Kitabı oku: «Изхор», sayfa 5
АДАБИЙ МУЛОҚОТ
«ЁМҒИР ТОМЧИЛАРИ» ҲАҚИДА («Ёшлик» журналининг 1986 йил 4-сонида Хуршид Дўстмуҳамедовнинг тўртта – «Оқ либос», «Қодир бобо», «Ойнинг охирги куни» ва «Саф» ҳикоялари умумий – «Ёмғир томчилари» сарлавҳаси остида босилди. Шунингдек, журналда таниқли адиб Фарҳод Мусажонов ва таниқли адабиётшунос Бахтиёр Назаровнинг ҳикояларга доир мулоҳазалари ҳам чоп этилган.)
Фарҳод МУСАЖОНОВ:
Ёш ёзувчи Хуршид Дўстмуҳамедовнинг ҳикоялари ҳақида фикр билдиришдан аввал бир нарсани айтиб ўтишни истардим. Мен мазкур муаллифни мутлақо танимайман, кимлиги, ёши ва касби менга номаълум. Бунинг аҳамияти ҳам йўқ – қўлимда унинг ҳикоялари – менга шунинг ўзи кифоя.
Баъзан шундай машқлар учрайди: бир ўқиганингдаёқ муаллифи ҳеч қачон яхши асар ёзолмаслиги аён бўлади-қўяди ёки аксинча, бир ҳикоянинг ўзиёқ қаламкашнинг ўзига хос қобилияти борлигидан далолат беради.
Хуршид журналхонларга бир нечта ҳикоясини тақдим этибди. Ҳикоялар мавзуси ҳам, шакли ҳам хилма-хил. Гўё ёш адиб ижод камалагининг сержилолигини, ҳар қандай мавзуда ўзига хос тарзда қалам тебрата олишга қодирлигини кўрсатмоқчи бўлади. Ваҳоланки, унинг биринчи ҳикоясини ўқиб чиқишим биланоқ жиддий ёзувчига дуч келганимни сездим.
Хуршиднинг ҳикоялари бошловчи қаламкашнинг машқларидан фарқ қилади. Унинг ҳикояларида фикр ва фалсафа бор. Тасвирда бўёқлар танлаш, сўз ахтариш, жумлаларга сайқал бериш, персонажлар тили устида ишлаш, хуллас, пухта бадииятга интилиш сезилади. Муаллиф зийраклик ва зукколик билан ҳаётни кузатади, инсон қалбига қулоқ тутади. Шу боисдан унинг ҳикояларида ҳис-ҳаяжон, эҳтирос бор. Бу – бадииятнинг асосий шартларидан бири ҳисобланади.
Бироқ, Хуршиднинг заиф томонлари ҳам кўзга яққол ташланиб турибди. Ўзига хосликка интиламан, деб у баъзан ғализ жумлалар тузади, тилни «бойитиш» мақсадида айрим архаик сўзларни ишлатади, уларнинг келиб чиқишини, этимологиясини яхши билмасдан қўллайди.
«Қодир бобо» ҳикояси мақоланамо усулда ёзилган. Чунки унда жараён йўқ, натижа бор, холос. Адабиётнинг вазифаси – у ёки бу қаллобнинг қўлга тушиб қамалганини қайд қилиш эмас, қаҳрамоннинг шу кўйга тушганини тафтиш этишдир.
Хуршиднинг менга маъқул бўлган ҳикояси – «Саф». Муаллиф унда ўқувчини ўз ҳолига қўяди, ҳадеб фалончи – яхши, писмадончи – ёмон, дея такрорлайвермайди. Битта воқеани гапириб беради, хулосани, ким қандайлигинию «қиссадан ҳисса»ни ўқувчининг ўзи чиқаради.
Ҳикоялар билан танишаркансиз, битта нарса кишини ташвишга солади. Ҳозирча унинг ҳикоялари бўёқларга унча бой эмас, фақат оқ ва қора ранг ишлатилган, холос. Назаримда, бу – яхши, у – ёмон, дейиш билан чегараланиб қолмаслик керак. Ёзувчининг вазифаси чуқурроқ тадқиқ қилиш, яъни ўша «яхши» ўзидаги қандай камчиликларни енгиб «яхши» бўлди ёки онасидан аблаҳ бўлиб туғилмаган «ёмон» нега ва қай йўсинда ўзининг одамийлик хусусиятларини йўқотиб, ёмонотлиққа чиқди? Ёзувчи шуларни ўрганиши, таҳлил этиши, кўрсатиши лозим.
