Kitabı oku: «Pi`nin həyatı», sayfa 2
Bölüm 2
O Skarboroda yaşayır. Bəstə boylu, cansız bir oğlan idi, boyu 160 sm-dən çox deyildi. Qarasaç, qaragöz, saçlarında ağ tellər vardı. Dərisi yumşaq, qəhvəyi rəngli idi. Bayırda payızdı, amma hava soyuq deyildi, ancaq o papaqlı, xəzli paltar geyinmişdi, biz restorana toplaşırdıq. Onun üzü ifadəliyidi. Əllərini havada yelləyərək, tez-tez danışırdı. Ancaq heç bir boş söz işlətmirdi. Hər şey gələcək haqqında idi.
Bölüm 3
Məni üzgüçülük hovuzunun adı ilə adlandırıblar. Bunun qəribə tərəfi oydu ki, valideynlərim heç üzməyi bilmirdilər. Atamın köhnə ortaqlarından biri də Fransis Adirubasami idi. O ailəmizin mehriban dostlarından biri idi. Mən onu Mamaci adlandırırdım, tamil dilində mama, dayı demək idi, hindcədə ci- şəkilçisi isə hörmət əlaməti olaraq işlədilir. Mamaci mənim doğumumdan çox-çox əvvəllər hələ gənc ikən, bir dəfə Cənubi Hindistan üzrə üzgüçülük yarışında birinci yerə çıxmışdı. Hansısa mənada o ömür boyu ən yaxşı üzgüçü kimi yaşadı. Qardaşım Ravi deyir, kimsə danışırmış ki, Mamaci dünyaya gələndə ağciyərlərindəki suyu heç cür bayıra çıxara bilmirmiş, həkimlər onun həyatını xilas etmək üçün başı aşağı tutaraq tez-tez silkələməli olublar.
–Və bu ona kömək edib! – Ravi əli ilə başına vuraraq əlavə etdi. – O ağciyərindəki suyu nəhayət bayıra çıxarıb, nəfəs almağa başlayıb. Lakin onu xeyli beləcə başı üstə saxlamalı olublar. Elə buna görə onun belə sağlam sinəsi var və ayaqları sanki kibrit çöpləridir.
Mən də inandım. (Ravi hələ də onu ələ salırdı. O ilk dəfə Mamacini “cənab Balıq” adlandıranda, özü də mənim yanımda, çox acıqlandım, onu boğmalayıb yorğanın altına saldım).
Hətta altmış yaşında belə Mamaci bir qədər sınıxmışdı, bədənində uzun illər soyuqlamağın ağır nəticələri hiss olunurdu, o hər səhər üç dəfə Aurobindo məbədindəki hovuzda bu başdan o başa üç dəfə üzsə belə yenə də zəiflədiyi hiss olunurdu.
O bir ara mənim valideynlərimə də üzməyi öyrətmək istəyirdi, amma qumun üstündə məşqlərdən o tərəf gedə bilmədilər. Onlar dizi üstə dayanıb, əllərini yanlara açıb, yellədirdilər, bu isə kənardan çox gülməli görünürdü. Brass-la (üzgüçülük növü) üzəndə sanki meşədə cəngəllikdə ağacdan-ağaca atlanan meymun kimi görünürdülər, sərbəst üzəndə isə dağa dırmaşan və əlləri ilə havanı yaran meymuna bənzəyirdilər. Heç Ravi də onlardan yaxşı üzə bilmdi.
Mamaci mənim növbəmi gözləməli oldu, axır ki, özünə qabiliyyətli bir tələbə tapdı. O gün, (mənim yeddi yaşım tamam olurdu, Mamacinin dediyinə görə üzməyə başlamanın tam vaxtıydı) anamın vay-şivən salmasına baxmayaraq, məni dənizin sahilinə gətirdi, əllərimi yudu və dedi: “Budur, bu da mənim sənə hədiyyəm”.
–Daha sonra o az qalmışdı səni suda batıra, – anam yenə dediyini dedi.
Mən ustadımın ümidlərini doğrultdum. Onun ayıq baxışları altında mən sahildə oturub ayaqlarımı yanlara atır, əllərimlə qumu yarıb irəlliləyir və hər irəli atılışımda başımı sağa və sola çevirib nəfəs alıb-verirdim. Yəqin ki, kənardan suda çabalayan uşaq kimi görünürdüm. Mamaci suda məni əllərinin üzərində suyun səthində saxlayırdı, mən də üzməyə çalşırdım. Bu torpağın üstündə üzməyi məşq etməkdən daha çətin idi. Lakin, Mamacinin səbrinə söz ola bilməzdi, o hər yolla məni dəstəkləyirdi.
