Kitabı oku: «Изхор», sayfa 6
НОТЕКИС ЙЎЛЛАР АЗОБИ
Ифода усулида, қаҳрамон танлашда оригиналликка интилиш бугунги нисбатан ёш ижодкорларнинг кўпчилиги учун истисносиз таомилга айланиб боряпти. Хуршид Дўстмуҳаммад ҳам салбий қаҳрамон образини яратишни дилга жо қилган экан, уни Жажман деб номламасдан, биз кўникиб қолган асарлардаги каби номлардан бири (масалан, Қоплон деб) атаса бўлмасмиди?
Йўқ, у бу йўлдан юрмади. Кўпинча асарларидаги салбий қаҳрамонларга ўзича салбий маъно ташийдиган номлар насиб этган. Хуршид Дўстмуҳаммад ҳикоясида эса текинхўрларнинг умумлашма образи – Жажман асосий қаҳрамон вазифасини ўтаган. Адибнинг ўз ғоявий ниятини мажозий образ – Жажман орқали талқин этиши одатдаги салбий қаҳрамонларга қараганда таъсирчанлик касб этган.
…Ёзувчи келтирилган парчада аллақандай махлуқ ҳақида фикр юритаётгандек туюлади. Аммо сал мулоҳаза юритиб кўрган китобхон англайдики, гап фақат ебтўймас махлуқ тўғрисида бормаяпти, балки Жажман мажозий образи орқали кишилар феъл-атворидаги салбий иллатлар – текинхўрлик, ўғрилик, қаноатсизлик фожиаси кўрсатилаётган.
…Зардушт бобо Жажманни кўргач, «тулки минан сичқондан тарқаган кўринади», дейди. Ҳатто шу кичик жумлада ҳам фикр ўқувчига яширин ҳолда, сўзига «ўраб» тақдим этилади. Бу жумлада Жажманнинг айёрлиги тулкига, ебтўймаслиги сичқонга қиёсланади.
…Асар воқеалари ўқувчи кўнглида давом этади: ҳикоя якунидан келиб чиқадиган маъно шуки, биз жажманларга эмас, уларнинг тиргакларига қарши курашгандагина бундай бало-қазолардан халос бўламиз.
Жовли ХУШБОҚОВ(«Юракдан чиққан сўз». Т.: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа бирлашмаси. 1993. Б.127-132.)
СЎЗНИНГ ЧЎҒИ
Сўзнинг салмоғи нуқтаи назаридан ёндашадиган бўлсак, Назар Эшонқулнинг «Хаёл тузоғи» ва Хуршид Дўстмуҳаммаднинг «Бугун эрталаб» ҳикоялари алоҳида ажралиб туради. Улардаги сўзлар ўқувчига қаҳрамонларнинг турфа ҳолатини, яшаётган муҳитини, кечинмаларини мураккаб ўзгариш, тебранишлари билан тасаввур этишга имкон беради. Бу ҳикояларда «Деди-деди» суҳбатлару воқеалар баёни йўқ. Аксинча, одамни ўйлашга ундайдиган, ҳар бир сўзнинг ортида катта бир манзилу макон, тирик одам тақдири, унинг қалби борлигини кўришга даъват қиладиган мушоҳадаталаблик бор. «Бугун эрталаб»да Хуршид Дўстмуҳаммад қаҳрамони, бинобарин, ўзи шундай дейди: «Шундай бир ўй сурсангки, қалбингнинг авра-астарини ағдар-тўнтар қилиб ташласанг, қандай одамсан, бу ёруғ дунёда нима қилиб юрибсан, бепоён заминнинг қаерида, қай аҳволда яшаяпсан, яна қанча давру даврон сурасану қай фурсатда равона бўласан?»
Абдулла УЛУҒОВ(«ЎзАС» газетаси. 8 сентябрь 1995.)
НАЗАРИЯГА БЕФАРҚ ҚАРАМАЯПМИЗМИ?
