Kitabı oku: «Дәрья башы / Исток вселенского», sayfa 4

Ибрай һушын җуя язды. Йөрәге дөп-дөп типте. Аның урынында кемдер киледә килсап белән тары төямени. Курыкканга күрә, чытырдатып, күзен йомган иде. Керфекләрен селкетергә дә базмыйча, кипкән тамагын чылатырга теләп, ул, кабалана-кабалана, кулын чишмә бурасы эченә сузды, ләкин салкын су урынына куш учына кыштырдап торган ком гына эләкте. Күзен ачса, ни күрсен: ике тонна сыешлы бура буп-буш, ә улагы коп-коры калган икән. Чишмәнең ике күзеннән тыелгысыз ургып торган соңгы су тамчылары комга сеңде. Аһ, хәзер чишмә бурасы мөлдерәмә тулып, анда, һич югы, Гаҗиләсенең генә булса да йөзе чагылса иде ичмасам, дип уйлады ул.

Бүтәннәре дә аңга килде. Басып, бер мизгел сүзсез карашып торгач, алар җан-фәрманга авыл тарафына элдертмәкчеләр генә иде, ниндидер көч аларның дүртесен дә яңадан җиргә сугып екты да аяусыз төстә кытыкларга, акыртып көлдерергә тотынды. Култык аслары да, кабыргалары да, табаннары да калмады. Әйтерсең лә аларны мәче уйнаган йон йомгагы иттеләр. Тәгәрәтә-тәгәрәтә, әйләндерә-мәтәлдерә, эчләрен тәмам катырып, сулышлары буыла башлаганда, һәммәсен өереп алып, ни арада тагын сап-салкын су белән тулган чишмә суына манчып чыгардылар. Уттай кызган тәннәре бераз суынсын инде дигәннәрдер, күрәсең. Аннары аяк табаннарын җиргә тидермәстән, тыпырчындыра-тыпырчындыра, әллә кая очырта-йөгертә алып киттеләр. Ни каравыл кычкырырга, ни сөрән салырга гаҗиз хәлдә, алар һаман шырык-шырык көлешә иде әле. Елавыннан туктагач, балалар шулай сулкылдавын тыя алмаучан була. Очкылык тоткандагыча, ютәлләгәндәгечә, фәкать өзек-өзек итеп:

– Шү-шү…

– …рәле…

– Шүрәле! – дип үрсәләнүләре генә аларның нинди хикмәткә тарыганнарын аңларлык дәрәҗәдә икәнлекләрен белгертерлек иде.

Йа Ходай! Караңгы күктә йолдыз атылуы шәйле генә мизгел үттеме-юкмы, ни күрсеннәр, Ибрайларның мунча алачыгында утыралар, имеш. Ишек ябык, кечкенә тәрәзәнең чуар пәрдәсе тартып куелган, шуңа күрә эңгер-меңгер. Колганың буеннан-буена кием-кием каен себеркеләре, мәтрүшкәләр эленгән. Аларның хуш исе юатырлык, җанны тынычландырырлык иде. Үзләре дә ышанмаслык, ә бүтәннәргә сөйләсәң, җүләрлектә гаепләп көләрлек, ялганда тотылгандагыча рисвай итәрлек маҗараны кичермәгәннәр дә шикелле. Алай да Вакыйфның каты маңгае сырларын бүрттереп киерелгән. Шөһрәт күлмәгенең изүен ачкан да үҗәтлек белән култык астын капшый, угалый, кашый. Әйтерсең лә шунда урман бете кадалган да, шуны йолкып чыгарырга тырыша. Ильяс үткер каен йомычкасы белән чалбарындагы лайлалы пычракны кырып маташа. Беравык телсез-авызсыз торгач, куркудан җаны чыгар-чыкмас чиккә җиткән Ибрай аңа:

– Сал! Җәтрәк! – диде.

Чырасын почмакка ташлап, Ильяс шешәнең бугазын Шөһрәт сузган стаканга якынайтты. Тик эчемлекне салыр-салмас тиктомалга сүз башлады:

– Һәрнәрсәнең мәгънәсе бар, җәмәгать. Ә һәр мәгънә – капка белән бер. Шуны ачып керә алсаң, син инде дөньяның үзәгенә үттең дигән сүз. Җаның әзер икән, анда көн дә юк, төн дә юк. Анда бөтенесе бергә укмашкан. Гомер иткәндә, без бөтенебез шундый мәгънә капкасын ачып керәбез. Ә мәгънәне аңлау мәңгелек бусагасыннан үтү инде ул. Тик ул капканы теләсә кем ача алмый, ачса да керә алмый. Кемнең, үз-үзен кәфенләп, ләхеткә төшереп ятканы бар? Ә? Кемнең дип сорыйм мин сездән!

Өч ир-ат, аптырашып, бер-берсенә караштылар да тыелгысыз рәвештә тагын көлешеп алдылар. Аларга кушылган сыман, ишегалдында тавык кытакларга тотынды, абзар ягыннан Сабан туенда чалыр өчен симертергә куелган яшь тәкәнең бәэлдәве ишетелде. Тыныч, имин, күнегелгән бу авазлар, алачыктагы эңгер-меңгер, ишек ярыгыннан сузылып торган кояш нуры, тупыллардагы кара каргаларның тынгысыз кычкырынулары, Ильясның ниндидер мәгънә турындагы урынсыз, аңлаешсыз сүзләре аларның аңын курку хисеннән арындырды.

