Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр. 2 том. Публицистик язмалар һәм мәкаләләр», sayfa 2

Гаяз Исхакый болгарларның Европадан артта калуларының бер сәбәбе итеп ишанлыкны саный, аннан зәһәр итеп көлә. Чыннан да, Исхакый заманнарында дин әһелләре арасында артка китеш булуы билгеле нәрсә. Һәм табигать фәннәренең көченә кирәгеннән артык ышанган Исхакый ишанлыкка бик югарыдан карый, асылда, юынтык су белән баланы да чыгарып түгә шикелле. Бала дигәндә, мин Иманны түгел, тарикать юлын, суфичылыкны күздә тотам. Бүген суфичылык идеяләре белән Шәрык кына түгел, бәлки Гарби Европа да кызыксына, бүген физикадагы иң нечкә төшенчәләрнең суфичылык карашлары белән тәңгәллегенә игътибар иттеләр.

Ислам философиясе суфичылыкта иң югары дәрәҗәсенә күтәрелә, һәм нәкъ менә суфичылык әдәбиятында бүгенге позитив (иҗаби) фән әле генә ирешеп килгән хакыйкатьләргә һәм даһиларча алдан күрүләргә, пәйгамбәрлек үрнәкләренә тап буласың. Кызганычка каршы, безнең җирлектә Совет хакимияте беренче чиратта нәкъ менә фикер ияләрен, димәк, тарикать әһелләрен юк итү кирәклеген аңлап эш иткән. Шунысы аяныч: хакимияткә бу җәһәттән күп кенә күренекле әдәбиятчыларыбыз теләп ярдәм иткәннәр, аерым очракларда моңа мәҗбүр ителгәннәр.

Күңел төбендә Югары Затны таныган, иң бөек Хөкем барлыгына инанган әдип кенә мәңгелек әсәр иҗат итәргә сәләтле. «Әдәбият» сүзе «әдәп» сүзе белән бер тамырдан, ә адәм тормышында әдәп һәм әхлак беренче урында тора, әгәр алар булмаса, бу фани дөньяда тормыш-тереклек юкка чыгачак. «Денсез» язучы әдәпкә өйрәтә алмый. Киресенчә, ул этлеккә генә өйрәтә. Шул рәвешле, без янә инкыйраз мәсьәләсенә әйләнеп кайтабыз, Гаяз Исхакыйга кайтабыз.

«Боларның болай бу дәрәҗәдә төшеп калуларына һәм дә бетүләренә баш сәбәп бик күп кешеләр ислам булды диләр, ислам манигы тәрәккый диләр. Боларның бу фикерләре, минемчә, бөтенләй хата түгел. Хәзрәте (гам) тарафыннан өйрәтелмеш исламның манигы тәрәккый түгеллегендә һичкемнең шөбһәсе юктыр. Фәкать болгарлар бу ислам диненә керделәрме? Минемчә, юк! Боларда исламиятнең өстке кабыгы берлән япкан бер мәҗүси дине бар иде. Тышын караганда никадәр исламияткә охшаса да, эченә керсәк, мәҗүсилектән башка нәрсә түгел иде».

«Әгәр Коръән ләфызына биргән әһәмиятнең йөздән берен генә мәгънәсенә бирелсә иде, бүген болай булмас идек», – ди безгә «Инкыйраз».

«Инкыйраз»ның ачкычы шушы сүзләрдә түгелме икән? Без диниятебездә чын иманнан бүген ХХ гасыр башындагыга караганда ераграк киткәнбез, читләшкәнбез, чөнки чын голәмәләребез юк, Коръән аятьләрен аннан-моннан ятлап, шуларны урынлы-урынсызга сүз арасына кыстырырга маһир эрзац-муллалар яңгырдан соң үрчегән гөмбә шикелле көч алган заманда яшибез, чөнки төпле белем эстәүче руханиларыбыз әлегә башлангыч мәдрәсәләребездә һәм гали уку йортларыбызда гына гыйлем эстәп яталар. Ихтимал, аларның да беренче буыны безнең өметләребезне тулысынча ук акламас. Фикер ияләре – суфиларыбыз моннан 70 еллар элек кырылып беткән. Әйе, Г. Исхакый инкыйразның бер сәбәбе итеп ишанлыкны саный. Ләкин, чынлыклап карасаң, ул бит шул чордагы татар җирлегендә яшәгән ишанлыкны, ягъни сыйфатсызланган, дегенерацияләнгән, үзе инкыйраз кичергән ишанлыкны күздә тота. Ә мондый сыйфатсызланудан, инкыйраздан бер генә агым, бер генә фирка яки иҗтимагый оешма да хали түгел.

Имин киләчәкнең ачкычы – динебезнең дә яңарышында, җәдитчелектә.

Исхакыйның югарыдагы фикеренә каршы дәлил табу авыр. Исламият киеменә төренгән, ләкин, асылда, Пәйгамбәр диненнән чигенгән галимнәребез элек тә күп иде, хәзер исә чын галимнәргә аеруча кытлык кичерәбез. Дини йолаларны үтәп кенә, мәрасимнәрен кылган булып кына хак мөселман була алмый кеше, өстәвенә күбәүләр, фәкать гөнаһларын яшерү өчен генә, диндар булып кыланалар. Әле кичә генә партҗыелышларда, төкерек чәчә-чәчә, идеализмны сүккән, муллаларыбызны мәсхәрә иткән коммунистлар бүген мәчет карты булып киттеләр. Әлбәттә, Алланың рәхмәте киң, ихтимал, алар да бер гафу кылыныр. Әмма мондый бәндәләр бу дөньяда ук җәзасын да алсыннар иде. Һич югында, аларга сәлам бирмәскә һәм сәламнәрен кабул итмәскә кирәк.