Х.Дўстмуҳаммад қаламига мансуб «Жажман» ҳикоясини олайлик. Бу ҳикоя баҳсу мунозараларга боис бўлмоғи жоиз эди. Ёш тадқиқотчи Наргис Довурбоева «Ёшлик» журналининг 1991 йил 5-сонидаги «Жажман»нинг жилвалари» мақоласида ўша ҳикояни беш аспектда текширишга ваъда беради. Мазкур мақола эълон қилинган вақтларда «экзистенциализм» атамаси ҳали адабий истеъмолимизга кирмаган эди. Шунинг учун ҳам тадқиқотчи «Жажман»ни «Сизиф»га қиёслаш билангина чекланади. Аммо эътиборли жиҳати шундаки, Н.Довурбоева мақола бошида «Тилшуносликда яхши бир мезон бор: текширилаётган сўз синхроник ва диахроник аспектларда олиб қаралади. Биз ҳам бу ҳикояни бир неча аспектларда кўриб чиқамиз» деб ўзгача усулни танлаганини маълум қилган. Мунаққид ўша замон зайлига берилиб, Жажманни салбий образ сифатида баҳолайди. Мақола муаллифининг айни шу нуқтаи назардаги мулоҳазаларига қўшилиб бўлмайди. Нега? Боиси, асар матнидагни имо-ишоралардан аёнки, ёзувчи Жажманни қораламаяпти, балки шу образ орқали сотувчиларнинг зиқналигини, дунёқараши торлигини фош этяпти. Ўқиб кўрайлик-чи: «Жажман тилга кирди:
– Ло-кила!.. Локил…ла!»
Бу бир калима ҳеч қандай маъно англатмайдими? Тескарисига ўқиб кўрайлик: «ал…ликол! Алик…ол!» Демак, у бозор аҳлига салом беряпти. Чунки салом бергангина «алик ол» дейишга ҳақли. У ўзини таништирмоқда ва бошқаларни-да, таниганини маълум қилмоқда.
Хўш, Н.Довурбоева талқинича, Жажман юҳо экан, унда нима учун бир оғиз калимадан оломон қотиб қолади? Нима учун Жажман ўлимини эшитиб, қувониш ўрнига Зардушт бобонинг кайфияти бузилади? Ва нима учун девор ёрилиб, баҳайбат ҳовучдан «Минг бир азобда ўлдирилган Жажманга икки томчи сувдек ўхшаш бошқа бир Жажман» сакраб ерга тушади? Экзистенциализм назарияси вақтли нашрларда чуқурроқ ўрганилганда эди, ўқувчилар бу саволларга осонгина жавоб топган бўлур эдилар.
Н.Довурбоева Жажман атамасини «жажжи» ҳамда «яъжуж-маъжуж»дан ясалган, қабилида тахмин қилади. Ҳар ҳолда, унинг изланишлари эътиборга лойиқ.
Баҳром РЎЗИМУҲАММАД(«ЎзАС» газетаси. 7 декабрь 2001.)
ИККИ ҚУТБ ФАЛСАФАСИ
Х.Дўстмуҳаммад «Жимжитхонага йўл» ҳикоясининг ёзилиш тарихи ҳақида шундай изоҳни келтиради: «Кўп йиллар бўлди, италиялик машҳур адиб Дино Буцаттининг «Етти қават» ҳикояси таъсирида юраман. Ниҳоят, ушбу фавқулодда ўзига хос ҳикояни эркин таржима қилиб, унга «назира» ўлароқ ҳикоя битдим».
Изоҳда «назира» сўзи тирноқ ичига олинган. Шунинг ўзи ҳам «Жимжитхонага йўл» асари том маънодаги назира эмаслигидан далолат беради. Мумтоз шеъриятимизда назира ёзиш анъанаси ўта ривожланган эди. Уларда машҳур бир шеърнинг шакли (вазни, қофияси) олиниб, унга бошқа бир мазмун юкланган. Албатта, назира ёзилишида бирор шеърнинг мазмун ва шакл жиҳатлари ўта мукаммал эканлиги сабаб бўлади. Назира бағишловчи ўша шеърдан қаттиқ таъсирланиши натижасида янги шеър вужудга келади. Х.Дўстмуҳаммад ҳам «Етти қават» ҳикоясига назира бағишлар экан, ундан кўп йиллар мутаассир бўлиб юрганини айтади. «Етти қават» ҳикоясининг эркин таржимаси билан ўз ҳикоясини кетма-кетликда беради. Бу эса назирачилик анъаналарида учрамайдиган ҳолат. Шунинг билан бирга ёзувчининг бундай кетма-кетликдан кўзлаган мақсади муқоясадир. Бутун асар мазмун-моҳиятини, ўзига хослигини ҳам муқояса ташкил этади. Асарнинг бу жиҳати ҳам назира жанридан тубдан фарқ қилиб асарнинг умумий йўналишига, ёзувчи ғоясига хизмат этади. Муаллифнинг бадиий мақсади эса ҳикояни ўқиш, таҳлил этиш давомида очила боради.
