман давлат тили – Она тилимизга эҳтиром шодиёнасига айланди. Эҳтирослар янгитдан кўз очди, умид учқунлари янгиланди, янги-янги режалар, вазифалар белгиланди. Оқиллик, одиллик ва эзгу ниятлар ила бошланажак амаллар хайрли натижалар сари етаклашига имон келтирилди.
(«Ишонч» газетаси. 5 ноябрь 2019.)
ЭЪТИРОФ, ЭЪЗОЗ, ЭҲТИРОМ ХИЁБОНИ
Яхши хабар ҳам тез тарқайди. Хусусан, дунё тождор вирус билан боғлиқ бири-биридан ёқимсиз «янгилик»лардан безган, толиққан кунларда Тошкентда «Адиблар хиёбони» очилганлиги ҳақидаги хабар чинакам маънода хушхабар тусини олди. Вилоятлардан ёр-дўстлар сим қоқиб, кайфиятларини изҳор этишди. Шунда беихтиёр ўйлаб қоласан киши: замон тинч бўлса, ҳаётда хотиржамлик ҳукм сурса қанчадан-қанча бунёдкорлик ишларини амалга ошириш мумкин, шундай эмасми?!
– Телевизорда «Адиблар хиёбони»ни кўрдим. Қанотим бўлса, ҳозироқ Тошкентга учиб борардим, боғни қадам-бақадам сайр қилардим! Хўп ажойиб маскан бўлибди! Шундай ишга бош-қош бўлган Президентимизга раҳмат! – Ёши 80ни қоралаган, қорақалпоқ матбуоти равнақига катта ҳисса қўшган журналист Саъдулла ота Хўжаниёзовнинг телефон орқали айтган дил сўзларидаги самимият бамисоли «Адиблар хиёбони» сайрига келган ватандошларимизнинг қувончига қўшилиб кетгандек таассурот қолдирди.
Хиёбон – ижодкорлар жамоасининг бадиий асари! Ниҳоятда нозик дид уйғунлиги, мутаносиблиги меъморлар, муҳандислар, ҳайкалтарошлар, дизайн усталари, бинокорларни ўзгача шавқ-завқ билан ёндашувларини тақозо этгани бу «боғ-асар»нинг ҳар гўшаси – ҳар одимида намоён бўлиб турибди! Зеро, иштиёқ, ишчанлик, матонатдан тўқилган маҳорат тантанасидир «Адиблар хиёбони»!
Хиёбонни айланар экансиз, унинг аввалги қиёфаси хотирангизда гавдаланади ва беихтиёр икки хил манзарани қиёслай бошлаганингизни сезмай қоласиз. Дастлабки ҳолатда ҳазрат Алишер Навоий ёдгорлиги боғга нисбатан деярли орқа ўгириб турганди, боғ қўйнида қад ростлаган саноқли ҳайкаллар эса турли ҳолатда тарқоқ жойлашган эди. Ҳозирги ечимда эса Алишер Навоий ўзининг шеърият чўққисидан туриб боғнинг ҳар қаричини ўзининг муборак нигоҳлари билан қамраб олган: вазмин, мумтоз, салобат, назокат. Йигирмадан ортиб бораётган ҳайкалнинг ҳар бири ўз турган маскан-манзили-замонидан Ҳазрат томонга кўз тиккан! Шеъриятимиз тождорининг ҳар сўзи, ҳар лутфи жон қулоқлар билан тингланмоқда! Ажиб бир яхлитлик, узвийликка эришилган! Адабиётшунослар тили билан айтганда, композицион бутунлик хиёбонни ҳам шаклан, ҳам мазмунан бойитган. Мазкур бутунлик, узвийлик миллий бадиий ижоднинг яхлит жараён сифатидаги мавжудлиги тимсолига айланган.