Лоқайд одамдан ҳеч қачон ёзувчи чиқмайди. У ўзи яшаган давр руҳини, ҳаётнинг барча мураккабликларини асарида тўла акс эттириши керак. Шунингдек, ялқов одам ҳам ҳеч қачон ёзувчи бўлолмайди. Ижодкор муттасил ишлаши, ўтириб ёзишга ўзини мажбурлай олиши лозим. Менимча, Хуршид Дўстмуҳамедов «ёзувчи бўлиш»нинг бу шартларини билади. У ёзувчилик касбини тасодифан ёки ҳавасга танлаган деб ўйламайман ва бу сермашаққат ишда омад тилайман.
Бахтиёр НАЗАРОВ:
Хуршиднинг ҳикоялари ранг-баранг. Унга тенгдош аксар ҳикоянавислар ижодида мана шу хусусият етишмайди. Тор мавзучилик оқибатида қаламкаш мураккаб ҳаётий муаммоларни «четлаб» ўтади, тўрт қулочлик «макон» атрофида, эҳтимол, бир умр ўралашади.
Хуршиднинг ҳикояларидаги бизни хушнуд қилган жиҳат – улар турлича мавзуда. «Оқ либос»да ёзувчи мозийга мурожаат этади. «Қодир бобо»да эса шу кеча-кундузда, кўз ўнгимизда содир бўлаётган воқеа қаламга олинади. «Ойнинг охирги куни» – инсон, умр, қадр-қиммат ва муносабат ҳақида. Хуршид бу ҳикоясида турмушнинг муттасил давом этадиган уюрмасида бир кўриниб, бир кўринмай қолаётган гўзал туйғуларни тасвирлайди. «Алам», «Саф» ҳам ўзига хос.
Хуршиднинг қаҳрамон руҳий оламини тадқиқ этиш доирасидаги изланишлари «Саф»да муайян самарасини берган, дейиш мумкин. «Саф» рамзий маънога эга. Хуршид, бир қарашда оддий, биров эътибор ҳам бермайдиган, ҳар биримизнинг ҳаётимизда деярли ҳар куни содир бўладиган одатий ҳодисалар замиридан чуқур маъно излайди, аксар ҳолларда буни топишга муваффақ бўлади, ҳикояларида буни гўзал ифода этишга интиладики, бу – бизни қувонтиради.
Тўйга, маъракага қаторлашиб бораётган мўйсафидларни, уларга эргашган ўрта яшару ёш-ялангларни кунда, кунора кўрамиз. Лекин эътибор қилмаймиз, сафда таниш-билишимиз бўлса, саломлашамиз. Шу, холос. Хуршид эса худди шу манзарада ҳеч ким илғамаган жиҳатни кўради, ўзига хос ҳаётий хулоса чиқаради. Бунинг замиридаги фикр, Райим бобо тасаввури, тафаккуридаги дониш ўйлар кўнгил торларини оҳиста бўлса-да, чертиб ўтади. Журналхон бу ҳикояни бош кўтармай ўқишига ва унинг руҳига сингиб кетишига ишонасан киши.
Хуршиднинг психологик таҳлилга мойиллиги «Саф»да кўзга ташланиб туради. Афтидан, у Достоевский, Пруст сингари адиблар асарларини ҳам севиб ўқийди, маҳорат сирларини ўзлаштиришга астойдил интилади. Қаҳрамон руҳий олами талқинида шартлиликдан фойдаланишда унга Темур Пўлатовнинг таъсири сезилади.