«Етти қават» ҳикояси қаҳрамони Дино Корте, «Жимжитхонага йўл» қаҳрамони Зоҳид Яқин исмли кишилар. Уларнинг ҳар иккиси арзимас касаллик билан касалхонага ётишади. Ҳар икки касалхона биноси ҳам етти қаватли. Фақат касалхонада Дино Кортени еттинчи қаватга, Зоҳид Яқинни биринчи қаватга жойлаштиришади. Касалхона профессори Дино Кортенинг касали ҳақида шундай дейди: «Хасталик аломатлари борликка бор, – дея тушунтирди профессор, – лекин хавотирланарли жойи йўқ, нари борса, икки ёки уч ҳафтада ўтади-кетади».
Шу бир оғиз лутфнинг ўзи Дино Кортени тетиклаштириб юборади. Демак, уни сўқир хавотир эзаётган экан. Мана, ҳаммаси ойдинлашди: икки ҳафта, жуда чўзилса уч ҳафта ётади-ю, қишлоғига қайтади. Зоҳид Яқинга бундан ҳам енгилроқ ташхис қўйишади. Касалхонада ишлайдиган қайниси Ўктам унга шундай тасаллинамо сўзларни айтади: «Биров сизни касал дедими? Профессор ўзимизнинг одам. Бир оғиз айтганимга, мана, тинч, энг жонон палата сизники-да! Одамлар йиллаб навбат кутади, сиз учун эса… Одам дам олиши ҳам керак-да… Ҳай, айтганча, акангизни ўзим даволайман, қаровсиз қолдирмайман, деди домла». Демак, бошланишда ҳар икки – Ғарб ва Шарқ кишисининг вазияти бир хил. Дино Корте ҳам, Зоҳид Яқин ҳам у қадар хавфли касал эмас. Бундан ҳар иккисининг ҳам кўнгли хотиржам. Касалхона шароити, айниқса, палаталардаги тозалик, осойишталик ва тартиб уларнинг иккаласига ҳам ёқади. Ҳамшираларнинг муомаласи кўнгилларини тоғдай кўтаради.
Бироқ палаталар ўзгарган сари икки касал руҳиятидаги фарқ очила боради. Дино Кортега бир болалик хотин келиш баҳонаси билан пастга – олтинчи қаватдаги палатага кўчирилишини ўта нозиклик ва сиполик билан хабар қилинганида у қўрқиб кетади. Ҳатто норозилик билдиради. Зоҳид Яқин эса иккинчи қаватга кўчирилар экан, буни хушнудлик билан қабул қилади. Уни иккинчи қаватдаги палата, айниқса, бу қават ҳамшираси Шавқиянинг гўзаллиги ром этади. Дино Корте эса сал ўтиб бешинчи қаватга туширилади. Унинг жисми ҳам, руҳи ҳам тобора оғирлаша боради. Орадан бир неча кун ўтгач, Дино Корте ўзининг аҳволи яна оғирлашаётганини, оёғига бедаво «қирмизи тошма» тошаётганини сезиб қолади. …яна силлиқ йўл – алдов билан Дино Корте тўртинчи қаватга кўчирилади. Дино Корте аҳволидан шикоят қилиб хотинига пайдар-пай хат жўнатиб туради. Зоҳид Яқин эса ўзининг аҳволига ачиниш билан қараётган, безовталанаётган хотинига тасалли беради.