Адабиёт дунёсининг англаб бўлмас сирларидан бири – бу муҳташам салтанатда ҳар сиймо ўзича, ўзгача бир олам! Ҳар аҳли қаламнинг турмуш тарзи, дунёқараши, мезонлари, услуби, хати, салоҳияти… қисматигача ўзгача. Ҳайкалтарошлик эса – хос санъат турларидан бири. Қад-қомат, қиёфа, нигоҳ… шакл-шамойилу қўл-оёққа қадар ҳар бахя сўзламоғи, гапирмоғи, ҳикоя қилмоғи даркор. Жамики маъно-мазмун мусиқий уйғунликда мужассам топмоғи лозим. Шаҳрисабз шаҳрида Амир Темур, Тошкентнинг Алишер Навоий кўчасида Алишер Навоий, Андижон шаҳрида Заҳириддин Муҳаммад Бобур, пойтахтимизда Александр Пушкин, Жиззахда Ҳамид Олимжон, Ойбек уй-музейидаги Ойбек сиймоси тошга муҳрланган юксак дид, нафосат, назокат тимсолига айланган. Шундай қутлуғ анъана «Адиблар хиёбони»даги аксарият ҳайкалларда ижодий эволюция маҳсули ўлароқ давом этган. Қисқа муддатларда қад ростлаган ҳайкалларнинг шакл-шамойили, топилган ечимлари, қиёфалар миллий ҳайкалтарошлик санъатимиз «устахонаси»да ижодий изланишлар қизғин давом этаётганидан, яъни ижодий жараён ҳаракатда эканидан далолат бериб турибди.
Ҳар қандай адабий ижод, ижодий муваффақият ижодий муҳитнинг фарзанди, мевасидир. Ваҳоланки, ижод, аввало, руҳий-ботиний ҳодиса, шу билан бир вақтда у соғлом ташқи муҳитга ҳам кўп жиҳатдан боғлиқ. Ботиний ва зоҳирий омил бирлиги, уйғунлиги илоҳий илҳом сонияларига етаклайди ижод аҳлини! Хусусан, адабиёт даргоҳига энди-энди одим ташлаб кириб келаётган ёш ижодкорлар учун ғоятда зарур, бундай сониялар. Ана, Ватанимиз Ёзувчилар уюшмасининг муҳташам биноси ёнимизда, унинг чароғон хона ва заллари қўлига қалам тутган ижодкорларга мунтазир. Мушоира ўтказасизми, учрашувлар ташкил этасизми, давра суҳбатлари бўладими, тақдимоту ҳоказо тадбирларми, марҳамат, ижодий кайфият бахш этувчи барча шарт-шароит муҳайё.
Эндиликда Уюшма саройи мантиқан «Адиблар хиёбони»га туташиб кетмоқда. Демак, муҳит очиқ осмон остида давом этади. Чаппар уриб очилган гуллар, Ҳамид Олимжон куйлаганидек, кўм-кўк, кўм-кўк майсазорлар, соя-салқин йўлка ва майдончалар ижодкорлар, адабиёт муҳиблари ва шайдолари хизматига шай.
«Адиблар хиёбони»да хиёбон меъморлиги санъатининг имкониятлари бор бойлиги билан кўзга ташланади. Қаранг, жилд-жилд китоблар бағрига сиғмаган ўзбек адабиётининг муаззам тарихи «кафт»дек майдонда мужассам. Алишер Навоийдан тортиб то ХХ аср бошларига қадар яшаб, ижод қилган шоиру адибларимиз – Бобур, Фурқат, Муқимий, Бердақ сиймосига юзма-юз келасиз. Ўтган асрнинг аввалида – эндиликда биз учун мозийга айланган энг аянч ва мудҳиш замонларда ижод «дастгоҳи»ни азиз билган мунаввар сиймоларимиз – Абдулла Қодирий, Беҳбудий, Чўлпон, Абдулла Авлоний, улардан кейинги авлод вакиллари – Ҳамид Олимжон, Зулфия, Ойбек, Ғафур Ғулом, Қаҳҳор, сўнгра – Саид Аҳмад ва Саида Зуннунова, Эркин Воҳидов, Озод Шарафиддинов, Абдулла Орипов, яна бир қанотда Тўлепберган Қаипбергенов, Иброҳим Юсупов, то Муҳаммад Юсуф ва Александр Файнбергга қадар – адабиётимиз дарғалари сиймолари бир асрлик адабиётимиз солномасини ёдга солмоқдалар. Ҳар бир ёдгорлик тарихга айланган юз йилликнинг «кеча ва кундуз»лари ҳақида ҳикоя қилмоқдалар. Бадиий ижод завқи, сурури ва таассуфлар бўлсинким… машаққатларидан ҳикоя қилмоқдалар гўё!