Худди мана шу борада Хуршид муайян камчиликларга ҳам йўл қўйган. Бу, айниқса, «Оқ либос» ҳикоясида яққол кўзга ташланади. Омила она аслида вафот этган, муаллиф бир-икки ўринда бунга ишора қилади. Бироқ у – шартли равишда – ҳикоянинг охирига қадар иштирок этади, тўғрироғи, бу унинг ўзи эмас, балки сийрати. Замон нотинч бўлса, эл ва юрт оромини йўқотса, ҳаётдан кўз юмган волидалар ҳам безовталанади, улар абадий тирик, адолат йўлидаги курашда ворисларига ҳамнафасдир, демоқчи бўлади ёзувчи. Фикр – яхши, лекин Омила она йўналиши ҳикояда ўзининг тиниқ ифодасини топмагандек туюлади менга. Бу мақсадни қаҳрамон талқинидаги шартлилик асосида юзага чиқаришга интилаётган экан, муаллиф уни янада аниқ, янада ишонарли, янада ҳаётий гавдалантиришга эришиши лозим эди. Ҳикояни ҳозирги ҳолида ўқиган журналхон, ҳар ҳолда, и-я, Омила она вафот этган эмасми, нега яна у воқеаларга аралашиб юрибди, деб ўйлаши, чалғиши мумкин. Қолаверса, тарихий мавзуда ёзилган асар, у қайси жанрга мансублигидан қатъи назар, умумий қонуниятга бўйсуниши лозим. Бу – қаҳрамонлар ҳаракат қилаётган замон ва маконнинг аниқлиги масаласи. «Оқ либос»да эса бу сезилмайди, яъни асарда қаламга олинган замон ва макон ҳақида аниқ тасаввур ҳосил қила олмаймиз. Шу билан бирга, муҳим ижтимоий масала – талон-торожу муҳорабага халқнинг муносабати ёрқин ифода этилмаган. Ҳикояда бу кўпчиликнинг, Омила онамиз ўғлини босқинчилик юришидан қайтарсин, деган нидоси воситасидагина берилган, холос.
Хуршиднинг ҳикоялари ичида «Қодир бобо» алоҳида ажралиб туради. Асар республика Компартияси Марказий Комитети ХVI пленумидан кейин диёримизда амалга оширилаётган кўламдор ўзгаришларга ҳамоҳанг. «Қодир бобо»да ҳам ёш ёзувчи психологик таҳлил йўлини тутади. Қодир бобо – собиқ раҳбар. У катта-кичик хатоларга йўл қўйган. Муаллиф уни қораламайди, аксинча, ички оламидаги пўртаналарни тасвирлашга интилади, шу тариқа, яъни изтироблар, мулоҳазалар – кечинмалар кўзгусида ўзлигини намоён этади.
Қаҳрамонни ичдан ёритиш, характернинг ботиний оламини тадқиқ этиш – мураккаб санъат. Хуршиднинг бу борадаги уринишлари бесамар кетмаётир. Айни пайтда бадиий мантиқни бузиш ҳолларига ҳам йўл қўяётганини айтиш ўринлидир. Қодир бобо кўп йиллар мобайнида раҳбарлик қилган, жиддий хатоларга йўл қўйган, лавозимидан олиб ташлангач, тез орада ўз айбларига иқрор бўлади. «Энди ўйлаб кўрса (Қодир бобо – Б.Н.) – одамларнинг кўнгли, раъйи билан ҳисоблашмай қўйган экан…» Менимча, бу жараён узоқ, ҳа, узоқ кечади. Қодир бобо оғир руҳий қийноқлар сўнгидагина янглишганини тан олиши мумкин. Баайни шу жараён ҳикояда етарлича далилланмайди.
Хуршид Дўстмуҳамедов ҳикояларига хос фазилат – улар ўзига хос, тасвири тиниқ, қаҳрамонлари эса ҳаётий. «Мўйсафиднинг пешонасидаги ажиндек иланг-биланг саф чўзилиб йўлга тушди» ёки «тўй-маъракаларда унга кенжа ўғли ош едирарди, чунки урушда ҳар иккала қўлидан ажралган эди» каби тиниқ ифодаларга бой. Айни пайтда айрим номутаносибликлардан ҳам холи эмас.
«Ёмғир томчилари…» Бунда ҳам ўзига хос рамз бор, зеро, қўлингиздаги ҳикоялар Хуршид Дўстмуҳамедовнинг ижод чаманидаги илк чечаклардир. Улар адабиётимизга келажаги бор носир кириб келаётганидан далолат беради. Носиримизнинг тилаклари – эзгу, қаҳрамонлари – тирик одамлар. Унинг ҳикояларини ўқиб чиққач, ўзингиз ҳам бунга ишонч ҳосил қиласиз.
Таҳририятдан:
Жўн китоблар бўлгани каби тушунчаси тор китобхонлар ҳам йўқ эмас. Улар, танқидчиларимиздан бири куюниб ёзганидек, адабиётнинг ролини, тарбиявий қимматини бир ёқлама тушунишади. Ҳамма нарсанинг «икки карра икки – тўрт» қабилида содда, лўнда ва аниқ бўлишини исташади. Айни пайтда нозиктаъб китобхонлар сафи ва уларнинг талаби кун сайин ўсиб бораётганини биз ҳар қадамда ҳис этамиз. Зеро, адабиётимиз уфқи тобора кенгаяётир, у иқтидорли ёшлар ҳисобига бойиётир.