O mənim özbaşıma üzə biləcəyimi hiss edəndə, biz dənizin sahil xəttini tərk edib dərinlərə getdik. Bura aşram (indusitlərin dini məbədi – tərc.) məbədinin hovuzuna elə də bənzəmirdi.
Aşrama bütün uşaqlığım boyu, həftədə üç dəfə gedirdim, birinci, üçüncü və beşinci günlər. Ayinlər səhər tezdən başlayırdı, olduqca dəqiq və aralıqsız davam edirdi. Yaxşı yadımdadır, bu qoca düz yanımdaca paltarlarını yavaş-yavaş soyunurdu, axırda onun əynində ancaq xaricdən gətirlimiş dəbdəbəli çimərlik geyimi qalırdı. Qəflətən üzünü çevirib görürdün ki, o tam hazırdır. Onun qəhrəmanlığı və sadəliyi də bundan idi. Üzgüçülük dərslərinin köməyi ilə, mən o həddə çatırdım ki, çoxlu enerji itirirdim amma bunun əvəzində get-gedə daha asanlıqla və mahir, böyük sürətlə üzdüyümü görüb böyük zövq alırdım. Elə anlar olurdu ki, su mənim üçün maye deyil, günəş işığına çevrilidi.
Mən dənizə öz istəyimlə girmişdim, öz sevincimi tapmaq üçün, sahilə vuran qəzəbli dalğalar məni elə cəlb edirdi ki, ayağımın altında kiçik, naxışlı ləpələr dururdu, onlar öz ayaqları ilə gələn məni, balaca hindli oğlanı bir qurban kimi özlərinə dartıb, yanlarına parmaq istəyidilər.
On üç yaşım olanda, Mamaciyə ad günü hədiyyəsi olaraq, üzgüçülük üçün iki “batterflay” hədiyyə etmişdim. Doğrudur, bundan sonra finişə elə halda gəlib çatdım ki, çətinliklə əlimi yelləyə bildim.
Üzməkdən geriyə qalan vaxt ərzində biz yenə də üzgüçülük haqqında danışırdıq. Belə söhbətlər mənim xüsusilə ürəyimcə olurdu. Onun özü üzməkdən bezdikcə artıq başqalarının üzmək haqqında söhbətlərini dinləməyi sevirdi. Üzmək haqqında söhbətlər onun istirahət günlərdinə sevdiyi ən maraqlı mövzu idi, bununla o ancaq işlədiyi zoopark haqqında danışmaqdan az da olsa diqqətini yayındıra bilirdi. Onun üçün begemotsuz su, heyvanın özündən daha maraqlı idi.
Koloniya hakimiyyətinin xeyir-duası və dəstəyi ilə Mamaci bir neçə illiyinə ölkədən kənarda oxumalı oldu. Bu illər onun ən gözəl illəri idi. O dövrlərdə fransızlar Podşineriyə qədər gəlmiş, buranı fransızlaşdırmağa çalışırdılar, Hindistanın yerdə qalan hissəsini isə ingilislər ingilisləşdirirdilər. Heç bilmirdim də Mamaci orada hansı elmi öyrənməyə getmişdi. Deyəsən ticarətin idarə olunmasını oxuyurdu. Ancaq o yaxşı hekayət danışan deyildi, heç düşünməyin ki, o durub bizə elmdən-filan danışdı, xeyr. O nə Eyfel qülləsindən, nə Luvr muzeyindən, nə Yelisey çölündən, nə də dəbdəbəli qədim kafelərdən elə çox söz açmadı, ancaq üzgüçülük haqqında bol-bol üyütdü. O gecə-gündüz hovuzlar və üzgüçülük yarışmaları haqqında düşünürmüş. Misalçün, o bizə “Pisin-Delinin” şəhərindəki ən qədim hovuz haqqında danışdı, bu hovuz 1796-cı ildə, açıq səma altında, Quai d’Orsay sahilinə yaxın tikilmiş və 1900-cu ildə üzgüçülük sahəsində ilk Olimpiada oyunları orada keçilirmişdir. Lakin, Beynəlxalq həvəskar üzgüçülük federasiyası heç bir üzgüçünün hərəkətlərini qiymətləndirməyib, çünki ora lazım olandan beş metr dərin imiş. Oraya suyu Sena çayından, təmizlənməmiş və qızdırılmamış şəkildə vururlarmış. “Su soyuq və kirli idi, – Mamaci xatırlayırdı. – Bütün Parisi dolanan kirli su axırda gəlib bu hovuza tökülürdü. Orda üzən çoxlu insanın hesabına isə su daha da kirli olurdu.