Зоҳид Яқин тўртинчи қаватга чиқаришганда ҳам руҳан тетик бўлади. Ҳатто ўз оёғи, ўз ихтиёри билан чиқиб боради. Дино Корте эса иккинчи қаватга туширмоқчи бўлганларида йиғлаб юборади. …Қаватдан қаватга, палатадан палатага кўчган сари Дино Кортега нисбатан ўқувчи кўнглида ачиниш туйғуси ортиб боради. Биринчи қаватга тушиши муқаррар бўлгач, ўқувчи кўз ўнгида трагик тақдир эгасига айланади.
Зоҳид Яқинни бешинчи қаватда Мужоҳида, олтинчи қаватда Мушоҳида, ниҳоят еттинчи қаватда Жозиба исмли ҳамширалар кутиб олишади. У юқорига кўтарилган сари жисман заифлашаётганлигини, моддий дунёда насибаси узилаётганини аниқ билади. Лекин бу унинг руҳини сўндириш ўрнига тетиклаштиради. Дино Кортени касалхона врачлари қабрга тиққандек биринчи қаватга улоқтиришган бўлса, Зоҳид Яқин еттинчи қаватга кўтарилганда врачлар уни фариштага қиёслашади, унга ҳавас қилишади. Ҳолбуки, у жисман ўлаётган эди.
Муаллиф Шарқ ва Ғарбга мансуб икки шахс тақдирини ёнма-ён тасвирлар экан, на ҳикоянинг ичида, на хотима қисмида бу воқеаларга ўз муносабатини билдирмайди. Хулоса қилишни, назира ҳикоя ичидаги рамзийликни англашни ўқувчи ҳукмига ҳавола этади. Шу жиҳати билан ҳам бу ҳикоя анъанавий ўзбек ҳикоячилигидан тубдан фарқ қилади. Қиссадан ҳисса чиқариш, ўқувчини маълум хулосага ундаш ўзбек халқ анъанавий ҳикоячилигига, қолаверса, ХХ аср ҳикоячилигига ҳам хос хусусият эканлиги сир эмас.
Дино Буцатти Ғарб кишисининг ўлимга томон турмуш алдовларига учиб, ҳаёт лаззатларига ташна бўлиб, тобора тубанлашиб боришини Дино Корте мисолида кўрсатади. Унинг талқинида Ғарб кишиси учун ўлим фожиа. Ўлим – абадий қоронғилик, йўқлик.
Х.Дўстмуҳаммад эса ҳаёт ва ўлим муаммосига Шарқ фалсафаси асосида ёндашади. Маълум даражада тасаввуф таълимотига суянади. Масалан, Зоҳид номи ҳам сўфиёна, илк сўфийлар зоҳидлар деб аталган. Зоҳид Яқин ўлим сари борар экан, руҳи янада тетиклашаётганини, қалбида бир қувонч пайдо бўлаётганини қайта-қайта такрорлайди. Шу билан бирга, уни ҳар қаватда рамзий номга эга бўлган ҳамширалар кутиб олишади. Иккинчи қаватда Шавқия – ҳаётнинг завқ-шавқли эканига ишора. Бешинчи қаватда – Мужоҳида, арабча «жаҳд» сўзидан олинган бўлиб, ҳаёт завқидан юз ўгиришга жаҳд қилиш маъносида. Олтинчи қаватда – Мушоҳида, дунё ҳаётига ибрат кўзи билан боқишни билдиради. Ниҳоят, еттинчи қават ҳамшираси боқий дунёнинг жозибасини билдиради. Қачон инсон ҳаёт завқ-шавқига алданмасдан умрини имон-эътиқод билан ўтказса, ўлим унинг учун фожиа бўла олмайди. У фоний ҳаётдан бақо дунёсига хотиржам ўтади. Ўлимни боқийлик йўлидаги бир поғона, деб қабул қилади.
Хуллас, Х.Дўстмуҳаммад Шарқ ва Ғарб маънавий дунёсини қиёслайди. …шарқона ҳаёт фалсафасини замонавий шаклда қайта тирилтиради, замонавий ўзбек адабиёти учун оригинал талқинга эришади.
Гулноза САТТОРОВА(«Ёшлик» журнали. 2002. 3-сон. Б.44-45.)