Ёшларнинг ўз оламларирни яратишга интилишлари, изланишлари эътиборга молик. Уларнинг асарлари хусусида баҳс юритиш, ютуқларини қадрлаган ҳолда муайян камчиликларини кўрсатиб ўтиш фойдадан холи эмас. Табиийки, битта ёки иккита ҳикояда муаллиф имкониятлари, изланишлари маҳсули, ифода усулидаги ўзига хослик тўла-тўкис намоён бўлиши қийин. Шуни ҳисобга олиб, ёш ёзувчи Хуршид Дўстмуҳамедовнинг бир неча ҳикоясини эътиборингизга ҳавола этдик. Мана, Сиз улар билан, шунингдек, Фарҳод Мусажонов, Бахтиёр Назаров ҳикоялар ҳақида билдирган мулоҳазалари билан танишиб чиқдингиз. Хўш, бу Сизда қандай таассурот қолдирди? Ҳикояларнинг қайси бири маъқулу қай бири Сизга ёқмади? Танқидчининг фикрлари асослими? Ёзувчининг-чи?
Ҳурматли журналхон, адабий мулоқотимиз давом этади, биз Сизни ҳам мунозарага чорлаймиз.
(«Ёшлик» журнали. 1986. 4-сон. Б.49-60.)
УМИДВОРЛИК
Хуршид Дўстмуҳаммаднинг «Жажман» ҳикояси қаҳрамони Зардушт ота тонгги ғира-ширада покланиб ювингач: «Ҳадемай тонг отади, олам нурга тўлади», дея хаёлидан кечиради. Нур – ёруғлик, нур – ҳаёт, нур – покизалик, нур – ҳалоллик. Ҳалоллик бор жойда имон-эътиқод, яхшилик, одамгарчилик устувор. Олам нурга тўлишини зориқиб кутаётган Зардушт ота кексаларга хос залварли ўйлар оғушига ғарқ бўлиб ўтираркан, худди дуо ўқиётгандек оҳиста илтижо қилади: «Яхшилар тоблансинлар… яхшилар поклансинлар». Ҳаёт инсонга имтиҳон учун берилганининг маъноси ҳам мана шу тобланиш, яъни ҳаёт чиғириғидан, «…ўзни яхши-ёмондан ўтказмоқдан» ва пировардида чиркин истаклардан, нафс васвасасидан тийилиб, руҳан покланишдан иборатдир. Зардушт ота олиш-сотишдан иборат бозор – дунё покланишини истайди, афсуски… Одам боласи яралганидан буён дунё нотинч, бир-бирининг жонига қасд қилиш, шайтоний васвасалар авж олса оляптики, асло камаяётгани йўқ. Шундай пайтда қиёмат бўлиши башорат қилинган. Қиёмат қўпишидан аввал одамларнинг нияти бузилади, феъли айнийди. Шунда бозорга – дунёга Жажман оралайди. У бировнинг етимларга аталган ризқини, бировнинг яхши кунларга мўлжаллаб йиғаётган пулини, бировнинг ўлимлигини ўғирлайди. Одамлар Жажманнинг ўзи нималиги, қаердан келиб қолгани билан қизиқмайди, уни йўқотиш пайига тушадилар. Бироқ уларнинг ҳаракати беҳуда. Токи, инсон «тобланмас ва покланмас» экан, Жажман йўқолмайди, ўрнига ундан кўра каттароқ, ундан кўра баднафсроқ, ундан кўра жони қаттиқроқ бошқалари пайдо бўлаверади. Бўй-басти бир қарич келадиган махлуқни кўриб, Зардушт ота: «Одамдан тарқаганмикан-а?!» деб ўйлайди.
Ёзувчи Зардушт бобо орқали бизни ғафлат уйқусидан уйғотмоқчи, хиёнат, беҳуда ҳою ҳавас исканжасидан қутқармоқчи. Унинг чақириғига қулоқ солайлик.