Янги боғнинг бағри кенг, чунончи Машраб, Мунаввар қори, Фитрат, қолаверса, Мақсуд Шайхзода сингари сиймоларимиз мунаввар сафдан ўзларининг муносиб ўринларини олишлари боғнинг сермазмун миқёсига миқёс қўшиши табиий.
«Иқро!» каломи ила бошланган илоҳий Китобимиз. Дунёнинг аввали ва охири шу лутфдан иборат эканлиги эндиликда ҳеч бир ақли расо банда учун сир эмас. Инсонийлик аъмоли ҳам, умр мазмуни-ю гўзаллиги ҳам ушбу мўъжиза – сўзга чамбарчас боғлиқ. Ижод-чи, сўз ижоди? Қайси ижодкор салоҳиятини сўздан айро тасаввур этиш мумкин?! Сўз – қанот, сўз – ҳикмат, сўз – эътироф, эҳтиром, эъзоз!
Сизга пешвоз чиққан ҳар бир сиймо ўша сўз орқали «етиб» келмадиларми, бу дилбар хиёбонга?! Шоирдир, адибдир, мунаққид ё мутаржим – ҳар бирлари сўз, сўз ва яна бир карра сўз воситаси-ла намоён этмадиларми, ўзларини?!
Миллатимизнинг, халқимизнинг қисмати битилган сўз қатларида. Сўзлардан китоблар дунёга келган. Ҳазрат Навоий, Бобур, Фурқат, Муқимий, Бердақ битта-битталаб терган ҳарфлардан бунёд бўлмаганмиди ўлмас манзумалар, боқий девонлар? Қодирий, Чўлпон, Авлоний қай кунжакларда чекдилар ижод машаққатларини? Ойбек, Зулфия, Саид Аҳмад, Ибройим Юсуф, Тўлепберген оға… Муҳаммад Юсуф китобларининг ҳар бири янги-янги китобларда давом этишга муштоқ, мунтазир. Муҳтарам Шавкат Мирзиёев ижод аҳлини яна ва яна ижодга даъват этмоқда: «Адиблар хиёбони»да қад ростлаган ҳар бир ижодкорнинг ҳаёт ва ижод йўли ҳақида ҳужжатли, бадиий фильмлар яратиш мумкин!
Шаксиз, «Адиблар хиёбони» барча-барча ижодкорларнинг севикли масканига айланади. Шоир шеър ўқиса, адиб ўйга толади, бастакор куй басталаса, мусаввир ранг танлайди, мунаққид тадқиқ этса, кино-театр намояндалари янгидан-янги экран ва саҳна кўринишларини кашф этадилар. Бу тарз ижод қайнаган гўшани мухлисларсиз тасаввур қилиб бўлмайди албатта! Зеро, адабиётимиз, санъатимиз, маданиятимиз мухлислари билан боғнинг файзига файз, кўркига кўрк қўшилади.
Ҳуррият – байроғимиз,
Адолат – ўртоғимиз,
Хурсанд бўлган чоғимиз
Мевалансун боғимиз!
Юз йил муқаддам Чўлпоннинг армонига айланган тотли орзу, мана, «Адиблар хиёбони»да меваланиб турибди. Бу – маънавият, маърифат, тозариш, ҳуррият, адолат ва хурсандчилик-шодлик меваси ўлароқ ҳосилини тақдим этмоқда, ҳадя этмоқда!
«Адиблар хиёбони» бўйлаб босган қадамингизда китоб ўқиётгандек бўласиз. Ҳар қадамда ўзингиз севган роман, ўзингиз суюб ёд олган шеър сизни нафосат оламига ошно этади. Гавжум мегаполис шаҳарнинг қоқ марказидаги масъум ва осуда гўшада хотиралар тиниқлашади, хотиралар уйғонади, хотиралар жунбишга киради, зеро, мутолаа шуурларни уйғоқ тутади. Шавқ-завққа тўла мутолаадан кўнгиллар ёришади, «Адиблар хиёбони»да бадиий сўз, бадиий адабиёт, одоб-ахлоқ эътироф, эъзоз, эҳтиром юксакликларига кўтарилади!