Иң дөресе, – фашистларга Нюрнберг суды булган кебек, ул фашистлардан ун тапкыр күбрәк җинаять кылган коммунистларны нәкъ менә Мәскәүдә хөкем эскәмиясенә утырту. Шунсыз без пакьләнә алмаячакбыз, шунсыз адәми зат арасына гаделлек кайтмаячак.

«Өченче манигы тәрәккый һәм дә сизелә торган манигы тәрәккый – милләтемездәге хезмәткә ярарлык кешеләрнең һәм хезмәт итә торганнарының, бик фәкыйрь сыйныфтан чыгып, үзләренең тамакларын туйдырыр өчен, милләткә хезмәт итәр урынында иң сәфил (түбән) кешеләрнең тәхте әсарәтләрендә (коллыкларында) изелүләредер». («Инкыйраз»)

Г. Исхакый әйткән бу сүзләр хәзер дә актуаль. Бүгенге фикер ияләребездән Мофлихун Арыслани: «Иң тәәссефлесе – милләтнең баш иеп кяфиргә кол булуыдыр. Моннан да яманы – кяфиргә кол булганын белмәведер», – дип яза.

«Инкыйраз»да телгә алынган манигы тәрәккыйның тагы берсе хәзерге вакытта бөтен дөнья күләмендәге афәткә әверелде.

«Хасыйле, боларда кем нинди эшне белмәде – ул шуның башчысы булган». Бу сүзне, дөрес, нотык сөйләүче рус милләтле рәис әйтә, ләкин без инде аның фәкать Гаяз Исхакый рупоры булганлыгын, Гаяз Исхакыйның фикерләрен генә кабатлавын беләбез. Әйе, әлеге сүзләрдә дөреслек бар, ләкин ул дөреслек бер татар-болгарга гына түгел, бәлки бөтен совет чынбарлыгына кагыла. Заманында, Совет чорында, Татарстан китап нәшриятына китапның ни нәрсә икәнен дә белмәгән, ләкин кесәсендә партшкол катыргысы булган берәүнең директор итеп билгеләнүенә аптырашта калган идем. Тула шәһәрендә бугай, бер зур мунча директорының дүрт-биш кешелек штатлы нәшриятка директор итеп «cөрелүен», аннары Швециядә, билгеле булганча, иң демократик һәм социалистик илдә, бер балалар журналына баш редактор итеп, искечәрәк әйтсәк, фәхешханә директрисасы утыртылганын укыгач, бу бәланең үзенә бертөрле социалистик канун, принцип икәнен аңладым…

«Гүзәл холыклы милләт бәхтияр булыр» дигән сүз бар.

Холкыбыз бик үк гүзәл түгел.

Без – ышанчак халык. Без – күндәм халык. Без, мескеннәр, гомер бакыйга түрәләргә буйсынып яшәргә күнеккән. Ничәмә-ничә гасыр буена каныбызга сеңгән коллык хисен, Чехов әйтмешли, «сытып чыгару» өчен янә бер гасыр кирәк сыман. Ә андый мөддәт бармы соң бездә?

«Инкыйраз»дан:

«Болар җитди, һәр эшне уйлап, алдын да, артын да белеп, ник, ни өчен икәнлеген тикшереп эшли торган халык булсалар да, Азия сахраларында иркенлектә торып, бу көн тамагы туйса, иртәгә туярын уйларга өйрәнмәгән татарлар боларга үзләренең табигатьләрен бүләк итеп калдырмышлардыр, һәм дә болгарларның тора торган йерләре иркен, мөнбит булганга, күрше халыклары боларга караганда да түбән булганга, дөньяның алга китә торган халыклары берлән мөнәсәбәтләре киселгәнгә, болар «Аллага тапшырдым» дип ятуга салынмышлардыр».

Милләтебезнең тагын бер кимчелеге, җае чыккан саен күкрәк сугып, «Без тарихта эзлебез!» дигән тезисны тәкрарларга яратуда дип беләм. Г. Исхакый үзе тасвир иткән болгарларның бу кимчелеге турында болай яза: «Болар (болгарлар. – А.Т.), аларның (сартлар, кыргызлар кебек арттарак калган халыкларның димәк, – А.Т.) һәммә начарлыкларын күреп, үзләреннән зур милләт юк казыясен чыгаруларына һәм үзләрен һәрьяктан мөкәммәл дип уйлауларына башчы булмыштыр». Ягъни бу инде – сәламәт милләтпәрвәрлек кенә түгел, бәлки исерткеч милләтчелеккә таба йөз тоту. Милләтне артка өстерәүче сәбәпләрнең берсе шул булганлыгын без бүген үзбәкләрнең һәм казахларның мөстәкыйль милләт булып, зурмы-кечкенәме, халыкара абруй казанып яшәүләрендә дә күрәбез. Уйлап карасаң, Рәсәй кадәр Рәсәйдәге төп халыкның – русларның – үз тарихлары белән, саннары белән кәбирләнүе дә юньлегә, илтми, илнең икътисади артталыгына төп сәбәпче шушы булса кирәк. Бүген бит бездә дә сүз куертудан, «ләфыз низаглары»ннан узмыйлар, җиң сызганып эшләргә тиешле бер вакытта, балак сызганып, йөгерешеп, узышып, «кем әлдерикле» һәм бер-береңнән уздырып «төкерешле» уйнап, мактанышып гомерне заяга уздыралар. Спортка каршы икән дип уйламагыз тагы, юк, спортны әйтмим мин. Ләкин сүз белән мавыга торгач, спортта да артта калуыбыз сизелә бит инде. Ә миллионнар түгеп ирешелгән спорт казанышлары – ул шоу-бизнесның бер төре генә, халык яки милләт спорты уңышлары түгел.