Хуршид Дўстмуҳаммад ҳикояларининг санъатга дахлдор томонлари алоҳида ўқиб ўрганишга, тадқиқ қилишга арзигулик. Шу пайтгача баъзиларимиз оғзимиздан бол томиб, баъзиларимиз ижирғаниб тилга олаётган Лотин Америкаси адабиётининг, рус классик адабиётининг илғор анъаналари Хуршид Дўстмуҳаммад асарларида ўз ифодасини топган. У руҳий олам билан моддий оламни бир-бирига уйғун ҳолда тасвирлайди ва шу билан китобхонни фикрлашга, мушоҳада юритишга ундайди. Хуршиднинг ҳикоялари шу пайтгача бизда расм бўлган воқеабанд, айтиладиган гапи ҳам, чиқариладиган хулосаси ҳам олдиндан аниқлаб қўйилган ҳикояларга ўхшамайди. Бу ҳикояларни ўқиб чиққач, китобхон ўйга толиши, руҳида қандайдир ўзгариш юз бериши турган гап. Зеро, ёзувчининг муддаоси ҳам шу.
Хуршид Дўстмуҳаммаднинг ўзига хос бир жиҳатини алоҳида таъкидлаб ўтмоқчиман. Бу – ёзувчининг тили. У хоҳ тарихий, хоҳ замонавий мавзуда ёзмасин, тилга атай замона ниқобини кийгизмайди, қаҳрамонларни зўрлаб бугунги китобхонга тушунуксиз йўсинда гапиртирмайди. Воқеа қайси даврда юз бераётгани асарнинг руҳидан яққол сезилиб туради. Мозийдан ҳикоялар битаётган айрим ёзувчиларимиз бу хусусда ўйлаб кўришса фойдадан холи бўлмасди.
Эмин УСМОН(«Ёшлик» журнали. 1990. 10-сон. Б.71-72.)
«ЖАЖМАН»НИНГ ЖИЛВАЛАРИ
Ғарбшунос олимлардан бири М.Д.Смирнов Проспер Мериме ижоди ҳақида гапириб, унинг сарлавҳага жуда катта эътибор беришини таъкидлайди. Дарҳақиқат, сарлавҳа бутун асарнинг муҳим қисмини ташкил этади, сўз борадиган мавзуни аниқ белгилайди. Худди шу фикрни биз ёзувчи Х.Дўстмуҳаммад ижодига нисбатан ҳам айтишимиз мумкин. Адиб ҳар бир асарига сарлавҳа қўяр экан, унинг моҳиятини ўзида ифода этадиган сўзни топади. «Паноҳ» қиссасида туғилиб ўсган замин одамларга зилзилада паноҳ бўлса, «Нигоҳ» қиссасида асар қаҳрамони – трамвай ҳайдовчиси Бекнинг тақдири онг призмаси нигоҳидан ўтказилади. Сарлавҳаларнинг ўзида жиловланган сўзнинг теран бадиияти кўзга ташланади: «Паноҳ»да рамзий, «Нигоҳ»да мажозий маъно мавжуд. Энди «Жажман» ҳикоясининг сарлавҳасига келсак… Яхшиси, шу ҳақдаги фикрларимизни ҳикоя таҳлилининг якунига асраб қўя қолайлик.
Тилшуносликда яхши бир мезон бор: текширилаётган сўз синхроник ва диахроник аспектларда олиб қаралади. Биз ҳам бу ҳикояни бир неча аспектларда кўриб чиқамиз.
Қадим даврларда одамлар оловга эътиқод қўйганлар. Бу эътиқод фанда зардуштийлик деб аталади. Ҳикоя қаҳрамони шу номни, яъни Зардушт бобо номини олган. Агар яхшилаб эътибор қилинса, ҳикоядаги Зардушт бобо бозор яралгандан бери шу ерда яшаётгандай туюлади. Аслида ҳам шундай, унинг на ибтидоси ва на интиҳоси бор. У ер юзида дастлабки одамлар – ибтидоий жамоа вакиллари яшаган даврдан то ҳозирги кунимизгача яшаб келаётган эътиқодли, имони бут кишиларнинг умумлашма образидир.