Daha sonra o fransızların öz təmizliyinə heç fikir vermədiyini təsdiqləyən başqa bir fakt tapıb qəflətən mövzunu dəyişdirdi. “Delini”də dəhşətli üfunət vardı. Lakin “Ben-Ruayal”da Senanın başqa bir töküntüsü idi. Ən azından “Delini”də iylənmiş balıqlar üzürdü. Lakin nə deyirsən de, Olimpiya hovuzunun şöhrəti var, biz ordan ölümsüz bir şöhrət qazanırıq. Mamacinin əhvalı birdən dəyişdi, o şənləndi və “Delini” ilə bağlı söhbətini bitirdi.
“Şato-London”, “Ruve”, Vağzalyanı bulvardakı hovuzlar bir az yaxşı idi. Onlar qapalı idi, sərt torpağın üstündə salınmışdı və ilboyu nə vaxt ürəyin istəsə gedə bilərdim. Buralara suyu yaxınlıqdakı fabrikdən vururdular, orda qızdırılmış suyun buxarını motorla borulara vururdular deyə su isti və daha təmiz idi. Amma ora da iyrənc yer idi, daha doğrusu bütün xalqın doluşduğu bir yer idi. “O qədər kirə batmış adam oraya doluşmuşdu ki, sanki meduzaların məkanına düşürdün” – Mamaci bunu deyib güldü. Əvəzində “Eber”, “Ledryu-Rollen” və “Byut-o-Kay” hovuzları inci kimi parıldayırdı, oralarda suyu artezian quyusundan vururdular və ayrı-ayrı bələdiyyələrin öhdəsinə verilmişdi deyə hər yoldan ötən özünü oraya soxa bilməzdi. Həm bunlardan başqa nümunəvi “Turel” hovuzu da vardı ki, bu şəhər olimpiya hovuzu idi, onu 1924-cü ildə ikinci Paris Olimpiya oyunları zamanı açmışdılar. Başqa cürbəcür hovuzlar da vardı. Fəqət, Mamacinin gözündə onların heç birisi “Molitron”la müqayisə edilə bilməzdi. Bu əsl hökmdarlara layiq çarhovuz idi, Parisin həqiqi fəxri, hətta demək olar ki, bütün dünyanın fəxri idi. “Bu hovuzda mübaliğəsiz, tanrılar da girib üzə bilərdilər. “Molitor” un nəzdində Parisin ən yaxşı üzgüçülük klubu fəaliyyət göstərirdi, oradaca yarışlar təşkil olunurdu. Orda iki hovuz vardı, biri qapalı o biri isə açıq, hər ikisi kiçik bir okeanı xatırladırdı. Qapalı hovuzda iki üzgüçülük cığırı vardı, biri uzun məsfələri qət etmək üçün, o birisi qısa məsafələri. Orda su elə təmiz və şəffaf idi ki, doldur səhər özünə kofe qaynat. Hovuzun ətrafında iki təbəqədən ibarət açıq-göy rəngdə paltar soyunmaq yerləri vardı. Yuxarıdan hovuzun içində nəyi istəsən görə bilərdin. Soyunub-geyinmək yerlərinin qapısından cavabdeh kişi, içəri adam keçən kimi qapıya “doludur” yazırdı, o çolaq olsa da, işini yaxşı görürdü, heç kimi acılamırdı. Səs-küy onun bir qulağından girib o birindən çıxırdı. Duşlardan isti və xoş ətirli su axırdı. Hovuzun nəzdində sauna və idman zalı da vardı. Qışda üstüaçıq hovuzu buzda sürüşmə meydançası edirdilər. Onun ətrafında bar da, kafe də, böyük solyari də, hətta bir-iki əsl qumla örtülmüş kiçik çimərlik də yaratmışdılar. Hər bir oturacaq, hər bir stol, hər bir ağac yeni kimi parıldayırdı. Hər şey belə idi, bax beləcə…” Bu Mamacinin susmasından öncə haqqında söz tapıb ağızdolusu danışa bildiyi yeganə hovuz idi: o hovuzu danışıb-danışıb bitirə bilmirdi.
Mamaci yada salıb danışır, atam isə oranın xəyalını qururdu.
Beləliklə mən qardaşım Ravinin doğumundan üç il sonra, ailəmin həqiqətən çatmağa can atdığı sonuncu arzu kimi – Piscine Molitor Patel (Pisccine – fransızca hovuz deməkdir – red.) adlandırıldım.
Bölüm 4
Bizim doğma ölkəmiz artıq yeddi ildir ki, respublika olub, bunun arxasınca daha bir kiçik ərazi də inkişaf etməyə başlayıb. Pondişeri Hind İttifaqına 1 noyabr 1954-cü ildə girib. Ərazi üçün önəmli olan bir hadisə bitməmiş başqası baş verdi. Pondişerinin botanika bağı altındakı torpaqlarının bir hissəsi dərhal Hindistan respublikasının yenicə təşkil etdiyi zooparka verildi, bu biologiya adına atılmış ən müasir və ağıllı bir addım idi.