Исхакый тасвир иткән бүгенге болгарларның инкыйраз сәбәпләреннән берсе – хәмер, ягъни исерткеч эчемлек. 2003 елда безгә Татарстанда аракы җитештерү күләме һәм аны реализацияләү буенча кайбер рәсми саннар мәгълүм булды. Татарстан Республикасы аракы җитештерү һәм куллану буенча Россия күләмендә икенче урында тора икән. Ә географияне тарайта төшеп, Идел буен гына алсак, ул, ут һәм су күршеләребезне артта калдырып, беренчелекне кулда тота башлаган. Аракы эчеп үлүчеләр саны яңа туучылар саны белән тигезләшкән.

Хәтәр саннар. Хәтәр күрсәткечләр.

Бу «казанышларны» 1913 елгы мәгълүматлар белән чагыштырып карасак, әлеге хәтәрлек тагы да ачыграк күренер.

1914 елның 20 декабрендә Казан Губерна земский җыелышы илдә спиртлы эчемлекләр сатуның туктатылуы халык тормышына нинди йогынты ясавын өйрәнү турында карар чыгара. Шушы карарны үтәү йөзеннән, Губерна идарәсендә махсус вакытлы бүлек оештырыла. Бу бүлек, мәсьәләне төрле яктан тикшереп, 1915 елда «Казан губернасында аек үткән ел» исемле зур гына китап әзерләп бастыра. Шушы китаптан кайбер мәгълүматлар китерәм.

1913 елда Казан губернасында аракы эчү күләме, җан башыннан исәпләгәндә, Нижгар, Пенза, Сарытау, Самар, Сембер губерналарыннан соң 0,48 чиләк тәшкил иткән. Уфа губернасында бу күрсәткеч 0,45 кә тигез. Бөтен Россия буенча – 0,66 чиләк.

Казан губернасында эчкечелекнең күрше губерналарга караганда азрак таралуын китап авторлары губернада 1/3 халыкның мөселман булуы, ягъни ислам йогынтысы белән аңлаталар. Халыкның күпчелеген мөселманнар тәшкил иткән Тургай өлкәсендә бу сан 0,27, ә Дагстанда тагы да азрак – 0,19 чиләк кенә. Китапның төзүчеләре Казан губернасының милли яктан төрле булган өязләрен чагыштыру юлы белән татарлар арасында аракы эчү күләменең җан башына 0,1 чиләк туры килүен хисаплап чыгарганнар.

Егерменче гасыр башларында аеклыгы белән дан тоткан халкыбызның бүгенге хәлләре менә шундый. Моңа кем гаепле? Аны кем эчкечелеккә сабыштыра?

Халыкның әхлагын төзәтүне «мәкъсуд биззат» (төп максат) итеп куйган театрлар да, Исхакый тасвир иткәнчә, уңышка ирешмәгәннәр. Даһи мосаувир киләчәкне үтә күргән диярсең! Без бүген театр сәхнәсенең һәм, гомумән, эстраданың, шулай ук телеәрҗәләрнең әхлак төзәтүдән бигрәк әхлак бозу чыганагына әйләнгәнен аермачык күрәбез. Сәхнәдә һәм экранда аты-юлы белән сүгенүне дә ишеттек инде… Чибәр җырчыбикәләр һәм актрисалар, яшел акча исен сизсәләр, булыр-булмас акылларын да җуялар – тотнаксызлар, пәрдәсезләр. Бер мәшһүр җырчыбызның: «Артистканың район саен ире була инде аның», – дигән сүзләрен ишетсә, бичара Җәгъфәр ни дияр иде икән? Ни каты бәгырьле кешене дә һөңгер-һөңгер елата торган әхлаксызлыкларга да күнегеп килә «болгарлар»ың, Җәгъфәр әфәнде! Моны инкыйраз дими ни дисең?!

Димәк, театрга ышаныч юк. Сәхнәгә турыдан-туры мөнәсәбәте булган Рабит Батулла да шул фикердә икән.

Аннары Исхакый вакытлы матбугатны, татарча яңа чыга башлаган гәзитләрне телгә ала. Бәлки, шуларга өмет баглап булыр? Бәлки, алар безне инкыйраз афәтеннән йолып калырлар? Юк, алардан да рәт чыкмаган. «Актык сулусындагы болгар бабайның башын авырттырудан гайре эш майтара алмаганнар егерменче гасыр башы журналистлары. Бабайга дару урынына агу биргәннәр. Ә бит бүген дә эш шулайрак тора. Иң борынгы һөнәрләрнең икенчесе исәпләнгән журналистика баткагында чупырдаша торган бакылдыклар милләт мәсьәләсендә инде һәркемгә билгеле булган лозунг-шигарьләрдән ары узмыйлар, гел бер балык башын чәйнәүләрен дәвам итәләр, бар белгәннәре – «урыс агайның» татарны рәнҗетүенә яңа мисаллар эзләү… Әйтерсең лә авыру милләтне шуның белән тергезеп була. («Пифагор теоремасы»н исбат итә торган йөз дә беренче дәлил кемгә кирәк?) Җитмәсә, журналистларыбыз да төрле-төрле груһларга бүленеп беттеләр, «Шәһри Казан» гәзите бер төрле сөйли, «Мәдәни җомга» икенче төрле…

«Инкыйразга – йөз ел» дип исемләнгән шушы мәкаләмне матбугатка әзерләгәндә, табигый, бүгенге көн белән багланышны көчәйтү өчен, төрле гәзит-журналларга мөрәҗәгать итәргә туры килде.