ИНСОНИЙ ТУЙҒУЛАР ЖИЛВАСИ
Ўтган йили эълон қилинган ҳикоялар орасида Хуршид Дўстмуҳаммад қаламига мансуб «Жимжитхонага йўл» асари эътиборни тортади. Негаки, у – ўзбек ҳикоячилигида назира сифатида битилган биринчи асар. Бу ҳикоя шунчаки назирагина бўлиб қолмай, балки италиялик адиб Дино Буцаттининг «Етти қават» асари таржимасига қилинган бадиий қуроқ ҳамдир. Лекин бизнинг назаримизда, Буцаттининг ҳикоясида бадиий маъно назирадагидан кучлироқ. Негаки, Италия адибининг асарида мантиқий изчиллик кучли. Унда беморнинг еттинчи қаватдан биринчисигача тушиб келиши касалхонада ўрнатилган тартибнинг натижаси сифатида тасвирланган. Касалхона – таназзулга юз тутган жамият рамзи. «Етти қават» асари замирига жамият одамни ўз ихтиёридан маҳрум этиб, ҳалокатга олиб боради, деган маъно сингдирилган. Шахсни жамиятга қарши қўйиш, бирини қотил, иккинчисини мақтул тарзида кўрсатиш, инсоннинг бахтсизликларига ижтимоий тартиботларни айбдор деб билиш Ботиш аҳли тафаккур тарзи учун одатий ҳол ҳисобланади. Шу маънода Дино Кортенинг шифохона еттинчи қаватидан биринчи қаватигача босиб ўтган йўли ҳаётий мантиққа эга, қаҳрамон табиати ва жамият моҳиятини акс эттиришдай бадиий юкни кўтарган. Айни вақтда, ҳаммага ҳамиша ҳамма дарчалари берк бўладиган Ботиш дунёсининг маънавий хусусиятлари ҳам билвосита бўлса-да, жуда ишонарли кўрсатилган. Кортенинг қишлоқдан чиққан кундан буён хотинидан хат олмаганлиги, унинг бошқа ҳеч ким тўғрисида ўйламаганлиги сингари нозик жиҳатлар қаҳрамон табиати ва уни шакллантирган муҳит ҳақида ўз ҳолича ахборот бера олади. Аммо «Жимжитхонага йўл» ҳақида ҳамиша ҳам шундай деб бўлмайди. Ҳикоя сюжети ҳаётий заруриятга қурилмаганлиги учун ҳам унинг барча унсурлари бир мақсад атрофига етарлича уюштирилмаган. «Жимжитхона»даги кўпгина саҳифаларда инсон туйғулари жилваларини нозик илғайдиган моҳир ёзувчининг қўли сезилиб турибди. Лекин бадиий асар яхлит организм ҳолига келгандагина ҳақиқий эстетик қиммат касб этиши мумкинлигидан келиб чиқадиган бўлсак, Х.Дўстмуҳаммаднинг тажрибаси жуда ҳам муваффақиятли чиққан, деб бўлмайди. Назира матнига таяниб туриб, Зоҳид Яқинни шифохонада тутиб турган риштани билиб бўлмайди.
«Етти қават» ҳикояси матнига эътибор қилинса, қаватдан қаватга кўчишнинг бирортасига ҳам Корте розилик бермайди, ҳатто қаршилик кўрсатади. Зоҳид Яқин эса қаватдан қаватга кўчишларни, яъни хотима сари юришларни ўзи истайди, баъзан ҳатто ташаббускор ҳам бўлади. Эҳтимол, айни шу ўринда назиранинг бутун моҳияти ифодаланган бўлиши ҳам мумкин. Яъни ўзбек ижтимоий зуғумга қаршилик қилиб ўтирмайди, унга тез кўникади, кўникибгина қолмай, унинг тарафдори, ҳатто ташаббускор, ҳимоячисига айланади. Бундай ташаббускорлик эса қандай оқибатга олиб келиши насрий назирада чиройли кўрсатилган.