Zoopark elə böyük idi ki, ərazisi bir neçə hektarla ölçülürdü, belə ki, onun içində gəzmək üçün mütləq qatara minmək lazım idi, lakin mən yaşca böyüdükcə məsafələr mənim üçün kiçilmişdi. İndi mənim üçün o elə kiçikdir ki, başdan-başa yaddaşımda qalıb. İsti, rütubətli bir bucaq təsəvvür edin ki, burada günəş şüaları daim əlvan rənglər yaradır. Orda bütün rənglər canlı və doğma idi. Hara baxırsan bax, orda mühüm ağaclar, kollar, lianlar və müqəddəs fikuslar, hələ meşə bitkisi olan kraliça deloniksi, qırmızı kətan, jakaranda, manqo, çörək ağacı, başqa da adını bilmədiyim amma yanındakı löhvələrdə yazılmış bitkilərlə dolu idi. Hər addımda oturacaqlar qoyulmuşdu. Həmişə skamyalarda kimsə oturur və ya yatırdı, ya da gənc sevgililəri görmək olurdu. Elə bu dəmdə birdən-birə ağacların arasında sənə utancaqlıqla baxan möcüzəvi bir varlıq görürsən – bu zürafədir. Ancaq bu hələ axrıncı sürpriz deyil. Bir an da keçəndə sən meymunların dəlicəsinə bağırtısını eşidə bilərsən. Turniketə yaxınlaşırsan, qəpik-quruş ödəyirsən, irəliləyirsən. Qarşına alçaq bir divar çıxır, görəsən bu alçaq divarın arxasında nə var? Hind kərgədandır. Başını digər yana çevirirsən çətinliklə də olsa böyük bir varlığı sezirsən bu da fildir, əvəzində bataqlığın içində özü üçün sərinləyən begemotu dərhal tanıya bilirsən. Bir sözlə nə qədər uzaqlara baxsan, o qədər canlı görəcəksən. Bu da sənin Zooaləmin!
Podşineriyə gələnə qədər atam Mədrəsdə böyük bir mehmanxananın idarəçisi idi. Lakin, heyvanlara qarşı olan böyük sevgi onu başqa işlə məşğul olmağa, zooparkın direktoru olmağa məcbur etdi. Nə deyəsən, olduqca ağıllı qərar idi, bir də ki, nə fərqi var mehmanxananı idarə edəsən ya zooparkı, oxşar şeylərdir. Sizcə düz demirəm! Bir yandan da, zoopark mehmanxana ilə müqauisədə əməlli-başlı kabusdur. Bir təsəvvür edin, onlara təkcə bir otaq yox, böyük bir pansion verirsən, onların daima qonaqları olur və aralarından çox azı var ki, səs-küylü olmasın. Onların tökdükləri zir-zibili təmizləmək üçün, necə deyəllər özlərinə xas olan eyvanlarına çıxmasını gözləməlisən. Təmizlik isə burada elə də sadə iş deyil, onların əksəriyyəti ürəkləri istədikləri kimi batırırlar. Çoxları heç nəyə baxmayan əyyaşlar kimidilər. Belə ki, onlardan hər biri, ətindən ət kəsirsənmiş kimi qışqırır, böyük ehtirasla, dayanmadan yemək yeyir, daim nədənsə şikayətini ifadə edir, əvəzində xərclik də vermir. Öz aramızdır, onların içində təmiz və səliqəli olanlara da rast gəlmək olur. Belələri də yavaş-yavaş vəhşiliyini göstərir, onlara xidmət edənləri təhqir edir. Siz belə vəhşilərin yaşadığı mehmanxanaya qonaq dəvət etmək istərdiniz? Deməli belə… Podşineri zooparkı Santuşa Patel üçün həm unudulmaz sevinc mənbəyi, həm də daimi baş ağrısına çevrildi. Santuşa Patel bu zooparkın banisi, sahibi, direktoru və əlli nəfərdən ibarət işçinin idarəedicisi, həm də mənim atamdır.