Кызык бит, кайбер гәзит материалларын укымыйча калганым өчен куандым да бугай әле. Җаным тынычрак булган икән. ХХ гасыр башларында, сүз һәм матбугат иреге чыккач, бәйдән ычкынган тәүге татар гәзитчеләре һәм нәширләре иң әүвәле сәяси һәм һөнәри көндәшләре белән чәйнәшергә тотынган кебек, хөррият исеннән исергән бүгенге журналистлар да, максудларыбыз уртак икәнен онытып, бер-берсенә кара яга, әдәпсез сүгенә башлаганнар, имеш.

Могтәбәр журналист әфәнделәрнең шәхесенә артык бәреләсем килмәгәнгә, адәми зат буларак, кеше рәнҗетүне гөнаһ санаганыма күрә, мәхкәмә эшләре арасында очраган «куырдык фактлар»ны әйтми калдырам, ул документлар күбәүләргә сабак булырга, милләткә файда китерергә дә бик мөмкин югыйсә. Юк, хәзергә калдырып торыйк аларны.

Элементар көнчелек тудырган әлеге низаглар, әхлаксызлык, матбугат битләрендәге хулиганлык, канунга хилафлык ахыргы исәптә «инкыйраз» дигән нәрсәгә хезмәт итәләр, инкыйразга! дип әйтүнең генә нәтиҗәсе нуль буласын яхшы беләм.

Бар күз зинасы, бар сүз зинасы. Күз зинасы астыртын кылына, һәм ул да – язык эш. Ә пырдымсыз һәм пардонсыз сүз зинасы белән шөгыльләнүче әфәнделәрне авызлыклау өчен, каяндыр югарыдан илаһи бер хәбәр, вәхи кебегрәк бер өн ишетелсә иде…

Шөкер, инкыйразның ни-нәрсә икәнен аңлаган җәмгыятебездә, аңа каршы көрәшердәй көчләр дә, затлар да бар.

Соңгы вакытларда нәфис әдәбият дөньясы да «толкучка»га әйләнеп, әсәрләр, бигрәк тә тарихи романнар һәм эстрада «җырулары», клонлаштыру юлы белән, ягъни мәхәббәтсез генә тудырыла башлады, һәм әдәбият күген игезәк йолдызлар каплап алды. Бер калыптан суккан игезәк сүзләр, игезәк фикерләр, игезәк язмышлар… «Матур әдәбият» дигән уйнаштан туган атама бик туры килә мондый әсәрләргә.

Өлкән буын әдипләребез – Еникиләр, Бәшировлар китеп беткәч, каләм әһелләре оялырлык мотлак абруйлы кеше дә калмады… Һәрберсе үзен, Тукай ук булмаса да, Тукай бүләгенә лаек дип хис итә… Тәмам әрсезләнеп, үзләрен үзләре Исхакый премиясенә тәкъдим итүчеләр дә табыла. Моннан йөз еллар элек мөфти Солтановның вафатыннан соң үзен мөфтилеккә тәкъдим итеп йөргән җилкәнсез журналист, җырчы, тәрҗемәче, тәфсирче, цирк көрәшчесе, янә дәхи сәхнә әсәрләре авторы Мотыйгый һәм аның ачы язмышы искә төшә…

Гаяз Исхакыйның алдан күрүчәнлеге унбиш елдан соң ук раслана. 1917 елның 14 сентябреннән Сембердә чыга башлаган «Җөмһүрият» гәзитен ачып карыйк.

«Без – Чыңгыз балалары, без оеша беләбез, без урыс кебек үзебезгә үзебез дошман түгел, без төгән итәбез, фәлән итәбез! – диик, әмма халкыбызның, Чыңгыз балалыктан күптән колак кагып, коңгыз баласына әйләнгән икәнлеген күрә белмәдек. Милли корпус, милли полк, милли батальоннарымызның, форсат чыгу берлән, авылга куштанлык сатарга, мөгаллим кыйнарга, мәктәп ватарга, китап таптарга йөгерәчәкне исәпләмәдек. Эш башындагыларыбызның күбесе – коры куык, салам сыйрак, куян йөрәк! Бу көн бар, иртә юк! Эшкә белеп-төшенеп түгел, бәлки тугъры килеп кенә тотынучы, булса – ярый, булмаса – таярга карый торган мәхлукат кына икәнлекләреннән күз йомдык, тугърысы – күз йомарга мәҗбүр булдык… Куыкның озак тормый шартлавы ачык билгеле нәрсә инде ул. Менә безнең куыклар да берәм-берәм шартлый тордылар… моннан соң да әллә нинди җүләр тәсадефләр ярдәме берлә бирелсә-бирелмәсә дә, әллә кемнәр кулыннан әвәләнеп биреләчәк бер ярты-йорты, җимерек мохтариятләр көтүдән башка чара юк».