Х.Дўстмуҳаммад назиранинг барча ўринларда ҳам етарлича маҳорат кўрсатган деб бўлмайди. У ўзигагина маълум бўлган ниятга тезроқ етмоқ учун тўртинчи, бешинчи ва еттинчи қаватларни ташлаб кетадики, айни шу жиҳатлар ҳикоянинг ожиз жойларидир. Чунончи, ҳикояда учинчи қаватда ётган Зоҳидни бешинчи қаватга чиқармоқчи бўлишади. У эса ғайратга кириб кетиб, бир йўла олтинчи қаватга етиб қўя қолади. Бизнингча, назирагўй қаҳрамонни тўртинчи ва бешинчи қаватларда етарли бадиий юк билан таъминлай олмаганлиги учун ҳам шу хил «паришонхотирлик»ка йўл қўйган бўлса керак. Шунингдек, олтинчи қаватда фариштага айланган қаҳрамоннинг еттинчи қаватга чиқмай қолгани ва у ердаги миссиясини бажармаганлигини ҳам ютуқ деб бўлмайди. Лекин юқори қаватдаги оқ сурп ва қизил бахмал, сузиб бораётган каравот, бошқалар томонидан айтилаётган сўзларнинг ҳар бири салмоққа эга, аниқ мақсадга қаратилган, миллий асосга қаттиқ таянган. «Етти қават»да энг пастки қаватнинг Кортега қоронғи кўриниши, Зоҳид Яқинга эса сўнгги қаватнинг оппоқ нурга буркангандай туюлиши икки хил эътиқод вакилининг ўзига хослигидан келиб чиқадиган жиҳатлардир. Яъни бири учун бу дунё билан ҳаёт тамом бўлади. Бошқаси эса энди бошланажак нурли ва абадий ҳаётдан умид қилади. Бошқача айтганда, Ботиш вакилини ўлим маҳв этади, Чиқиш аҳлини ўлим юксалтиради.
Х.Дўстмуҳаммаднинг «Нусхакашнинг меросхўри» ҳикоясида ҳаёти фожиали бурилиш палласини кечираётган шахснинг мураккаб, таҳликали ҳолати анча маҳорат билан акс эттирилган. Бадиий ижод нусха кўчириш ҳам, яшаш воситаси ҳам эмас, балки юракдаги дардни ифодалаш эканлиги мураккаб тақдирли қаҳрамонлар мисолида кўрсатилган. Лекин бир нарсани таассуф билан таъкидлаш жоизки, ҳикоя завқ билан ўқилмайди, унда инсоний жозиба, киши руҳиятига кириб борадиган ёруғлик сезилмайди.
Қ. ЙЎЛДОШБЕКОВ(«Yozuvchi» газетаси, 27 апрель 2002.)
ПИШИБ ЕТИЛГАН «МЕВАЛАР»
«Беозор қушнинг қарғиши» муҳаббат ҳақидаги яна бир асардир. Ундаги қаҳрамонлар сиз билан бизнинг замондошларимиз, рўзғор, бола-чақа ташвишлари билан куймаланиб юрган одамларнинг бир-бирига муносабати қаламга олиниши баробарида инсон ва табиат орасидаги азалий риштага ҳам ишора қилинади. Забонсиз жонзотлар ҳам аслида, одамнинг меҳрига зор. Қалдирғочнинг файзли хонадонга ин қуриши тўғрисидаги қадимий ҳикмат ҳикоянинг сюжетини ташкил қилган муавзусини очиб беришда гўёки бир воситачилик ролини ўйнаган. Ҳикоя қаҳрамони Қадриянинг ўз болалиги ҳақидаги хотираси асарнинг композициясига шу даражада усталик билан сингдириладики, китобхон бу орқали юқорида таъкидлаганимиз – агар жонзотларга озор берилса, у инсондан ўчини олмай қўймайди, деган фикр бутун бўй-басти билан хулосаланади.
Адибнинг «Дилдаги хориж» туркумидаги ҳикоялари ичида, айниқса, «Ёлғизим – Сиз» ҳар қандай китобхонни ўзига тортиб кетади, мутаассир қилади. Рус адабиётининг ўлмас сиймоларидан бири Фёдор Достоевский образини яратишда ёзувчи қандай манбаларга таянишидан қатъи назар, катта муваффақиятга эришган.