Mənim üçün isə bura yer üzündəki cənnət idi. Mənim ən xoşbəxt xatirələrim bu zooparkla bağılıdır, axı mən burda yaşayıb böyümüşəm. Mən şahzadə kimi yaşamışam. Axı, hansı maxaracinin oğlu belə böyük və möhtəşəm oyun meydançasına sahibdir? Başqa hansı sarayda bu qədər vəhşi heyvan toplanıb. Səhərlər mənim zəngli saatım şirin kükrəməsi idi. Aydındır ki, şirlərin zaman anlayışı isveç saatı kimi deyil, amma hər səhər beşdə, ya da altıda o mütləq kükrəyir, bütün yatanları oyadırdı. Məni səhər yeməyinə bildirçinlər, ağacdələnlər, moluk kakaduları çağırırdı. Səhərlər məni məktəbə təkcə mehriban ana baxışları deyil, həm də su samurları, vahiməli amerikan bizonları və çığır-bağır salan oranqutanlar yola salırdı. Ağacların altı ilə yeriyərkən həmişə başımı əyirdim ki, tovuz quşlarının lələklərinə dəyib onları narahat etməyim. Yarasaların sallandığı ağacların altı həmişə təhlükəsiz olurdu, yeganə təhlükə oydu ki, səhərin alaqaranılığında, qaranlıq budaqların arasında onlar yatmağa çalışırdılar, gərək nə edirsənsə et, səsini çıxartmayasan. Mən yolüstü, adətim üzrə, kiçik suda-quruda yaşan heyvanların yaşadığı hissəyə girirdim, sanki cilalanmış kimi parıldayan qızıl balıqları salamlayırdım, qurbağalara tamaşa edirdim. Onlardan bəzilərinin dərizi zümrüd rəngdə, bəziləri tünd göy rəngli ləkələrlə qarışıq yaşıl rəngdə idi. Bəzən də elə olurdu ki, quşların yanına gedirdim, orada çəhrayı flaminqo, qara durna, əyriburun kazuar ya da gümüşü qumru, alabəzək sığırçın, qırmızıyanaq çığırğan, qarabaş, uzunquyruqlu və yaşıl sinəli tutuquşular olurdu. Fillər, suitilər, böyük pişiklər, ayılar hələ ki gözə dəymir, hələ onların vaxtı deyil, əvəzində əntərlər, makakalar, manqabeylər, hibbonlar, marallar, tapirlər, lamalar, zürafələr və manquslar gün çıxan kimi oyanırdılar. Hər səhər, əsas darvazadan çıxmadan öncə həmişə eyni vaxtda, eyni səhnə ilə qarşılaşırdım, tısbağalardan yaranmış bir pramida, göy qurşağının bütün rənglərini üzündə daşıyan mandrila, müdrük susqunluğu ilə zürafə, əsrarəngiz, sarıya çalan ağzı açıq begemot, ara tutuquşusu, dəvələr və s. məni salamlayırdılar. Bütün bu var-dövlət gözümün qarşısında sayrışırdı, axı mən məktəbə tələsirdim. Ancaq dərsdən sonra, heç bir problemsiz onlarla ilgilənə bilirdim. Fillər mənim cibimdə qoz olub-olmadığını yoxlamaq üçün paltarlarımı qoxlayırdılar, ya da oranqutanlar başımı bitləyirdilər, bir şey tapa bilməyəndə, küsmüş halda çıxıb gedirdilər, mənim başım heç vaxt onların ümidlərini doğrultmurdu.
Məgər, suitilərin sudan çıxmasını və ya havada lələk kimi uçan hörmçəyəbənzər meymunun hərəkətlərini ya da axmaq kimi başını yellədən şirin hərəkətlərinin gözəlliyini təsvir etmək üçün sözlər bəs edərmi. Xeyr, sözlər sadəcə bu gözəllik dənizində batıb, qərq olar. Ən yaxşısı bunu beynində təsvir edəsən, bundan doğrusu yoxdur.
Zooparkda da, təbiətdə olduğu kimi, ən gözəl mənzərələr ya gün batımında, ya da gün çıxanda olur. Bu zamanlarda heyvanların çoxu ayıq olur. Onlar yuxudan oyanıb, yuvalarından çıxıb, özlərini şəlalənin altına vururlar. Bəzəklərini nümayiş etdirirlər. Mahnılar oxuyurlar. Cürbəcür ayinlər göstərirlər. Budur o, saatlarla durub gözləyən tamaşaçının mükafatı. Şəxsən mən, tanrı bilir, nə qədər zamanımı bu tamaşaya sərf etmişəm, bu bizim planetdə ən çətin və çoxtərəfli həyat formasının bir göstərişidir. Bu elə gözəl, elə rəngarəng, elə çox səsli, elə möcüzəvidir ki, sadəcə ağlını itirirsən.