Ильяс тагын:

– Үз ләхетеннән курыккан кеше мәгънәнең төбенә төшеп җитә алмый ул, – дип дәвам итмәкче иде дә, Вакыйф аның муенына чабынудан калган коры себерке белән китереп сукты.

– Сал диләр ич сиңа, Дем-мок-рат! – диде ул, сүгенгәндәй итеп. – Төбенә җитү түгел, башламаган да ич әле.

Ул сугуга, Ильяс кулындагы шешәдән ярты стакан эчемлек чәчрәп чыкты. Ибрай учлап тоткан стаканны авызына якынайтты да:

– Шул хөрмәткә! – диде.

– Әйтсәң әйтеп эч, – диде Вакыйф. – Кайсы хөрмәткә?

– Котылдык, – дип, Ибрай стакан читен ирененә тидергән генә иде, алачык тупсалары каерылганчы ачылып китте дә:

– Иб-бы-рай! – дигән тавыш яңгырады. Әйтерсең лә Ибрайның үз муенына элмәк салганын күргән дә урындыктан сикерер алдыннан кисәтеп, туктатырга теләп сөрән сала. Тыштан бәреп кергән яктылык бөтенесен сукырайткан, басып торган, утырган җирләрен уелдырган шикелле итте. Кояшка караганның соңында яисә кинәт яшен яшьнәгәч шулай булучан. Тик күкне көтмәгәндә болыт томалагандагыча, эчкә тагын эңгер-меңгер иңде: ишек арасына Гаҗилә килеп басты. Ялтыравыклы яулык япкан, яктыга каршы торганга күрә, зәңгәр юка күлмәге үтәли күренеп, мул тәненең барча борылышлары шәйләнә, шәрә сыйрагындагы төк бөртекләре алтынланып җемелди.

– Нишләвегез бу? – дип сорады ул. Юл өсли эләктергән урам себеркесен алга чыгарып, тиз арада һөҗүмгә ташланырга әзер икәнлеген дә сиздерергә өлгерде.

– Ни бит әле монда, карчык… – диде Ибрай.

– Ни?

– Безне баягынак шүрәлеләр… нитте.

– Нитте?

– Кытыклап үтерә язды.

Гаҗилә, билен, ботын мыскыллы төстә үчекләп биетә-биетә:

– Кит әле! Шүрәлеләрме?! Кытыклап үтерә яздылармыни? Көпә-көндезме? – дип, юри-марый гына көлгән булды. – И-и, бәгырькәччекләрем минем, бичаракайларым…

Мондый тәмле телдән башлауның ахыры һәрчак хәтәр бетәсен Ибрай бик яхшы белә иде. Кинәттән чыккан болыт яумаенча туктый димени? Шуңа күрә ул кулындагын бертын белән эчәргә ашыкты. Ә соңгы йотымын гортлап куйганда, аккош канатыдай киң җилпенеп, аның аркасын себерке сыйпап алды инде. Юк, Ибрайның моңа исе китмәде. Эт-мәчедәй талашып торсынмыни? Дуласын соң, ач бүредәй уласын. Ибрайның моннан гына укасы коелмас. Хәзер инде ул Гаҗилә борыч бирсә дә еламый, шикәр салса да төчеми.

Ул арада Гаҗилә, гайрәте судай ташып, ачуы чиктән ашып, башкаларына да өлеш чыгарырга тотынды. Себеркесе алачык эченә сыймады, күк күкрәтердәй булып айкалды.

– Җәт булыйк, җегетләр! – дип, Вакыйф ачык ишеккә томырылды. Буталган мунчаладай, бер-берсенә комачаулый-комачаулый, этешә-төртешә, калганнары да иярде. Кергән эзләре суынган иде инде. Ә чыккан эзләре һавага гына төшеп калды кебек.

Ибрай хәстәрле кеше иде. Хатынының тешен кысып, кара янып, иренә ничек бәйләнергә белмичә йөргән, сәбәпсез-нисез ямьсез, затсыз сүзләр әйткәләгән көннәрендә ул йә келәттәге сәкегә кереп куна, йә печәнлеккә үк менеп китә. Ә аңынчы, мәче шикелле тын гына ашап эчкәч, өйдән мыштым гына чыга да, эче пошып, вак-төяк эш белән йөрәгенең януын, җанының борчуын басып, күңелен беркавым юатып алгач, мунча алачыгына сугыла. Андагы ике рәт колгага элеп куелган каен себеркеләренең түрдән өченче киеме арасында ул, «үлемтек»кә дип, йә ачылмаган, йә башлап куелган аракы шешәсе яшереп тотучан. Саруы кайнаганда нишләсен соң инде? Бер стакан чамасы тоташ тын белән салып эчә дә капка төбендәге бүрәнәгә чыгып утыра. Андый чакларында ул, ипләп кенә сигаретын кабызып җибәргәч, үзалдына йолдызлар, Ай, төнге авазлар, Алла, инде вафат ата-анасы, читтәге бала-чагасы, исән туганнары белән сөйләшеп киткәли, хатыны белән бәхәсләшә. Ә кәефе тәмам кырылып, бер тамчы аракы эчәргә теләү генәме соң, хәтта яшисе үк килмәгән кичләрдә келәт сәкесе астында тоткан уналтынчы калибрлы ике көпшәле мылтыгын, иптәш итеп, тезенә җайлап сала, бераздан корган була, әллә кайларга – бар дөньягамы, әллә үз күкрәгенә генәме төбәп атарга хыяллана. Күк иксез-чиксез – әллә тирән, әллә биек тоела. Кеше җаны да шундый ук чиксез, биек ләбаса. Ә чиксезлекнең теге ягында ни бар икән, дип уйлый ул. Яхшы, нидер бар да ди. Тик аның ни икәнен, нинди икәнен, кайда, кайчан икәнен күрмәгәч, белмәгәч, аңа – Ибрайга – нигә хаҗәт ул? Әлеге чиксезлекнең теге ягында да безнең хакта шулай уйлыйлардыр инде. Алайса, мин дә әллә бар, әллә юк, дип гаҗәпсенә ул. Бар да, юк та икәнсең, нимә дип яшәп торасың соң әле? Барыбер үләсе ич. Ә бәлки, ул – Ибрай – күптән үлгәндер инде. Ә бәлки, дөньяга бөтенләй үк килмәгәндер әле!..