Ҳулкар ТЎЙМАНОВА(«Ma’rifat» газетаси, 1 март 2006.)
ҲАЁТ-МАМОТ МУШОҲАДАЛАРИ
Хуршид Дўстмуҳаммад италиялик машҳур адиб Дино Буццатининг «Етти қават» ҳикоясидан таъсирланиб, уни эркин таржима қилиб, унга назира ўлароқ аломат бир ҳикоя ёзди. Таржима ва назирани яхлит асар шаклига келтириб «Жимжитхонага йўл» номи остида чоп эттирди. Хуршиднинг олдинроқ яратган «Оқимга қарши оққан гул»и каби бу ҳикоядаги ижодий тажрибаси махсус ўрганишга арзийди. Мазкур ҳикоянинг мавзуимизга дахлдор жиҳати шундаки, ҳаёт-мамот миллат танламайди. Бедаво хасталик туфайли шифохонага тушиб қолган италян Дино Корте билан ўзбек Зоҳид Яқинни олдинда бир хил қисмат – ўлим кутмоқда. Эътибор, малакали муолажа, дори-дармон, яхши муомала, кўнгилга таскин, далда, овутишларга қарамай, ҳар икки бемор қаватма-қават кўчиб, қадам-бақадам ажал коми томон бормоқда.
«Жимжитхонага йўл»даги Дино Кортега ҳам, Зоҳид Яқинга ҳам ҳеч ким – на шифокорлар, на теварак-атрофдагилар ҳақ гапни – икковини ҳам ажал кутиб турганини айтмайдилар, айтолмайдилар, аксинча, сўнгги дамларга қадар таскин берадилар. Бу инсонийлик одоби, бунақа «ёлғон»ни ҳатто муқаддас китоблар ҳам оқлайди. Жон ширин. Шўрпешона беморлар ёлғон далдаларга ишониб, соғайиб кетишга умид боғлайдилар. Аммо дард билан олишув, хусусан, ажал таҳдиди бостириб келган дақиқаларда бу икки бемор – икки олам экани аён бўлади. Дино Корте дардга, ажалга қарши охиригача бетиним исён кўтаради. Минг бор тўполон қилиб ўзини ҳар ёнга урмасин, қаёққа борарди, бундай беҳуда хатти-ҳаракатлари билан одамлар кўнглида нохуш таассурот қолдириб, охир-оқибат барибир жон таслим этади. Зоҳид Яқин эса яшашдан умидвор ҳолда тақдирга тан беради, итоат йўлини тутади, ўлимни ҳақ деб билади, ундан қочиб қутулиб бўлмаслигини дил-дилдан туйиб туради. Муаллиф қаҳрамоннинг сўнгги дақиқалари ҳақида ички бир мамнуният билан шундай ёзади: «У умрида ўзгаларга малоли келишини сира истамади, бошқаларга оғири тушмай яшашни саодат деб билди, мана, каравотини ғилдиратиб бораётганларга ҳам малоли келмаяпти! Ўзингга шукр, деди Зоҳид Яқин. Етказганингга шукр». Мана шу мангу жудолик дақиқаларида муаллиф ғаройиб бир жозибани кашф этади. Персонажлардан бири «Зоҳид Яқиндек инсонларгагина насиб этадиган жозиба бу», дейди. Аслида Зоҳид Яқиндаги бу ноёб фазилат – илоҳий жозиба бутун ҳикоя давомида қадам-бақадам намоён бўлиб, пировардида, қаҳрамон умрининг сўнгги дақиқаларида энг олий нуқтасига кўтарилади. Қаҳрамондаги айни шу хислат Хуршидни «Етти қават» ҳикоясидаги талқин билан баҳс олиб боришга, ўзига хос қиёсий назира-ҳикоя ёзишга ундаган.
Умарали НОРМАТОВ(«ЎзАС» газетаси, 23 июнь 2006.)
МИЛЛИЙ ХАРАКТЕР ЯРАТИШ ЙЎЛИДА
Ўзбек ҳикоячилиги кейинги йилларга келиб ўзининг ранг-баранглиги, қамров кўламининг кенглиги, шакл ва мазмундаги янги жиҳатлари билан етакчи мавқега эга бўлди.