Тонг саҳарда тимга ғаройиб махлуқ оралайди. Сокин бозор уяси бузилган арилардай тўзиб кетади. Ўша махлуқ қайси бир муштипарнинг сағирлари ризқини ўмариб кетади. Оҳ-воҳ чекаётган аёлга дарров ҳамдардлар топилади, лекин ҳеч ким бирор ҳаракатга журъат этолмайди. Фақатгина «Тўдадан чеккароқда бошини солинтириб турган Зардушт бобо бирон ерда писиб ётган ўғри – каззобнинг гирибонидан олишга имони комилдай вазмин одимлаб тимнинг этаги томон юрди, икки ёни кета-кетгунча чўзилган раста оралаб бораётиб кунда-шунда бозорчиларнинг мудраб-керишиб зўр-базўр уйғонаётганини кузатганча ўйлайди: «Ҳамма ўзи билан ўзи овора: тирикчилик ташвиши… сотиш, сотиш… пулга чақиш дардида бари».
Келтирилган кўчирмадан кўриниб турибдики, Зардушт бобо бу ерга рўзғор илинжида келмаган. Бозорчилик дунёнинг пасту баландини, одамларнинг яхши-ёмонини кузатиб бориш учун бир восита, холос. Аслида бозор бу рамзий тушунча бўлиб, у бизнинг ҳаётимиз, қолаверса, жамиятимиздир. Бозорга кириб-чиқиб юрганлар эса инсонийлик нима эканлигини тушуниб-тушунмайдиган ўткинчи дунё йўловчиларидир.
Ҳикоянинг биринчи аспекти макон ва замонда ҳамиша мавжуд бўлиб келган яхшилик ва ёмонликнинг абадий курашидан иборат. Инсон пайдо бўлиши билан эзгулик ва ёвузлик яралган. Улар ўртасида доимий зиддият мавжуд. Улар бир-биридан ажралган ҳолатда яшай олмайди. Бозорга Жажман ташлаган баҳайбат қўл ёмонликнинг абадий маҳв бўлмаслигига ишорадир. Бунда одамлар Аҳурамазда дунёсининг, жажманлар эса Аҳриман дунёсининг кишилари каби кўрсатилади. Зардушт бобо бу ерда илоҳий инсон, тўғрироғи, валийдир. Ёзувчи уни воқеаларга деярли аралаштирмайди, «тўдадан чеккароқда» олиб юради. Шунинг учун ҳам ўша нимадан тарқагани номаълум жондорни кўрганда беихтиёр «тимга Жажман оралади, яхшилар!» деб юборади. Аммо у Жажман сўзини илгари ҳеч қаерда эшитмаган эди. Худо ўз бандаларини огоҳ этиш учун бу сўзни илоҳий сезгилар орқали чолнинг кўнглига солган эди. Бобо Жажманни кўрган чоғда ҳовлиқиб кетмаганидек, уни ўлдирамиз, деб ошиққан бозорчиларга қўшилиб югурмайди. Негаки, у Жажманни ўлдириш билан яхшиликка эришиш мумкин эмаслигини жуда яхши тушунади. Токи ер юзида Жажманлар бор экан, абадий эзгулик ҳақида ўй суриш бекордир. Ёвузликнинг интиҳосиз эканлигини баҳайбат қўл саноқсиз Жажманлар ташлаш билан ҳам тасдиқлайди.
Асардаги иккинчи қараш ҳам бевосита Жажманнинг хатти-ҳаракати билан боғлиқ. Жажман бу ўринда порахўрлар, товламачилар, халқ мулкини ўмарувчилар, ташмачилар, умуман айтганда, миллат ичидаги митти-митти юҳолар сифатида кўринади. Бу юҳоларни биз истаган ном билан аташимиз мумкин. Бу юҳолар истаган миллат ичидан хоҳлаганча топилади. Ҳикояда туркий миллатлар характери жуда яхши очиб берилган. Бу фикрни далиллаш мақсадида биз яна ҳикоянинг бошланиш қисмига қайтамиз. Сотиладиган майизнинг ярмини ўғирлатиб оҳ-воҳ қилаётган жувон қошига келаётган Зардушт бобо ўзининг қопидан энг сара майиздан белбоғига уч-тўрт кафт ташлаб, жувоннинг яримлаган қопи устига тўкади. Чолнинг орқасидан аста-секин бошқа кишилар ҳам ўзининг илинганини олиб келиб бирин-кетин аёлнинг қопига тўка бошлайди. Худди шу ўринда ўзбекона юксак одамийлик ва ҳамдардлик яққол кўринади. Яна шу жойда миллат ёки халқ қачон ягона куч бўлиб бирлаша олади, деган масаланинг ечимини ҳам топамиз. Ҳа, миллат қайғусида бир-бири билан осонроқ топишади. Бунинг учун ана шу ғамни-фалокатни барчага етказа билиш, одамларнинг кўзини очиш керак. «Жажман» ҳикояси шу маънода халқни уйғотишга ва бирлашишга чорлайди.