Мондый уйлар, фаразлар башта аны куркыта, соңрак юата иде. Күкрәге түрендә ниндидер хәрәкәт башланып, йә авырттыра, йә ләззәт бирә. Дөрес итә. Соң, мең ел элек яшәдең ни дә, хәзер яшәвең ни, мең елдан соң яшәсәң ни? Аермасы юк була түгелме соң? Моңа кайгырсаң да ярый, шатлансаң да таман икән ич. Ашау, эш, йокы, тансыклаганда, якынлык кылу (Гаҗиләсенең кәефе килсә) – шушы түгәрәктә әйләнәсең. Бөтенесе шул түгәрәктә туплана инде. Нишләсәң дә, берзаманны киткән җиреңә барып җитәсең. Аны сузып, озагайтып торуның ни мәгънәсе бар? Бер шешә эчәсеңме, мең шешәме – барыбер шул аракы булган шикелле…

Хатыны абзар себеркесен уңлы-суллы уйнатканда, Ибрай бүген дә җанына тыныч урын табалмасын тойды. Ул, Гаҗиләдән ышыкланган, поскан, качкан атлы булып, колгадагы каен себеркеләренең әлеге – түрдән өченче киеме астына башын тыкты да шешәне, бәйләп, асып куйган юкә бауны җен ачуы, җан ярсуы белән чәйнәп өзгәч, күлмәк изүеннән корсагына шудырырга өлгерде. Алланыкын алдан әйтеп булмый аның, хәтәр кирәге чыгуы бар. Хатыны, гадәттәгечә, җикеренергә тотынса, тагын келәттә йә печәнлектә төн чыгарга туры килмәгәе. Шунда пычак калынлыгы гына уртлаштырмыйча нишләмәк кирәк?

Чыннан да, кирәге бик чыкты. Ничек кенә чыкты әле.

Хатыны җилтерәтеп чыгаргач, алар бәрәңге бакчасы буйлап үскән кыргый чиялек арасындагы өч адым әйләнәле аланлыкта иртән башлаган ниятләренең очына чыгып утырдылар.

Олуг Хаким Алтын Мөгез, Шүрәлеләр Корылтаена җыелган тарафдарларын яшькелт тамгалар чуарлаган күз кабакларын ачар-ачмас, ак керфекләренең бер генә бөртеген дә кыймылдатыр-кыймылдатмас күзәтеп чыкты да иренен ачар-ачмас кына сүз башлады:

– Иманым хак. Сүзем хакыйкать. Олуг Шүрәле Гавамы Корылтае алдында әйтәм. Тыңлагыз:

– Obstupui, steteruntque comae, et vox fausi bus haesit³.

Шуннан соң үз авызыннан чыккан һәр сүз, һәр ымлык, һәр авазны көтеп, һәркайсының ни аңлатканын, ни ишарәләвен дүрт күз белән көткән Олуг Корылтай вәкилләренә әйткәненең мәгънәсен белдерергә кирәк тапты:

– Ягъни, – диде ул, – мин тораташ булып каттым, чәчем үрә торды, ә тавышым тамак төбенә килеп тыгылды… Алтын Мөгез сыйфатында мең ел чамасы гомер сөрәм. Гакылыма, күңелемә буйсынган хәлдә, сезнең белән идарә итәм. Мин – Алтын Мөгез – Курку хисенең безгә нинди басым ясаганын, ул басымның никадәр хаҗәтлеген, нихәтле котылгысызлыгын, безнең аңа ни рәвешле тугры булырга тиешлегебезне белеп җиткерми идем әле. Ничек кенә кабул кылсагыз да, безнең аны – Курку хисен алыштырыр нәрсәбез юк. Курку хисе әле үкчәләребезгә канат куя, әле аякларыбызны кадаклап куйгандай итә. Бу ошбу хисне иманыбыз кыйбласы рәвешендә кабул кылабыз. Аның белән сугарылсак, кыюлык, батырлык каһарманнары булырбыз. Шуның соңында гына без үз бурычыбызны үти алырбыз, намусыбыз пакьлеген саклап кала алырбыз. Бу – Күкләр әманәте. Сез – минем Шүрәлеләрем – үзегез дә беләсездер, күреп торасыздыр, шуңа тугрысыздыр: ошбу хис кайберәүләрнең күзен ачтыра, бәгъзеләрне сукырайта. Моны кабул кылмаган тәкәббер җаннарны, наданнарны йә күңелләре караларны Курку хисе аларның үлгәннәреннән ары мең елдан соң да каберләреннән торгызып бастыру, торып басканның соңында дөм сукыр калдыру кодрәтенә ия. Мин гакыллары асылташлардай йөз төрле нур чәчеп торучыларны, шуның аркасында мең Кодрәткә ия булырдайларны әйтеп тә тормыйм. Аларның аңнары шул ук Курку хисен аңлауларына, кабул кылуларына, аңа буйсынуларына, тугры калуларына буйсына. Моның хакына алар, кәфеннәрен дә ерткалап, шыр сөякчән ятарга разыйлардыр. Ә Курку хисеннән гаҗизләр, дошманнарга каршы әләм күтәреп бару ышанычы тапшырылуга карамастан, алга барасы урынга артка чигенү, качу ягын гына карыйлар. Чигенмәгән, качмаган шәттә, барып җитәргә тиешле җиргә җитмәсәләр дә, барып җиткән җирдә җиңү ихтималы булуга карамастан, алар йөрәкләре ярылып үлүчән… Шулай итеп, Курку хисе берәүләрнең котын үкчәләренә төшерә, бүтәннәрне тиңсез каһарманлыкка әйди, шуңа ирештерә. Ахыр килеп, ул – Курку хисе – фәкать ярдәм итү куәтенә генә ия. Инде дә кемдер үз холык-фигылен, көн күрмеш рәвешен, кардәш-ыруы алдындагы бурычын бүтәнчә калыпка корырга тели икән, аны ирексезләү минем исәбемә керми. Тик ул бер нәрсәдән аң булсын: аңа безнең арада урын юклыгы Шүрәлеләр кавеменең Олуг Канунына теркәлеп куелган. Аннан тайчынуның ахыры Үлемгә тиң – аңа Иң Югары Җәза бирелергә тиешлеге бәхәссез… Сүземнең хаклыгын Шүрәлеләрнең Олуг Корылтае Кануны рәисе Шүрәле Фирүзә төк углы Җиз Калкан әйтсен.