Ҳикоя «тарихи жуда узоқ. У жуда кўп даврларни, муаллифларни, ғоят ранг-баранг ғояларни, ҳодисаларни, хилма-хил қаҳрамонларни кўрди, аммо унинг ҳажми, шакли деярли ўзгармай келяпти», деб ёзган эди мунаққид Умарали Норматов. Кейинги даврдаги энг яхши ҳикоялар бу фикрни қисман рад этади. Чунки ҳозирги ҳикояларда ўзига хос янгиланиш, мавзу ранг-баранглиги, қамров кўламининг кенглиги, шакл ва мазмундаги изланишлар яққол кўзга ташланмоқда. Ҳикоядаги янгиланиш, ўзига хослик, миллийлик, аввало янги ҳаётий воқеа-ҳодисалар, фақат, янги образларни яратишдан бошланмоқда.
Тўғри, миллий характер яратиш масаласини 60–70-йиллар ҳикоячилигида ҳам муайян даражада кўриш мумкин. Лекин хоҳлаймизми-йўқми, уларнинг аксариятида шўровий мафкура таъсири сезилиб туради. Кейинги йиллардаги ўзбек ҳикояларида ифода ва тасвир имкониятлари кенгайгани яққол кўринади. Бадиий характер яратиш борасида ҳукмрон мафкура тажовузидан холи бўлиш, шаклий-услубий изланишлар инсон руҳияти тадқиқотини янги бадиий мезонларга кўтаргани сезилади. Бундай йўналиш ёзувчи Хуршид Дўстмуҳаммад ижодида ҳам кўринади. Унинг жиддий изланишлари натижасида янгича тасвир, теран фалсафий-бадиий талқин, қаҳрамон руҳиятини ифода этишга интилиш каби хусусиятлар асосий тенденцияга айланган.
Ёзувчининг яқинда нашр этилган «Беозор қушнинг қарғиши» ҳикоялар тўпламида анъаналаримизнинг ғарбона шартлилик билан уйғунлашган шакли кузатилади. Ёзувчи тўпламга киритилган ҳикояларни туркумлаб, саккизта фаслга бўлади.
Ёзувчининг ўзи «ҳар бир ҳикоя – янги ижодий кайфият! Воқеликни ўзгача идрок этишга ҳаракат! Пайдо бўлаётган ҳикоя зўр бўладими, ўқувчилар орасида шов-шув уйғотадими, ҳар қалай мен бу ниятда ижод столига ўтирмайман», – деб таъкидлайди. Демак, ёзувчи қалам ушлашга кайфият пайдо бўлсагина ёза бошлайди. Бундай кайфият айрим ҳолларда ўқувчига таъсир этиши ҳам ёки этмаслиги ҳам мумкин. Ҳар бир асарда янги қаҳрамонлар, янги қарашлар, ўзига хос ғоялар бўлиши муҳим. Миллат менталитетидаги сифат ўзгаришлари ёзувчининг услубий янгиланишига туртки беради.
…Миллий характернинг шарқона асосларини яратиш ёзувчи ҳикояларида яққол кўзга ташланади. Ёзувчининг мақсади ҳаёт ҳақиқатини шунчаки қайд этиш эмас, балки ҳаётий воқеаларни бадииятга айлантириб, ўтмишда мустамлакага айланган, юрт қисмати, миллат фожиасини кўрсатишдир. Бу ният «Қазо бўлган намоз» ва «Тўхтабойнинг бойликлари» сарлавҳали ҳикояларида соф реалистик услубда ифодаланган.
Ёзувчи Шарқ ва Ғарб адабиётининг ўзига хос энг яхши анъаналарини қоришиқ ҳолда бериш орқали бадиий фикр юритади. Миллатга хос имон, эътиқод, миллий эрк ва мустақиликка интилиш каби тушунчаларни миллий характерга хос нурли, такрорланмас бўёқлар, ҳаётий воқеа-ҳодисалар заминида очиб беролгани ёзувчининг катта ютуғидир.
Абдусами ТЎЙЧИЕВ(«Jahon adabiyoti» журнали, 2007. 7-сон. Б.155-159.)