Учинчи аспектда биз ҳикоянинг янада чуқурроқ қатламига дуч келамиз. Бу энди миллий,тўғрироғи, миллатлар тўғрисидаги масаладир. Ҳозир Ўрта Осиёнинг босиб олиниши қайта муҳокама қилинаётган пайтда бу ҳикоя маълум фикрлар уйғотади. Биз Россияга «қўшиб олиниш»нинг қандай оқибатларга олиб келганини кўрдик. Асарда тасвирланган бозорни Ўрта Осиё деб олсак, Жажманни рамзий маънода ғайридин кишилар дейишимиз мумкин. Жажман биринчи марта тимга оралаб туршак-майизларни паққос туширган пайтда нимадан тарқагани номаълум бу махлуқни тўйдириш учун одамлар дастлаб қизиқиш ва эрмакка ким ўзди қилишса, уни тўйдириб бўлмаслигини англагач, ундан аста-секин ўзларини торта бошлашади. Авваллари «бир чўқиб ўн марта атрофга қарайдиган» жонзот бора-бора одамлардан тап тортмай қўяди.
«Кейинроқ Жажман биров чақирмаса ҳам ердан ёриб чиққандек пайдо бўлишни, растага уюлган мева қоқисидан бемалол паққос туширишни одат қилди. Тимдагилар бунга кўникди, сўнг… ўша кезлар, ким эди-я, ҳа-я, анави Сўзамол ёнғоқфурушнинг бобоси – Бобо ёнғоқфуруш Жажманни «Йўқол-е!» – деб қувиб солди. Қопдаги ёнғоқни қарсиллатиб чақаётган Жажман пинагини бузмади, ошиқмай-нетмай қопчиғини тўлдирди-да, «лип» этиб кўздан ғойиб бўлди».
Уни эрмак деб билганлар бу митти юҳонинг иштаҳаси ва қинғирлигидан даҳшатга туша бошлади. Аввал фақат мева-чевага қаноат қиладиган махлуқ кейинроқ пул ўғирлашга, аниқроғи, тортиб олишга одатланди. Охири одамлар «Йўқол-е!» деб қувиб солишдан, уни «ур калтак» қилишгача бориб етишди. «Манаши сичқонбашара билан келишайлик» деган муросасозларнинг кейинги уринишлари ҳам бефойда кетди. Энди «қуш дон чўқиган қўлни» таниб қолган эди. Маълумки, Ўрта Осиё босиб олингандан сўнг турли емишларга ўрганган «Жажманлар» «катта бозор»га танда қўйиб қолишди. Агар иложи бўлсайди, улар ўзбек тупроғини ҳам ташиб кетардилар. Даставвал, мажбурийлик остида «эҳсон» тутган халқ кейинчалик қўрқув остида беихтиёр борини уларга қўш қўллаб тутқаза бошлади.
Ҳикояда мифологиядан жуда ўринли фойдаланилган. Айниқса, Зардушт бобонинг болалик хотиралари мифларнинг янги бир кўринишидир. Зардушт боланинг катта бувиси – Оташ момо эътиқод ва маънавий-ахлоқий қадриятларимиз рамзидир. Жажманлар туфайли биз эътиқоддан, юксак қадриятлардан айрилдик. Оқибатда дунёнинг ишлари олиш ва сотишдан иборат деб билганларга қолди. Ожизлар Зардушт бобо айтганидек, оловга, яъни юксак эътиқодга муҳтож бўлиб қолишди. Чунки одамларга эътиқод руҳий куч, осойишталик ва сокинлик бағишлайди. Эътиқод бу – имон, одамнинг софлиги, ҳалоллиги ва яримта майизни бировга тута билиши, яъни инсонлигидир. Оташ момо девлар ҳовучида кетди. Уни олиб қолишга миллатнинг зардуштлари оз эди ва уларни чинор танасидек йўғон билаклар итариб ташлади. Халқимизда ўғил боланинг туши ўнг келади, деган нақл бор. Бу қанчалик тўғри билмаймиз, лекин Зардушт бола тушининг ўнг келиши бу гапларда маълум ҳақиқат борлигини тасдиқлайди. Худди шу миф, яъни Оташ момонинг девлар юртимизга танда қўйиши ҳақидаги башорати (яна қанақа денг, мовий кўзли девлар!) ва худди шу девлар Оташ момони ҳовучида олиб кетиши бугунги воқелигимизни тўлақонли бадиийлаштиришга ёрдам берган. Бу фикрни Аҳриман ва Аҳурамазда ўртасидаги кураш мифологиясига нисбатан ҳам айтишимиз мумкин.