Ул – Олуг Хаким Алтын Мөгез – сүзем әлегә бетеп тора дигән мәгънәдә күзен йомды. Шуны гына көтеп торган Шүрәле Фирүзә төк углы Җиз Калкан, үзе тирәли алмаш-тилмәш бөтен дөньяны күрердәй кыяфәттә берсе анда, икенчесе, өченчесе тегендә-монда каранып торган сакчыларына илтифат итмәгән шикелле кыланып, бер аяк табаны тиклем алга таба атлады да, шул хәрәкәтен һичкемнән курыкмас җан икәнлеген үтә дә куркусызлык галәмәте дигәнне аңлатып, сүзгә кереште:

– Беләм, – диде ул, Җирән төк углы Яшел Мөгез торган тарафка өч сөямле имән бармагын төбәп, – иртәме-соңмы, син үзеңә тиешле җәзаны алырсың. Тик ул җәзаның ни булып, ничек төгәлләнәсен мин сиңа караганда да ачыграк күз алдына китерәм, барча Корылтай, син үзең дә күз алдына китереп курыкканга караганда да куркыбрак көтәм… Кыскасы… – Ул үзе генә белгән мәгънә белән озын муенында утырган зур башын алга селкеп куйды, шуннан соң, һәр сүзенең дөньяны тетрәндерерлек көчкә ия икәнлеген әллә үзе теләп, әллә аны тыңлап торган Шүрәле кавеменә шул мәгънәнең мәҗбүри кабул кылынырга тиешлеген белгертеп, ярты адым чигенде дә тән сакчылары арасына сыенды. Шуннан соң гына сүзен әйтеп бетерергә кирәк тапты: – Бөек Курку хисен танымаганы, Адәми затларны фәкать кытык кодрәте белән генә үз мескенлегендә бәхетле итеп тоюлары ихтималын санга сукмаганы өчен, мин, Олуг Корылтайның Канун рәисе буларак, соңгы карарымны барчагызга җиткерүне кирәк дип таптым. Бөек референдумда меңнәр арасыннан бер ялгызы бөтен Шүрәле кавеменең уртак фикерен инкяр иткәне, бичара Адәми затларны кытыклап, аларның кайгы-хәсрәтләрен таратудан баш тартканы өчен, Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгезгә Иң Югары Җәза бирүне таләп итәм.

Шүрәлеләрнең хуплау тавышына җир янәдән тетрәп куйды. Инде беркавым тынычлангач, ояларына кунышкан кош-кортны тагын бертапкыр пыр туздыра-туздыра, Әшнә атавының буеннан-буена яңа җен туе бөтерелеп узды. Аның очы баягынак икегә аерылып ауган тракторны янәдән бербөтен итеп укмаштырып, ябыштырып китте.

Олуг Хаким Алтын Мөгез чыбылдыктагы йомшак яшел мүк сарган тармаклы-тармаклы имән төбенә утырды. Шүрәле кызлары, җилпәзәләрен тагын салмак кына җилпеп, аны талгын һава белән эретергә керештеләр. Ул, әлегә фәкать үзе генә ишетелерлек итеп:

– Адәми зат булсын, – дип пышылдады.