(«Гулистон» журнали. 2020. 3-сон.)
МУНОЗАРА МАЙДОНИ – ҲИКОЯ!
ГРАЖДАНЛИК – ЮКСАК БУРЧ
Хуршид Дўстмуҳамедовнинг маънавий муаммолардан баҳс этувчи ҳикоялари ҳам эътиборга молик. «Кўчиш» ҳикояси ўспирин йигитчаларнинг илк бор ҳаёт билан юзма-юз келиши ҳақида. Шу кунгача беташвиш болалик гаштини суриб юрган дўстлар уйлари бузилиб, турли томонларга кўчадиган бўлишгач, биринчи маротаба йўқотиш ҳиссини, хотира, оқибат туйғусини қалбларида туядилар. Муаллиф болалардаги инсоний туйғуларни яқин кишилари, катталар маънавий хислатлари билан бадиий тарзда қиёслайди. Ҳикоя сўнгидаги ғоят ўринли топилган «камера» детали бутун асар моҳиятини, ғоясини аниқ ифодалайди. Дарҳақиқат, камера уй анжомларига урилиб машинадан тушиб кетгани каби болалар ҳаётидан ҳам нимадир (болалик беғуборлигими ёки меҳр-оқибатми…) сезилмай йироқлашаётгандек…
Ёзувчининг «Киова қуёши» номли ҳикоясида Америка ҳиндуларининг юртига европаликлар кела бошлаган даврлардаги бир воқеа тасвирланади. Американинг ҳақиқий эгалари – ҳиндуларнинг ўз ерларидан қувғин қилиниб, маҳв этилаётгани – бу фожиа ёш ўзбек ёзувчисини ҳам бефарқ қолдирмаётгани эътиборли, албатта. Муаллифга бу воқеа асосан яхшилик ва ёвузлик, аждодлар ёди, жаҳолат, зўрлик каби масалалар ҳақидаги фикрларни айтиш учун восита, рамз вазифасини ўтаган. Х.Дўстмуҳамедов тенгқурларининг ҳикояларини таҳлил этган мақоласида «Мавзуни маиший муаммолардан танлашда қаламкаш хусусийликдан умумийликка кўтарила олса ва илгари сураётган ғояси фақат бугун билан чекланмай, умуминсоний муаммо даражасига етсагина – дуруст, акс ҳолда ҳикоя бадиий асардан кўра публицистик мақолага яқинлашиб қолиши ҳеч гап эмас», деган жўяли фикрни билдиради. Бироқ умуминсоний муаммо излаб, воқеани Америка ҳиндулари ўтмишидан танлаш шартмикан? Ахир ўша муаммоларни бадиий инкишоф этиш учун ўз миллий тарихимиз, бугунги турмушимиз ҳам материал бера олади-ку! Гап фақат ҳаётни теран кузатиб, ўрганиб, маҳорат билан бадиий ифода эта билишда. Шу муносабат билан улуғ рус танқидчиси Н.Добролюбовнинг «Ҳақиқий кун қачон келади» мақоласи ёдга келади.
Танқидчи Тургеневнинг «Арафа» романининг марказий қаҳрамони Инсаров нима учун булғор эканлиги, булғор ижтимоий турмуши, миллий-озодлик кураши масалалари кўтарилганини, ёзувчига таъна қилиб шундай ёзган эди: «Бизнинг ҳисларимизни, бизнинг ташналигимизни қондириш учун Инсаровга ўхшаган одам керак, бироқ у рус Инсарови бўлсин». Албатта, Добролюбов ёзувчига ақл ўргатиш фикридан узоқ. Бироқ ижодкорга бурчини эслатиб туриш фойдадан холи бўлмаса керак. Гражданлик бурчи эса, аввало, ўз халқи тараққиётига ҳамнафаслик туйғусидир.
Шуҳрат РИЗАЕВ(«ЎзАС» газетаси. 19 июль 1985.)