Асарнинг яна бир қатламида башариятнинг таназзулга юз тутишининг сабаблари нимада экани очиб берилган. Машҳур чех ёзувчиси Карел Чапекнинг «Саламандрлар билан жанг» («Война с саламандрами») романида шунга яқин сюжетга дуч келамиз. Асар қаҳрамони Пан Повондранинг шайтонлари – саламандраларни қўлга ўргатиб олиши натижасида бу одамфаҳм жонзотлар жуда тезлик билан кўпайиб, аста-секин одамларни ер юзидан сиқиб чиқара бошлайди ва катта-катта давлатларни сув остига чўктириб юборади. Инсон бойиш учун восита деб билган бу жонзот унинг ҳалокатига сабаб бўлади. Бу ҳикояда ҳам битта Жажмандан бошланган эрмак сон-саноқсиз жажманларнинг ёпирилиб келишига имкон яратди.
Бешинчи аспект эса ёзувчи Альбер Камюнинг «Бефойдалик ҳақида эссе» ва «Сизиф ҳақидаги миф» («Эссе об абсурде», «Миф о Сизифе») асарлари билан боғланади. Сизиф бир тепаликнинг тўкилиб тушган тошини тинимсиз юқорига ташиб чиқаради. Бахтга қарши бу тошлар яна қайта пастга тушиб кетади. Жуда қийинчилик билан қилинадиган бу ҳаракатлар асло тугамайди. Сизиф ҳориб-чарчаб, азобланиб кетишига қарамасдан тошни тепага қайта олиб чиқишга мажбур. Бунда Камю таъкидлаганидек, инсон умрининг ва поёнсиз меҳнатининг охир-оқибат барибир бефойда эканлиги кўрсатилади. Сизиф ҳар қанча азоб чекиб ҳаракат қилмасин, унинг бу меҳнатидан ҳеч кимга фойда йўқ. «Жажман»да эса одамлар митти юҳони ўлдиришга жуда кўп уринишади, аммо у ўлмайди. Одамларнинг тинимсиз ҳаракатлари бефойда кетади, чунки баҳайбат қўл бозорга яна чексиз жажманларни ташлайди. Сизифда меҳнат интиҳосиз, ҳикояда жажманлар. Демак, бу ерда поёнсизлик – интиҳосизлик тушунчаси ҳам бор экан.
Энди охирги сўз сарлавҳа ҳақида. Жажман сўзи «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»да диалектларда «жажжи», яъни «кичик» деган маънони англатиши қайд этилган. Агар бу изоҳни сўз маъносининг биринчи варианти деб оладиган бўлсак, иккинчи варианти Навоийнинг «Садди Искандарий» достонига келиб боғланади. Биз шу достондаги яъжуж-маъжужларни жуда яхши биламиз. Бунда биз кузатаётган икки образ (Навоийда Яъжуж-маъжуж, Х.Дўстмуҳаммадда Жажман) вазифалари жиҳатидан бир-бирига ўхшаб кетади. Чунки улар иккаласи ҳам одамларга фалокат ёғдиради. Балки ёзувчи ана шу яқинликка асосланиб, Навоийда қўлланган ўша сўздан қисқартма ҳолда янги сўз ҳосил қилгандир. Яъжуж-маъжуждаги бу икки қисмга тегишли бўлган «жуж» бўғинини олиб, унга – ман сифат ясовчи аффикс қўшиш билан шу қўшимчадаги унли «а» товушига «жуж»даги «у» товуши уйғунлашган бўлиши ҳам мумкин. Бунда бало-офат маъносини берувчи янги сўз ҳосил қилинган бўлса, эҳтимол…
Биз бу мулоҳазаларимизга нуқта қўйишга шошилмаймиз, чунки яна бошқа фикрлар ҳам бўлиши мумкин. Мен ҳикоя ҳақидаги энг сўнгги сўзни сиз айтишингизни истар эдим…
Наргис ДОВУРБОЕВА(«Ёшлик» журнали. 1991. 5-сон. Б.42-43.)