Ул, күзен йомып, беркавым уй уйлады. Уйларының кайберләре, суга ыргыткан таш кебек, тотнак тапмыйча, шундук юкка чыкты. Кайберләре, көзге җил агач ботакларыннан йолкып-йолкып алган коры яфраклар сыман, кыштыр-кыштыр арлы-бирле талпындылар, тик билгеле бер фикергә оешып бетә, укмаша алмыйча тузгып, чәчелеп беттеләр. Ә кайсылары, караңгы күктә күче-күче белән атылган йолдызлар шикелле, кабынып-кабынып киттеләр; әле ялкынландылар, әле сүрелделәр дә хәтеренең упкынына чумдылар. Дөрес, аның хөкем карары аныгын анык иде инде. Иң Югары Җәзаның ни икәнлеген аның аяк астында сөңгеләрдәй тырпаешып җемелдәгән, ялтыраган, елкылдаган мөгез ияләренең һәркайсы белә. Какшамас Канунда ачык әйтелгән: Иң Югары Җәза – Шүрәлене, Адәми зат итеп, кешеләр арасына яшәргә иңдерү. Бу – Курку хисенең үзәге, ахыргы әйләнмәсе, соңгы ноктасы иде. Шуннан соң төпсез упкын, билгесезлек, хәтта ул да – Олуг Хаким дә – дилбегәдә тота алмаслык чиксез буталчыклык, болгавырлык башлана. Хәзер исә ул үз аңы, үз кодрәте дә ирешмәслек әнә шул йөгәнсез билгесезлеккә дә авызлык кидерү хакында уйланды. Канунда әйтелгән: барча шүрәлеләр Курку хисенә хокуклы, диелгән. Ә аның – Олуг Хаким Алтын Мөгезнең – шул хокукка да хакы юк иде. Анык вазифасы Курку хисен акыл белән сугарудан, аңа юнәлеш биреп торудан, оештырудан, барчасына аңлаешлыдай мәңгелек рәвеш, кыяфәт бирүдән, какшамас каты бердәмлек итүдән гыйбарәт. Шул чагында гына кыргыйлыкны тагын да кыргый итәрдәй ул хис, учтагы алмадай, аның идарәсенә буйсына ала.

Әйе, Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгезне Адәми зат язмышы көтә. Бу чагында ул, үз әйләнәсеннән ычкынган күк җисеме шикелле, үз-үзенә буйсыну хокукыннан да мәхрүм кала. Тик хәзер Олуг Хаким аның әлеге мәхрүмлеген дә үз ихтыяр кодрәтеннән ычкындырмау әмәлен эзләде.

Ниһаять, яшен яшьнәү белән күк күкрәве арасында була торган бер мизгел тынлык сыман шикләндереп, аннары ташкындай шаулап, убылган җирдәй дөбердәп, аның акылына бая пышылдаган карарның дәвамы ишелеп төште, ургып килеп керде: «Әйе, Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез Адәми зат булсын. Аның да советныкылар дигән чуар кавеменнән берсе. Язмыштан узмыш юк. Тик бу очракта аны узу кирәк. Асыл Рух шулай куша. Адәми затлар тәкәббер, горур. Шуңа күрә үзләрен азат сизә. Ә совет кавеменнән булганнары андый гына түгел. Моңа өстәп, аларның тәкәбберлеге, горурлыгы төзәтеп булмастай бозык. Үз-үзләрен төзәтәсе урынга, алар Асыл Рухны төзәтүне кулай санап ялгышалар. Бу – зур гөнаһ. Ә тәүбә итә белмиләр. Моның өчен алар мәңгелеккә ярлыкаудан мәхрүм, шуңа күрә мәңгелек бәхетсезлеккә дучар».

Уйлап бетерүен белгертеп, Алтын Мөгез ак керфекләрен кыймылдатты. Күз кабакларын ачып, гавамга бакты да хөкемен игълан итте:

– Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез Адәми зат булсын. Аның да советныкылар дигән чуар кавемнең берсе. Ул берсенең дә – Ибрай атлысы!

Шүрәле Фирүзә төк углы Җиз Калканның йөзенә канәгать елмаю җәелде. Ул һавада бармакларын уйнаткалады да һәр ымын үтәргә ыргылып торган тән сакчыларына:

– Муенчак китерегез! – дип боерды.

Җил басылды. Кошлар сайрарга кереште. Бакалар бакылдарга тотынды. Судагы балыклар җим эзли башлады. Кызгылт-сары кырмыскалар инеш буендагы таллыкта мыеклары белән үсемлек бетләрен – гөбләләрне кытыклап, тәмле сутларын эчәргә ябышты. Бирге Ялпыдагы тапталып, изелеп, сытылып беткән үләннәр, чәчәкләр, һични булмагандай, башларын калкытты. Күк йөзендә хәрәкәтсез торган ак болытлар тымызык җил иркенә бирелде.

Шүрәлеләр таралды.

Дөнья рухы, үзенә янау сизенгән керпедәй бөгәрләнгән, энәләрен тырпайткан кебек, нидер көтеп тын калды.

Моны ниндидер кодрәт белән иң әүвәл Ибрай сизенде. Җаны тыныч түгел иде. Ул – аның җаны, – әле чатнамаган йомырка эчендә үзенең тулы канлы тереклек икәнлеген тойган, таныган кош баласы шикелле, чәч бөртекләре очыннан аяк бармагы тырнакларына тиклем тәненә, гәүдәсенә сыеша алмыйча тыпырчына, ярсый, фани дөньялыктагы бөтенлектән башканы җирси иде.

Эңгер-меңгер төшкәч, зәңгәргә буялган болдыр ишеге төбенә кайтып туктады. Авыл өйләрендә дә, аның өендә дә утлар сүндерелгән иде инде. Аның каравы озын, тын күләгәләр суздырып, күктә тулган Ай яктыра, исәпсез-хисапсыз йолдызлар җемелдәшә. Һичнинди өн-тавыш ишетелми. Этләре дә өрми: хуҗасына күзен елтыратып карады да тагын ятты. Фәкать кайдадыр ялгыз бер керпенең уфтангандай фырылдап куюы гына сагайтып алды. Ә-ә, тагын, тирән-тирән итеп, лапас астындагы сыерлары сулый икән әле. Ул баскычның өске басмасына менеп басты да тоткага үрелде, тартып карады. Ишек бикле иде. Ул үз күләгәсенең баш турысына, бүлә-бүлә, өч тапкыр шакып алды. Шуннан соң гына эчтән Гаҗиләнең йокыдан карлыга төшкән тавышы килеп җитте:

– Синме ул?