Бу сүзләр Совет хакимияте елларында безнең белән булган фаҗигаләрне алдан күрү генә түгел. Ул гына түгел! Бу сүзләр безнең бүгенге мөшкеллегебезне дә чагылдыралар. Яңа фаҗига шунда ки, кичәге кызыл авызлы фиркалеләргә алмашка бүген милләтпәрвәр булып кыланучы тәмле телле шамакайлар килде. Без аларны көн саен телеэкраннарда, җыелыш-киңәшмәләрдә күрәбез. Шунысы тагы да аянычрак: еш кына безнең мөхтәрәм кешеләребез дә Исхакый премияләрен шулар кулыннан алырга мәҗбүр…

Гаяз Исхакый «инкыйраз» чиренең болгар-татарга гына хас булуын аермачык әйтә, ә руслар бу авырудан хали… Моңа заманында Г. Газиз дә игътибарын юнәлтә һәм гаҗәпсенә. Әмма бу бит, – Г. Газиз үзе әйтмешли, «һәпәрбалә» (гипербола) гына. Бу гипербола Гаяз Исхакыйга инкыйраз юлына баскан милләтенең фаҗигасен күпертеп күрсәтү өчен генә кирәк. Мондый алымны автор еш куллана.

«Инкыйраз» ялангач фикерләрдән генә оешкан. Бу фикерләр сәнгать киемнәренә төренмәгән булганга, аларның һәр буыны, эзлеклелеге, эчке «пружиналары» аермачык беленеп тора. Әгъзалары үтәли күренгән пыяла организмга охшаган ул. Тәмләп пешерелгән һәм өлеш тәлинкәләренә матурлап салынган төрле-төрле нигъмәтләргә күнеккән бүгенге «әдәби гурманнар»ның, мондый «тупас» ашны күргәч үк, аппетитлары кача. Алар, әлбәттә, «Инкыйраз»ны әдәби әсәргә «чутламыйлар». Аларга капкан ризыклары чачаклы-чуклы булсын. Чәйнәми-нитми генә йотарлык булсын. Миңа мондый «абзый» һәм «абызтай»ларны әле бүген дә, Гаяз Исхакый инде тулаем акланган дәвердә дә очратырга туры килгәләде. Ялгышасыз, әфәнделәр, дим мин аларга, «Инкыйраз» гадәти азык түгел, ул – рухи азык. Аны авызга капмыйлар, ул турыдан-туры синең миеңне эшләтә, вөҗданыңны уята торган шифалы дару шикелле. Әйе, әгәр ул сине сискәндерми икән, моңа инде «Инкыйраз» гаепле түгел, үзеңне кара, таш маңгаеңны һәм мүк баскан кальбеңне гаеплә!

«Инкыйраз» сәнгать киемнәренә төренмәгән, хәтта, киресенчә, ул суфиларның кырык ямаулы җөббәсен кигән төсле. Менә шушыны аңлап укысаң, Җәгъфәрнең күзләреннән бик еш мөлдерәп аккан яшьләр дә зәвыгыңны үртәми башлый: без ул заманнарда татар укучысы өчен шулай язарга тиеш булганлыгын чамалыйбыз инде. «Инкыйраз»дагы бүгенге күзгә төзекле-төзексез җөмләләр, сүзләрнең үзара ярашып җитмәве, кайчагында урынсыз кулланылуы, гади сөйләм белән әдәби телнең буталуы… – боларга без күз йомарга тиеш булабыз, татар әдәби теленең үсеш баскычларын һәм авторның тәрәккыятен белгән хәлдә, без япь-яшь Гаяз язганнарны грамматик яктан бүгенгечәләтеп, «дөресләп», шомартып укыйбыз. Кашки әдип бу әсәренә егерме-егерме биш еллардан соң әйләнеп кайткан булсачы!

Гаяз Исхакыйның «Инкыйраз»ы дөньяга чыгып байтак гомерләр узгач, инде Совет хакимияте шартларында, атап әйтсәк 1929 елның 9 июнендә, үзенең «Асар» китабын яңадан тәртипкә салганда, аның «Сүз башы»нда күренекле галимебез мөфти хәзрәтләре Ризаэтдин Фәхретдин түбәндәге сүзләрне яза: «Газиз милләтем җан биреп ятканлыгы күз алдымда… Бу милләт хакында: «Идел, Урал сахраларында төрк кавеме вә ислам динендә булган олуг бер милләт мең елдан артык вакытлар гомер сөргәннәр, мәчетләре вә җәмигъләре дәвам иткәннәр, мәшһүр галимнәре вә киң күңелле сахиблары, зур дәүләт әһелләре булган» дип сөйләүчеләр генә булыр дип тә өметләнмимен. Әгәр дә Аллаһы Тәгалә сәмави бер галямәт җибәреп тәнбиһ кылмаса, вә яки берәр мөҗәддәд күндереп, рәсүлуллаһ салаллаһу галәйһи вәссәлам юлыны ихья итдермәсә, яңартмаса, безнең газиз милләтебез һәлак булачак, хәтта тарих китапларына да керә алмый калачак вә тәмам онытылачак, кәәннә ләм йәкүн булачак».

Ризаэтдин Фәхретдиннең бу сүзләрен укыганда, минем күз алдыма Гаяз Исхакыйның каһарманы Җәгъфәр килеп басты.