Mən zoopark haqqında, Tanrı haqqında eşitdiyim qədər uydurmalar eşitmişəm. Bəzi heyvanlardan başı çıxmayan xeyirxahlar iddia edirlər ki, heyvanlar ancaq “azad” olduqları yerdə “xoşbəxt” olurlar. Belə insanlar adətən heyvan deyəndə, böyük, vahiməli bir vəhşini təsəvvür edirlər. Bu şir ya da he-part ola bilər (kimin ağlına nə gəlsə). Onlar təsəvvür edirlər ki, vəhşi gözəlçə savannada həyatda qalmaq üçün ov axtarır… daha sonra isə özündən razılıqla tutuduğu ovu mədəsinə ötürür, sonra isə hətta ətrafındakılara da pay saxlayır. Onlar güman edirlər ki, vəhşi qürurlu və nəvazişli baxışlarla öz qanından olanları, öz ailəsini ovuna qonaq edir, daha sonra hamısı birlikdə ağacların budaqları altında yatıb, gün batımının həzzinə qapılırlar. Onlar öz aləmlərində vəhşi heyvanların həyatını, sadəcə gözəl və çox mənalı olaraq düşünürlər. Daha sonra amansız insanlar onları tələyə salır və dar qəfəsdə həbs edirlər. Əlvida tam “xoşbəxtlik”. Bunun üçün də güya bütün vəhşilər ancaq və ancaq “azadlıq” haqqında düşünürlər. Daim azadlığa çıxmaq arzusuyla yanıb tutuşurlar. “Azadlıq”dan məhrum olmuş, uzun müddətlik məhbəs yaşayan heyvanlar sadəcə öz kölgələrinə çevrilirlər, onları ruhu artıq öldürülüb. Bəzi xeyirxahlar bax bunu düşünürlər.
Əslində isə hər şey başqa cürdür.
Təbiətdə heyvanlar məcburiyyətdən hərəkət edirlər, vəhşi çevrədə hər bir canlı dəyişilməz ictimai iyerarxiyaya tabedir, qorxu orda adi şeydir, qidalar isə olduqca qıtdır, gecə və gündüz öz ərazini qorumaq məcburiyyətindəsən və təbii ki, acgöz parazitlər daim sənin bədənində qanını soracaq. Onda belə bir “azadlığın” kimə nə xeyiri var? Ən doğrusu isə budur ki, vəhşi heyvanların nə iradə azadlığı, nə məkan azadlığı, nə zaman azadlığı, nə də bir-birləri ilə münasibətdə azadlıqları var. Nəzəri olaraq, ya da daha sadə bir deyimlə fiziki olaraq, vəhşilər haraya gəldi düşə bilərlər, bunu onların cəmiyyətlərinin qaydaları və növlərinin xassələri tələb edir. Belə şeylər heyvanlarda insanlara nisbətən daha tez-tez olur. İndi hər hansı bir iş adamına denən ki, gəl işini, ailəni, dostlarını, cəmiyyətini at, əlində olan bütün pulu götir, ayağın hara başın da oraya doğru üz tut get! Amma bir məsələ də var ki, insan canlıların ən cəsarətlisi və ağıllısıdır, heyvanlar isə adətən təklikdə özlərini qoruyub, təmin edə bilmirlər, onlar hər şeyi atıb, təkcə yaşaya bilməzlər, buna görə də heyvanları insanlarla müqayisədə daha mühafizəkar hesab etmək olar? Bəli, bəli, elədir ki var: bütün vəhşilər mühavizəkardır, hətta bir az radikaldırlar da. Həyatlar da baş verən azca dəyişikliyə çox ağrılı cavab verirlər. Onlar hər şeyin, günbəgün, aybaay olduğu kimi qalmasını sevirlər. Onlar heç bir gözlənilməzliyi sevmirlər. Məsəlçün götürək onların ərazilərdinə qarşılıqlı münasibətlərini. Hər bir canlının, istər təbiətdə olsun, istərsə zooparkda, öz əraziləri olur ki, bu ərazilərdə bütün münasibətlər şahmat fiqurlarının funksiyaları kimi dəqiq təyin olunub. Eynilə kərtənkələ, ayı və ya maralın ərazisi də şahmat taxtasında filin ərazisi ilə eynidir. Bir sözlə məqsədə çatmaq üçün hər iki modeldə müəyyən qaydalar qoyulub. Təbiətdə vəhşi heyvanlar bir sezondan o birisinə keçərkən həmişə eyni yollarla və eyni səbəblərdən köç edirlər. Zooparkda isə əgər bir heyvan uzun müddət eyni yerdə dayanmırsa deməli burda nə isə problem var. Bu o deməkdir ki, biz hiss etməsək də onun ətrafında nə isə dəyişib və o bundan narahatdır. Ola bilsin qəfəsləri təmizləyən işçi orda su borusunu unudub ya da bir vedrəni ağzıüstə çevirib, heyvan isə bundan çox narahat olur. Ya da onun ərazisində gölməçə yaranıb, bu heyvanı nəyə görəsə qorxudur. Ola bilsin pilləkanın kölgəsi gölməçəyə düşüb. Lakin, bu heyvanlar üçün daha böyük mənaya malikdir, bəzən hətta ən pis halda zooparkın müdirini qorxudan bir xəstəliyə, iştahsızlığa çevirlə bilir. Vetirinar çağırırlar, məlum olur ki, yaxınlıqdakı qəfəsdən leylək köçürüldüyü üçün o biri qəfəsdəki heyvan narahat olub.