– Кем булсын инде. Ач.

– Ач булсаң, туеп кайтыең. Йөрисең тагын. Төн пәриемени.

Карават шыгырдады. Торды бугай, дип уйлаган иде дә, әйләнеп кенә ятты, ахрысы, аяк тавышлары сизелмәде.

– Алайса, су бир әле, – дип сорады Ибрай.

– Су тагын! Җук сиңа монда су, – диде Гаҗилә.

– Су гына сорыйм лабаса. Чәй дә түгел ич әле.

– Әллә чәй дә сорамакчыеңмы? Аннары – мәй, шуннан соң – май…

– Мәенә тансыклаган җук анысы. Ә мае… йөрәк мае… Синдә булмады инде ул, Гаҗилә, – дип, ул басма тактасына утырды да папирос капты. Чартлатып, шырпы сызды да, әйтер сүз эзләп, беркавым тын торды. Тапты. – Йөрәк мае урынына җан җәрәхәтенә карболка гына була белдең ич син. Шуннан ары уза алмадың. Бар күрсәткәнең тузу да тузыну гына булды… Туздың, тузындың да… менә бөтен гомерем тузаннан гына тора…

– Бар әле, телеңә салынып утырма монда. Колак итен ашап.

Тагын карават шыгырдады. Тагын әйләнеп ятты инде. Бусы иртән торып, эшкә чапканчы. «Кара ничек кылана, ә? – дип уйлады ул. – Корымлы табаны үчекләүче көйгән табагачмыни!»

Ибрай басты, Айга карап торды.

Ул бүген кереп ятасы келәт ятагы суык калды. Тезмәдәге печәндә дә тычканнар гына кыштырдашты. Ибрай тегеңә дә кермәде, монда да менмәде.

Ә ул әнә кайда ята: бәрәңге бакчасы башындагы печән чүмәләсен казып оя ясаган да үз җылысына үзе посып елышкан.

Үләннәргә чык төште. Аларның күз яшедәй авыраеп тулышканнары яфрак, кыяк очларыннан җиргә тамды. Шул вакытны Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгезне Олуг Кытык иленең Әшнә урманы уртасындагы ике мең ярым яшьлек имән куышына бикләп куйдылар. Яшел Мөгез үзен аҗаган алган буш, караңгы чикләвек эчендә калгандай хис итте. Әйтерсең лә аның җаныннан шүрәлелек рухын суырып алганнар да, көрән борынлы сукыр ак корт итеп, буш чикләвек зинданына бикләп куйганнар. Ә чикләвегенең ни төше, ни җылысы, ни киләчәктә туфракка өзелеп төшеп, шау язда борынлап чыгардай киләчәк мәгънәсе юк иде.

Биш йөз ел әүвәлтен ошбу имәннең ябалдашы ботагыннан кереп, төп тамырыннан җир үзәгенә үткән яшен уты әллә кайчан ук сүнеп, яктылык тузанына әйләнгәндер инде. Менә шул яшеннең имән аша күктән җиргә иңгән изге мәлендә ул – Яшел Мөгез – дөньяга яратылган да инде. Хәзер аны – әлеге яшеннең нарасый бер чаткысын – имән куышына ябып куйдылар. Куышлы имәнне яшен бүтән бер дә сукмый, буш чикләвекне бүтән аҗаган алмый. Шуңа күрә ул моннан горур, тәкәббер, фәкать үз сүзенә, сүзенең мәгънәсенә, мәгънәсенең асылына гына баш игән, буйсындырылган Яшел Мөгез кыяфәтендә чыга алмый инде. Әшнә урманындагы меңьяшәр имән әле әкәлә генә булганына чиксез дәверләр элек үк шулай билгеләнгән. Хәзер ул җирдә яшәгән, вафат булган йә үтерелгән – шәһит киткән миллиардларча Адәми затларның яшисе, аннары вакыты җиткәч үләсе йә үтереләсе, шуннан соң һәлак буласы бер мәхлугы гына инде.

Ул сыкрап, ыңгырашып җибәрде. Баланың ана карыныннан билгесез дөньяга килеп чыккан мәлендәгечә, тәне җыерылып, куырылып килде. Тик ул еламады. Ул бу мизгелдә үзенең озын-озаккамы, әллә бертын алырга гына җитәрлекме яңа – очыннан ук үлем башлана торган яшәү дөньясына туып килгәнлеген тойды, аңлады, шуның белән килеште инде. Ул үз-үзен: «Алда соңгы сәгать сугуын сизенеп курыкма, – дип тынычландырды. – Сине дөньяга яңа кыяфәттә барлыкка килү, шуның белән бар нәрсәнең яңа тәртибе генә көтә. Күкләр, Асыл Рух сиңа, моны яхшы, түземле, илһамланып кичерер өчен, көч-мәдәтен кызганмастыр. Әйе, бу соңгы сәгатьне көтеп, шуның белән өртеләсеңне белсәң дә курыкма. Ул – бары тик тәнеңнең генә соңгы сәгате, ә җаның барыбер мәңгелектән мәңгелеккә кала. Табигать синең зиһенеңне бер халәттән бүтәненә күчкәндә генә барлый, тенти, сиңа кирәген генә биреп чыгара, аннары шул кирәге белән яңадан үзенә ала. Син үзеңнең өске киемеңнән – җирән төгең белән яшел мөгезеңнән генә мәхрүм каласың. Әллә никадәрле йөк түгел. Берзаманны, анаң карыныннан чыкканда, төксез дә, мөгезсез дә идең ич инде. Ә бүтән дөньяга – үлем дөньясына кергәндә, аларсыз калудан нигә өркәсең? Менә сыкрыйсың, ыңгырашасың. Ә бер тапкыр – Шүрәле булып шәрә яратылган мизгелдә – шулай сыкрамадың, ыңгырашмадыңмыни? Шулай булгач, әүвәл бер тапкыр ия булганыңны югалту һәр язда, ябагаңны коеп, яңа төкләр үстерүең ише нәрсә генә түгелмени? Әйе, бу тәнеңне ташлап китәргә мәҗбүр ителүеңне ябагаңны кою дип кенә кабул кыл. Анаң синнән бушаган карынын үз эченнән каны белән бергә тышка агызып чыгарган да җиргә күмеп череткән ич инде. Ә син – бүтәнчә яшәүгә хөкем ителгән җан – җирән төгең белән яшел мөгезеңне югалтудан куркасыңмы? Алай булгач, нигә дип Курку хисен санламадың, кире кактың? Хәзер куркасың икән, димәк, син үз җаныңны үзең кытыклап юандырмакчы буласың.