Кайчагында Исхакыйның «Инкыйраз»ын кайта-кайта укыйсың да сискәнеп китәсең, моның шушылай буласын бер яшь кенә татар малае ничек алдан күрә алды икән дисең. Укучылар хәтерли торгандыр, Җәгъфәр, форсаттан файдаланып, киләчәк замандагы «Болгар әдәбияты музеена» бара. Тау хәтле өелеп торган китапларны күреп, ул гаҗәпкә кала. Ләкин китапларының исемнәре белән таныша башлагач, бөтен галәмендә бердәнбер болгар булып калган Җәгъфәрнең кәефе тәмам кырыла. Гарәпчә сарыф китаплары бихисап булсалар да, һәммәсе дә «Шәрхе Габдулла»ны бутап-җутап, үз исемен өстенә «мөхәррире Әхмәтҗан» яисә «мөәллифе Мөхәммәтҗан яисә кад әлләфәһү әлгабде әлфәкыйрь Габдулла бине фәлән» дигән кебек сүзләрне куяр өчен башын артка, артын уртага китереп» язылган, ягъни, асылда, берсеннән-берсе урлап төзелгән китаплар булып чыга. Нәкъ бүгенге хәлләрне тасвир итә Исхакый! Әйтерсең лә даһи әдибебез ерак мәңгелектән 2003 елгы Казанга әйләнеп кайткан да, безнең китап киоскыларын карап, мөстәкыйль һәм хөр фикерле кешеләребезне барлап йөргән. Ай-һай, ул аларны таптымы икән? Бүген дөнья күргән дини китапларыбызның, кем әйтмешли, зур күпчелеге, титул маңгаенда башка исем-фамилия торса да, инкыйлабка кадәр чыккан китапларны сүзгә-сүз кабатлыйлар бит. Оятсыз сарика, ягъни күрәләтә плагиат алар. Гел былтыргы «а»лардан гына торган һәм акча артыннан куып кына чыгарылган шыбыр хаталы дини календарьларыбызны күргәч тә, нечкә күңелле Җәгъфәр еламый калмас иде…

Артта калуыбызның бер сәбәбен Фатих Әмирхан күрсәтеп биргән. «Һәркем үз урынында тора белсә, милләт тә үзенең аерым-аерым фәрдләрен мөстәхикъ булган урынына урнаштыра белә. Мондый милләтләрдә үз урынын яхшы танымаган, үзе мөстәхикъ булмаган урыннарга сузылган кешеләр булса, боларга авыру кешегә караган күз белән карап, аларны үзләренә мөнасиб шифаханәләргә урнаштыралар», – дип язган ул.

Ник безнең халык эшләмәенчә шөһрәт тотарга ярата икән? Юк, хөрмәтле укучым, бу сүзләрне мин әйтмәдем, аларны Гаяз Исхакыйның Җәгъфәре әйтте!

Без гөнаһка баттык. Йә әйтегез әле, сез Казанда онытылган һәм бүген без таптап йөри торган зиратларның ничәү икәнен беләсезме? Мин дә белмим. Кремль мәйданындагы хан каберләреннән тыш, Тинчурин урамы тирәләре, Киров урамы, иске Университет бинасы тирәсе һәм тагын кимендә 5–6 урын элекке зиратлар бит. Анда җир куенында безнең онытылган ата-бабаларыбызның ку сөякләре ыңгырашып ята. Һич югында, ул урамнарның исемен дәһри булмаган исемнәр белән алмаштырасы иде, берәр мемориаль такта белән билгелисе иде. Фикеренә кергәндә, ул урыннарда гөмбәзле һәм айлы җыйнак вә гүзәл корылма яки һәйкәл торгызып куярга булыр иде бит. Ә без ниндидер мәгънәсез «пирамида» төзү белән мавыгабыз. Җитмәгәнмени безгә Казансу эчендә утырган бер әһрам?

Хәзерге Татарстан урамындагы асфальт та газиз сөякләр өстенә түшәлгән. Шунда ук Казаков мәчетен мәсхәрә иткәннәр, хәзер урыны да билгесез.

Нинди хәтерсезләр без! Ә бит соңгы җинаятьләр Сталин заманында түгел, аңардан соң, «яз сулышы сизелгән» Хрущёв заманаларында һәм соңрак та эшләнде! Хәер, боларга, Хрущёвтан бигрәк, җирле хакимият әһелләре гаепле бит.

Без үткәндәге афәтләребездә һәм бүгенге мөшкел халәтебездә коммунист әфәнделәрне гаеплибез һәм бик дөрес эшлибез. Әйе, алар – безнең илне гомумкешелек җәмгыяте үсешеннән кимендә йөз елга артка калдыручылар. Ләкин кайсы коммунистлар? Шәхсән кемнәр? Мәскәүнекеләр генә түгелдер ләбаса! Нигә без конкрет шәхесләрне – милли «каһарманнарыбызны» атап әйтүдән куркабыз?

Менә бу очракта да бөек шәхесне дегеткә манып азапланган кешеләрнең чын йөзен ачмыйбыз, ачып җиткермибез. Кечкенә генә бер исемлеккә күз төшерегез:

Белялов У., Фасеев К. Гаяз Исхаки, он же «Шольц». Советская Татария. – 1989. – 19 февраль. (Аларның төп фикере: Гаяз Исхакый – герман разведкасының «Шольц» кушаматлы агенты.)

Белялов У. Гаяз Исхаки, он же «Шольц». Необходимые пояснения // Советская Татария. – 1989. – 20 май.