Lakin gəlin məsələyə başqa tərəfdən yanaşaq. Tutaq ki, biz başqa adamın evinə soxuluruq, qapını qırırıq, səs-küy salıb qışqırırıq: “Rədd olun burdan! Siz azadsınız! Quş kimi azadsınızı! İtilin burdan! İtilin!” – elə bilirsiniz onlar dərhal dabanlarına tüpürüb, doğma məkanlarını tərk edəcəklər və sevincdən qışqırışacaqlar? Belə bir şey olmayacaq. Quşlar azad deyil. Sizin bayıra atdığınız sakinlər qayıdıb soruşa bilərlər: “Hansı həddlə bizi bayıra atırsan? Bu bizim evimizdir. Şəxsi məkanımızdır. Biz burda birinci ildir yaşamırıq. İndi polis çağıracağıq, axmağın biri axmaq!”
Kim bu məhşur deyimi bilmir: “Qonaqlıqda yaxşıdır, evdə isə lap əladır?” Eyni şeyi vəhşilər də hiss edir. Onlar ərazi canlılarıdır. Onların psixologiyasının mahiyyəti bundan ibarətdir. Ancaq öz sahələrində onlar təbiətdəki əsas funksiyalarını yerinə yetirə bilərlər, bu düşməndən gizlənmək və yeməklə su tapmaqdır. Yaşamaq üçün yararlı olan istənilən məkan, bir zoopark guşəsu, ya da çəpərlənmiş bir yer, bir qəfəs, xəndək, su ilə əhatə olunmuş adacıq, ağıl (cütdırnaqlılar üçün yer), terrarium (ilanlar və başqa sürünənlər üçün yer), volver (quşlara aid yer) və ya akvarium olsun, heyvanların yaşaması üçün mövcud olma yerləridir. Ola bilsin bu yerlər heyvanların təbii yaşayış yerlərinə daha az bənzəyir və insanların öz yaşayışına uyğun qurulub, lakin heyvanlar bir müddət sonra zoopark şəraitinə tamamilə öyrəşirlər. Belə ərazinin onların təbii əraziləri ilə müqayisədə daha kiçik olduğu tamamilə aydındır. Yaşamaq üçün məkan çox böyük olmalıdır, bu heyvanların öz istəklərinə görə deyil, həyati məcburiyyətlərə görədir. Zooparkda isə biz heyvanları özümüz evimizdə məskunlaşdığımız kimi yerləşdiririk. Çalışırıq dar bir məkanda onların böyük məkanda sahib olduqlarının hamısı ilə təmin edək. Halbuki, zamanında bizim də yaşadığımız mağaranın da xeyli uzaqlığından çay axırmış, ov üçün ovun dalınca onlarla kilometr gəzirikmiş, bəzən bir yerdə dayanıb gecələyirikmiş, giləmeyvələr üçün isə daha da uzaqlarla gedirikmiş. Bununla belə, ətraf mühit zəhərli sürünənlər və indikindən daha iri şirlərlə, ilanlarla, qarışqalarla, zəlilərlə dolu imiş. İndi isə “çay” borudan axıb gəlir, bircə krantı burmaqla su əlinin altındadır, elə yatağının yanındaca yuyunmaq, yemək və yaşamaq mümkündür. Belə yaşayış yerini asanlıqla təmizləmək, çəpərə almaq, qorumaq mümkündür. Ev, yığcam məkandır, burda bütün əsas ehtiyaclarımızı ödəyir, həm də bir yerdə rahat və təhlükəsizcə yaşaya bilərik. Zoopark da eynilə insanlarda olduğu kimi, heyvanlar üçün möhkəm, əlverişli yaşayış yeridir, doğrudur orda qızdırıcı soba və hər insanın evində olan başqa bu cür rahatlıqlar yoxdur. Heyvanlar burda onlara lazım olan hər şeyə, gəzinti meydançasına, istirahət üçün tövləyə, yemək və su içmək üçün yerlərə, su deposuna, ayaqyoluna və hər cür başqa rahatlıqlara sahibdir, o bir müddət sonra görür ki, artıq ova çıxmağa ehtiyac yoxdur, axı burda yem öz-özünə başa gəlir, özü də həftədə beş dəfə, bir müddət sonra heyvanlar vəhşi təbiətdə olduqları kimi burada da yaşamağa öyrəşirlər, məsəlçün növlərinin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq yaşadığı yerlərin ətrafını sidikləri ilə nişanlayırlar, qoxusuna öyrəşirlər. Yeni yerə köçən heyvan, özünü təqib olunan mülkədar kimi hiss edir, ancaq heç bir halda o özünü dustaq kimi hiss etmir, tam hüquqlu ev sahibi kimi hiss edir. Qapalı yerlərdə bütün heyvanlar özlərini azadlıqda olduqları kimi aparır, hər zaman öz ərazilərini istənilən çağırılmamış qonaqdan qoruya bilir. Subyektiv yanaşsaq, çəpərlənmiş ərazi, heyvanların təbii yaşayış məkanından nə yaxşı nə də pisdir, istər çəpərli ərazi olsun, istərsə də azad məkan olsun, heyvanlar bir şeyi anlayır ki, əgər yaşayış şəraiti belədirsə deməli beləcə də yaşamaq lazımdır, bu onlar üçün sadə bir məntiqi nəticədir, bəbirin dərisindəki ləkələr kimi bu da təbiidir. Hətta kimsə mübahisə edə bilər ki, zopparkda yaşamaq heyvanlar üçün daha ağıllı bir seçimdir, çünki burada toxluq var və düşmənlərdən, parazitlərdən uzaq xoşbəxt bir həyat var, vəhşi təbiətdə isə onları daimi aclıq, gözlənilmədən qarşıya çıxan düşmənlər və parazitlər gözləyir. Özünüz mühakimə edin, hansı daha yaxşıdır, “Riç” mehmanxanasında havayı yaşamaq, bu azmış kimi pulsuz tibbi yardım almaq, yoxsa küçələrdə hamının zəhləsi gedən avara olmaq? Fəqət vəhşilər müqayisə etməyi bacarmırlar. Onlar düşdükləri hər yeri necə var eləcə qəbul edirlər.