Ул муенчагының күтәрә алмастай авырая, түзалмастай кыза башлаганын тойды.

Имән куышының төннегендәге чикләвек кенә сыярлык тишектән, ут хәнҗәре булып, Айның зәңгәр нуры бәреп керде. Әлеге нур, күз сирпешедәй генә арада яктырып торгач, һич тә булмагандай юкка чыкканда. куышта Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез юк иде инде. Аның сөекле Шүрәле илендәге соңгы кичереше анасының ахыргы тулгагы ише кыска, әмма Адәми затлар газабы, Адәми затлар бәхетсезлеге кебек чиксез булды.

Олуг Хаким Алтын Мөгез Айга карап алды да, күзен йомып, үз күңеленең көзгесенә текәлде һәм күрде: «Кеше әйтте: «Мин үлгәндә, мине тереләтә юкка чыгарырлармыни?»⁴

«Алла юлында үтерелә торганнар хакында «Үлеләр!» димәгез. «Юк, тереләр! Алланың җәзасы көчле. Тик сез моны сизмәссез»⁵.

Шулай итеп, Ибрай ята да ята бирде. Шешәгә орынмады, стаканы коры калды, ирене чыланмады. Вакыты җиткәч чылатырлар әле, дип уйлады ул. Каурый белән…

Аннары ул кулын сабый бала сыман яңак астына куйды да күзен йомды. Аның белән бергә арыган тәне, сагыш белән мөлдерәмә тулы күңеле дә йокыга талды. Үзенә дә сиздермичә саркып чыккан күз яшендә ерак йолдызларның берсе чагылып торды.

Әлеге сыңар яшь тамчысы кибеп өлгерде микән, юк микән, ул башындагы чәч бөртекләренең, тәнендәге төкләренең кычыттырып кыймылдашуына уянып китте. Йомык күз кабаклары аша, авырттырып диярлек, җете кызыл яктылык бәреп керде.

Күк йөзе, аҗаган уйнаган вакыттагыча, сирпелеп-сирпелеп китте. Йолдызлар сукыраеп торды, зәңгәрсу Ай йөзе сары балкышка күмелде.

Ибрай күзен ачарга өлгерми калды. Кыштырдау ишетеп, колагын гына сагайтты. Аның куышыннан тышта – кайдадыр читтә, Чишмә чокыры ягында – тыелып кына яшь бала елаганы ишетелде. Мәче, ахры, дип уйлады ул. Юк икән, охшамаган. Мәчеләр сулкылдамый, шәрран ярып кычкыра. Мәче башлы ябалак та түгел инде: анысы ара-тирә генә ухылдый.

Ул мүкәләп чыкты да кулын колагына куеп тыңлап торды. Чит тавыш ачылыбрак китте. Ул, чыннан да, Чишмә чокырында кемдер барлыгына ышанды инде. Берәр бала адашып барып чыккан мәллә соң? Дөньяныкын кем белеп бетерсен. Ай әнә нинди тулган, сәерсендерә, борчый, җилкендерә, әйди, котырта. Үзе дә белештермичә, Ай чакыруына ияреп чыккан бала булмагае.

Ибрайны төнге салкын чиркандырып куйды. Ул ызанга төште.

Гаҗиләсен каргамый-нитми генә, багана башы белән капка үрәчәсенә салынган бауны кайтарып, тугайга чыкты да саргаеп сузылган бормалы сукмактан түбән юнәлде, чокыр ярына барып җиткәннән соң, аска карады. Килә-килешенә елаган аваз басылганнан-басыла барган иде, ә хәзер тәмам тынды. Улактан челтерәп су акканы гына ишетелде.

Күзе ияләшкән иде инде. Әнә ич, чишмә басмасына кемдер утырган түгелме соң?

Күк күкрәвен авызлыклап, яшенне иярләп атланса да, Ибрай шултиклем сәерсенмәгән, курыкмаган булыр идедер. Ни күрсен: утыра. Ничек кенә утыра әле – шәп-шәрә килеш. Ул сиздерми генә чигенер, алдына-артына карамастан сыпыртыр, таяр, качар, котылыр иде дә – өлгерми калды. Астагы кеше аның сөзәк ярдан аргы текә ярга кадәр сузылып яткан озын күләгәсен шәйләгән дә икән инде: торды, бер басма югары күтәрелде дә аңа текәлде.