Белялов У. Правда не должна быть усеченной // Советская Татария. – 1989. – 2 сентябрь.

Әдәбиятчылар Исхакыйны Ватанына кайтару өчен көрәшкәндә антиисхакыйчыларның соңгы бастионын саклаучылар шушылар иде инде.

Ялгышмасам, Белялов әфәнде, соңарыбрак булса да, үзенең хаталарын өлешчә танып та маташты шикелле. Ләкин аны халык мәхкәмәсе акладымы соң? Юк, акламады һәм акламаячак та.

Ялган сөйләүче турында: «Ничек теле әйләнә?!» – дип гаҗәпләнәләр. Олы ялган заманында яшибез. Кечерәк ялганнар инде безгә хакыйкать булып тоела. Гыйффәт ханым (Заһидә Бурнашева) 1916 елда ук язган бит: «Ниндидер кер вә зольмәтләргә ил чумган хәзер, Ныклыгын һәм пакьлеген, йолдызларын җуйган хәзер».

Күрәсең, мондый югалтулар тарихи үзгәреш-түнкәрешләр алдыннан булгалый торгандыр.

«Игри¹ булсаң сән төзәлмәздин, и тел, Барчамыз игри булырмыз, аны бел?» – дигән Мөхәммәдьяр.

Тирән фикер әйткән Мөхәммәдьяр! Әдәбиятыбызга, бигрәк тә вакытлы матбугатыбызга карасаң, нинди купшы, ясалма, сонгый, ялгыш-йолгыш, ягъни ялган, игри телдә яза башладык бит хәзер. Бер генә сүзебез дә чын йөрәктән чыкмый шикелле… Самимилек юк, артистлык, сәхнәчәлек кенә калды. Бу ясалмалык әле күптән дә түгел телебезне басып киткән рус сүзләреннән дә хәтәррәк, минемчә.

Милләтебез кризис кичерә. Ләкин бүген бу кризис, Гаяз Исхакыйның «инкыйраз»ыннан аермалы буларак, бөтен планета күләмендә бара, – шуны да онытмыйк. Милли мәдәниятебезгә ябырылган күп кенә бәлаләр бөтен Җир цивилизациясенә кагыла. Моның эчкәрге сәбәпләре бар, әлбәттә. Ихтимал, «тышкы», «галәми» сәбәпләр дә бардыр. Без эчке сәбәпләргә каршы тора алачакбыз. Таркалуга, бүселүгә, регресска – энтропиягә, инкыйразга каршы көрәшә алачакбыз, ә инде галәми сәбәпләр Илаһтан безләрне сынау һәм кыл иләктән үткәрү өчен килә, ахрысы.

Таяныч эзләп, Ризаэтдин Фәхретдингә тагын әйләнеп карыйм.

Менә аның, вафатына күп тә калмый, ачынып язган сүзләре: «Язып вә күчереп утыруларым бездән соңлар укырлар рәвешендә бер фикер берлә түгел, динсез латин кавеме өчен төркләрнең – бу мәмләкәттә мөнкариз төркләр вә мөселманнарның әсәрләрене укуга ихтыяҗлары вә ләззәтләнүләре булмаслыгы мәгълүм», – дигән ул. Остазның бу сүзләрендә дөреслек булса да, ул абсолют хакыйкать булмаса кирәк. Латин кавеме дигәндә, ул, әлбәттә, беренче нәүбәттә көнбатышны түгел, бәлки рус милләтен күздә тота (без моны аның рус сәясәтенә нисбәтле башка сүзләреннән ачык күрәбез).

Без аңыбызга һәм көндәлек тормышыбызга «гөнаһ» төшенчәсен яңадан кайтарырга тиеш. Әлбәттә, бу терминның эчтәлеген логик төшенчәләр нигезендә аңлату яки аңа мөкәммәл билгеләмә бирү мөмкин түгел, чөнки ул исбатлавы кыен булган (аксиома сыйфатында кабул ителергә генә тиешле) әхлакый кагыйдәләргә нигезләнә. Тик шулай да ул кадәр аңлаешсыз нәрсә түгел. Монда, нигездә, 1000 еллар буена сыналган иман кагыйдәләренә, атап әйтсәк, Коръән, Тәүрат, Зәбур, Инҗилләргә таяну кирәк. Иң мөһиме, сабый чагыннан ук адәм баласына гөнаһның конкрет мисалларын тәкрарлап, зиһененә сеңдерү зарур. Кеше аңында ул мисаллар үзеннән-үзе гомумиләшәчәк һәм гөнаһны танып алу, аннан тыелу өчен җитәрлек универсаль коралга әйләнәчәк.

Инде «Инкыйраз»дан соң «Муса Бигиевнең «Халык нәзаренә берничә мәсьәлә» (Казан, 1912) исемле китабында, асылда, «Ни өчен Көнбатыш илләре алга киткән, ә ислам дөньясы артта калган?» дигән сорау куела һәм автор аңа тәфсилле җавап бирә. Бигиев фикеренчә, Мартин Лютер кебек бөек реформаторларның тырышлыгы белән христиан дөньясы яңарыш һәм алгарыш юлыннан китә, ә ислам дөньясы Ибне Кәмал, Әбү әс-Сууд кебек шәйхелисламнарның катып калган догмалары богавында торгынлык базына егыла.