Yaxşı zooparkda hər şeyi incəliklərinə qədər düşünürlər, beləliklə əgər heyvan öz ərazisinin girişlərini sidiyi ilə işarələyib: “Kənarda dayan!” – deyirsə, biz bunu anlayırıq və “Harda oturursan otur!” deyərək, bunun üzərinə hətta onlara etibar etdiyimizi göstərmək üçün ərazilərini dəmir barmaqlıqlarla çevrələyirik. Belə sülh diplomatiyası çərçivəsində həm heyvan incimir, həm də biz sakitcə, heç bir qorxu keçirmədən kənarda dayanaraq, bir-birimizə baxırıq.
Ədəbiyyatda heyvanlar haqqında xeyli sayda hekayətlər var ki, qaçıb azadlığa çıxmaq imkanları olub, amma qaçmayıblar, qaçsalar belə mütləq əksəriyyəti geriyə qayıdıblar. Bax məsəlçün şimpanze haqqında bir hekayətdə deyilir ki, bir dəfə necə olursa onun qəfəsinin qapısını bağlamağı unudurlar və qapı öz-özünə açılır. Şimpanze vəlvələyə düşüb, özünü sağa-sola vurur, hətta bir ara özü də çalışır ki, qapını bağlasın bağlaya bilmir. O vaxtadək səs-küy salır ki, axırda zooparkın ziyarətçilərindən biri bunu görür və xidmətçilərdən birini səsləyir. Xidmətçi gəlib qəfəsin qapısını bağladıqdan sonra şimpanze sakitləşir. Avropa zooparklarından birində də buna bənzər bir hadisə baş verib, yenə də qapısı açıq qalan qəfəsdən çıxmış cüyürlər, ziyarətçiləri qorxudaraq özlərini birbaşa, yaxınlıqdakı meşəyə vururlar. Həmin meşədə hələ də vəhşi halda cüyür sürüsü yaşamasına və burada bütün sürü üçün lazımınca yer olmasına baxmayaraq bir müddət sonra cüyürlər tövlələrinə geri qayıdırlar. Başqa bir zooparkda isə işçilərdən biri səhər tezdən əlindəki kürəklə gedirmiş, birdən dumanın içində bir ayı ilə qarşılaşır, dəhşət içində qaçmağa başlayır. Sonra zooparkın digər işçiləri ilə birlikfə ayını axtarırlar, məlum olur ki, ayı öz qəfəsinə qayıdıb. Sadəcə ayı qəfəsindəki ağacların birinə çıxıbmış, budaqlardan biri qırılıb və qəfəsindən kənara düşüb, sonra isə geri qayıdıb.
Bunları deməklə mən heç nəyi sübut etməyə çalışmıram. Heç zooparkları müdafiə də etmirəm. Tanrı xatirinə onların hamısını qapada da bilərsiniz (ümid edək ki, vəhşi təbiətdə qırılıb qurtaran heyvanlar arasından biri kiçik vəhşi adaların birində sağ qalıb nəsli davam etdirəcək). İnsnaların artıq zooparklara maraq göstərmədiyini bilirəm. Eynilə dinə olduğu kimi. O da, o birisi də inşaların beynindəkı azadlıq hissini oyadıb, onları qıcıqlandırır.
Pondişeri zooparkı artıq yoxdur. Heyvanların məskunlaşdığı çuxurlar doldurulub, qəfəslər dağıdılıb. Bu gün onun izlərinin qaldığı tək yer, mənim yaddaşımdır.