Ибрайның кипкән иренен ялап алгач, пышылдап кына:

– Әй!.. – димичә чарасы калмады.

Җавап урынына астагы кеше аны үз янына төшәргә әйдәп кул изәде.

Ибрай:

– Кем син? – дип сорады.

– Адәми зат. Ә син кем?

Ибрайның бая көпшәкләнгән, йомшаган аяк буыннары ныгый төшкән, бугаз төбенә тыгылган кайнар курку төере таралган, аңын биләгән Курку хисе кызыксыну уе, дәрте белән алмашына башлаган иде инде. Шуңа күрә шаяртасы килеп китте.

– Син Адәми зат икәнсең, мин төнге Шүрәле инде алайса, – диде ул.

Болай гына, үз-үзен юатыр, тынычландырыр, кипкән аңкавын дымлатыр, юешләр өчен генә ихтыяри-мәҗбүри төстә көлү авазы чыгармакчы иде дә, бөтен чокырны тутырып, аннан алда Адәми зат шаркылдап көлеп җибәрде:

– Адәм актыгы! Шүрәле булырга синең борын астың кипмәгән әле.

– Ничек кипмәгән? Ничек кипмәгән? Син башта эш аты, хөкүмәт ялчысы, хатын колы, урам эте булып кара. Улларыбыз – комсыз дәүләтнең туп ите, кызларыбыз – капкорсак түрәләрнең түшәге. Белдеңме?

– Шыңшыма, – диде Адәми зат.

– Шыңшырсың да. Әнә үзең дә җылап утырасың ич әле. Әллә мәче, әллә ябалак шикелле… Баксаң, сакаллы сабый икәнсең.

– Нәкъ үзе. Сабый. Әле генә яратылдым.

– Әйтәм җирле шәрә. Таладылармыни?

– Таладылар. Җанны.

– Җан нәрсә? Канны суыралар. Алмашка биргәннәре аракыдан артмый.

– Ни ул?

Бу юлы инде Ибрай көлде. Көлгәне, чамасыз авыр йөк тартуга чыдый алмыйча, бар буыннары киерелгән, бугазын камыт кыскан, аркасын ыңгырчак баскан атның көчәнеп кешнәве ише чокырны гына тутырып калмады, ә бәлки тугайга, кырларга таралды, авыл этләрен уятты, имчәк балаларының төшендә әнкәләренең елавы булып яңгырады, әнкәләренең төшенә балаларының үлеме булып керде, зираттагы кабер ташларының нигезен какшатты, инеш астындагы ак ташларны, бөке калкавычлар сыман, югарыга ыргылдырды.

– Аракымы? Ул – диңгез. Хәсрәт диңгезе. Ә ул диңгез безгә тубыктан.

– Рәхәт икән.

– Чыдап булмый. Күңелле! – дип, Ибрай көлүе аша чәчрәп чыккан күз яше тамчыларын учы белән сөртеп ташлады, тирән итеп сулыш алгач сулкылдап куйды.

Адәми зат яңадан басмага утырды.

– Монда төш әле, – диде ул.

– Миңа ни калган анда?

– Җыларсың.

– Җылармын? – диде Ибрай.

Аның аяк астыннан бер ташмы, җир кантарымы табып, түбән тондырасы килде. Колхоз рәисеме, баш инженермы, тагын кем шунда ул яратмаган, үз итмәгән берәр эшкә кушкан чагында, аның шулай бер-бер нәрсә белән орасы килә иде. Бәреп кара. Бар, бәреп кара. Шундук милиция килеп җитәр иде дә ябып куярлар иде, ә? Анда ничек түзәр идең? Ибрай чыдамас иде: орып бәрер иде дә… калганы аны кеше итеп тоткан кешелек хисе янында чүп кенә иде ул. Кәфенлек кенә табарлар, аңа ярашлы ясинын да укырлар. Коръәнен дә чыгарлар. Өчесен үткәрерләр, җидесен, кырыгын… елын… Менә шуннан соң ул – Ибрай – үз өстендәге балчыкны мамык урынына күтәреп ыргытыр иде дә торып басар иде. Тик ул вакытта Ахырзаман җиткән булыр шул инде.

– Җә, монда төш инде, – диде Адәми зат.

– Җылап утырыргамы? – дип сорады Ибрай.

– Җылап дип… Теләсәң җырларсың, Ибрай.

– «Ибрай»! Минем исемемне каян беләсең?

– Мин үзем дә Ибрай ич, Ибрай.

Чокырдагы саташумы, төшме, чын сурәтме булган затның болай әйтүе әллә өлгергән кура җиләгенең бармак тияр-тимәс өзелүеме, әллә су тулы чиләкнең көтмәгән-нитмәгәндә кулдан ычкынуымы, әллә камышлык, таллык асларыннан сөзеп йөргәндә, ятьмәгә эләккән балыкның, яндагы букчага салганда, шуып, суга китүеме ише бер-нәрсә булып алды. Ибрай, аны-моны тоеп алганчы, фәкать бер генә нәрсәне искәртеп калды: әйтерсең лә ул үзе шаркылдап көлде, ә аның бирге ярдан аргы ярга сузылып яткан күләгәсе үксеп-үксеп елады шунда. Карасана, ә? Ибрайны Ибрай чакыра. Болай итеп аны әллә кайчангы гүр ияләре – әнкәсе Бибиәсма, атасы Габдрәүф кенә чакыра, дәшә иде. Йә кичке умачка, йә көндезге ашка, йә… бәлки, үләргәдер.