Автор үзенең бу хезмәтендә ул замандагы татар әдәбиятында өстенлек иткән тенденцияләр милләт ихтыяҗларына хезмәт итми дип раслый. Гыйшык романнары безнең ихтыяҗларга җавап бирми, ди ул. Көнбатыш дөньясында бөтен нәрсә дә бар. Әгәр дә без һәрьяктан зәгыйфь булган хәлдә үзебезнең ихтыяҗларыбызны канәгатьләндерә алмыйбыз икән, Көнбатыш ләззәтләренә кызыгып, шулар артыннан куабыз икән, безне киләчәктә төрле социаль авырулар, җинаятьчелек, азгынлыклар һәм фәхешлек көтә. Шуңа күрә безгә, Көнбатыш уеннарын һәм күңелле романнарын бер читкә куеп торып, балаларыбызны эшмәкәрлек рухында тәрбияләргә, аларны сәүдәгә, коммерциягә, фәнни нигезгә корылган авыл хуҗалыгы хезмәтенә өйрәтергә кирәк.

Мәдәниятебезгә чит йогынтылар мәсьәләсе – зур һәм катлаулы проблема.

Инде берничә еллар буена Казанда энтузиастлар (башлыча медицина фәннәре докторы Н. Ү. Әхмәров) тырышлыгы белән рус телендә чыгып килә торган җитди фәнни һәм фәлсәфи «Novitas» журналының 8 нче санында (2002) А. Н. Садовский (псевдоним) Совет хакимияте чорында гамәлдә булган «идеологик установка» турында түбәндәгеләрне әйтә: «Бу күрсәтмә, милләтнең культурасы ассимиляцияләнсен өчен, сәнгать эшлеклеләре аңына аларның үз мәдәнияте үрнәкләреннән күрәләтә югары булган үрнәкләрне сеңдерергә кирәк дигән фикерне алга сөрә. Артта калган халыклар мәдәниятенә карата бу системаның «дөреслеге» күп тапкырлар расланды».

Шуңа күрә «алдынгы» милләтләрнең мәдәни йогынтысын да үз ирегенә кую ярамый. Монда да чаманы (дозаны) белү мөһим. Әлбәттә, «Катюша»лар, «Подмосковные вечера»лар искиткеч матур һәм моңлы, мәгънәле… Аларны татар да яратып җырлый, хәтта японнар да җырлый икән. Әмма бу җырлар безнең «Әллүки»ләр, «Карурман»нар, «Урман кызы», «Җидегән чишмә»ләрне кысрыкламасын – таләп шундый. Бүген телеэкраннарны Көнбатыш сериаллары күмеп китеп, югары рус культурасына да куркыныч тудыра башлады. Кабельле телевидение тамыр җәйгәч, һәр фатирга Интернет үтеп кергәннән соң, тыйнак милли культураларыбыз нишләр?

«Инкыйраз» рухындарак язылган бер русча мәкаләсендә («Почему исчезают татары?», 2003 ел. Мәкаләнең татарча тексты миңа мәгълүм түгел.) Рабит Батулла берең өстеннән берең донос, әләк язу кебек гөнаһ эшне инкыйразның сәбәпләреннән берсе дип ишарәли.

Әйе, Батулла хаклы. Бар андый гадәт татарда, бар.

Тарих эченә бик ерак кереп тормастан, ХIХ гасыр ахырларын һәм ХХ гасырны гына алыйк.

1876 елда Казанда Татарская учительская школа ачыла. Җирле хакимиятләр аны татар авылларында рус гыйлеме тарату максаты белән ачалар, һәм ул 1917 елга кадәр эшләп килә. Мәктәпне тәмамлаучылар арасында татар тарихында эз калдырган күренекле шәхесләр байтак (Гаяз Исхакый, И. Б. Ашказарский, Садри Максуди, Мирсәет Солтангалиев, Гафур Коләхмәтов, Сәгыйть Сүнчәләй, Хөсәен Ямашев, Мөхетдин Корбангалиев, Гыйбадулла Алпаров, Гыйлем Камай, генерал-лейтенант Якуб Чанышев, тел белгече Риза Газизов).Учительская школаны тәмамлаучылар арасында Төхфәтулла Мамлиев дигән берәү безгә бөтенләй башка яктан билгеле. Мамлиев 1887 елда Уфа губернасы Бәләбәй өязендә морза гаиләсендә туган, 1909 елда патша охранкасында провокатор булып эшли башлаган. Аның 1909–1915 елларда жандарм идарәсендә 35 сумга ялланып эшләве турында хәбәрләр бар. Ул әләк язган шәхесләр арасында Г. Тукай, Х. Ямашев, Г. Ибраһимов, Г. Коләхмәтов, Газиз Гобәйдуллин, Ф. Әмирханнар булганлыгын әйтү дә җитә. Февраль революциясеннән соң 1917 елның 16 апрелендә шымчы Мамлиев кулга алына, ләкин, күрәсең, зинданда озак ятмый. 1922 елның 10 ноябрендә Мамлиевны инде Совет хакимиятләре 5 елга төрмәгә ябалар. 1928 елда ул янә иректә, Казанда яши. Шунысы игътибарны җәлеп итә: Галимҗан Ибраһимовка каршы материал туплый башлаган ГПУ патша охранкасының шымчысы Мамлиевтан Ибраһимов турында «белешмәләр» алудан да тайчанмый. Шул рәвешле, патша хакимиятләре үзләре ачкан Татар укытучылар мәктәбендә теләсә кайсы заман, теләсә кайсы система өчен яраклы универсаль шымчылар да әзерләп ятканнар икән.