Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 1», sayfa 9
УЕН
I
Берәү булса, Кәүсәриянеке ише тормышта куанып кына яшәр иде. Ләкин ул эштән соң буш квартирга кайтып керүне өнәми башлады. Тол хатынмы әллә ул? Чынлап уйласаң, аның Гыйззәте кунарга гына кайта. Ашый, йоклый, китә. Ашый, йоклый… Ул хәтта ял көннәрендә дә юк шикелле – һаман язу белән мәшгуль. Ашавы – аяк өсли, йокларга ятса – күзе ачык. Төн уртасына хәтле утыруы җитмәгән, урын-җирдән сикереп тора да, ут кабызып тормастан, өстәле янында кәгазь кыштырдатырга керешә.
Кәүсәрия, тыштан йозакны ачканчы, кыңгырау төймәсенә басып ала. Янәсе, ул шылтырата, аны көткәннәр, аңа ишек ачалар… Юк, ишекне ул үзе ача. Эчкә уза, ә анда телефон шылтырый икән. Туфлиен салып түргә узганчы, телефон тына да. Аннары ул чишенми генә кухняга үтә, анда сөтле сеткасын калдырып чыккач, портфелен идәнгә куеп, караңгыда гына плащын сала, күлмәген халатка алыштырып кия. Шуннан соң гына ут кабыза. Ә бәлки, аның күлмәген яктыда алыштырып, иренең үзенә карап торуыннан ояласы киләдер? Ул чагында каршыдагы йорт тәрәзәсеннән берәүнең бинокль белән күзәтүенә төкереп тә бирмәс иде! Өстен алыштырганда, ул менә ни өчен ут кабызмый. Ләкин иренә: «Син минем чишенгән чагымны карап тор, минем ояласым килә», – дия алмый лабаса инде ул!
Кәүсәрия алып кайткан сөтен кәстрүлгә салып кайнатырга куя. Табада май эретеп, йомырка тәбәсе куыра, дүрт алма, яшел суган, күрәгә юа. Шуннан соң бүлмәгә чыгып, телефоннан шылтырата, тик озын зыңнар гына ишетә. Аннары ул озаклап табын әзерли, күкеле сәгатькә күз төшереп ала да, уфтанып, кухня утын сүндерә, бүлмәгә чыккач утны кабызып, телевизорны тоташтыра, кәнәфидә алма ашый-ашый, бермәл карап утыра. Моңа да озак түзми, кичә юган керләрен үтүкләргә керешә. Кичә кер юу, бүген үтүкләү, иртәгә бәйләү (иренә шарф), берсекөнгә…
Бары тик шул вакытта гына, сискәндереп, ишек кыңгыравының чыңлаганы ишетелә. Гыйззәт, аны куркытмаска тырышып, төймәгә кыска гына итеп басып ала, ләкин Кәүсәриянең бер дә сискәнми калганы юк әле.
Ул ишекне барып ача, кухня утын кабыза да йомырка тәбәсен җылытырга, чәйнекне тагын бер кат кайнатырга куя. Исенә төшеп, чәйнектәге суны түгә дә краннан яңа су агызып утырта – иренең үт куыгы авырта, врачлар аңа бер кайнаган суны яңадан кайнатып эчмәскә кушканнар. Күкеле сәгать сигезне суга. Ире чишенеп керә дә алма ашый башлый, ә Кәүсәрия сүзсез генә аңа карап тора.
– Ник дәшмисең? – ди Гыйззәт.
– Ә син?
– Карыным ачты.
– Минем дә.
– Аша, кем куша ашамаска?
– Сине көтәм.
– Рәхмәт.
Кәүсәрия өстәлгә чыжлап торган йомырка тәбәсе куя, аны тәлинкәләргә бүлә.
– Шушы гынамы? – дип йөзен чыта Гыйззәт.
– Бисмиллаңны әйт – туярсың. Күбрәк ипи аша.
– Ипи нәрсә! – ди ире, нидер исенә төшереп. Чыгып китә дә ялтыравык тышлы китап тотып керә. – Айзек Азимов! Менә ул эшли, ичмаса! Ике йөзенче китабын язып ята. Берүзе. Секретарьсыз, стенографист, машинистка һәм референтсыз! Өлгерә дә соң кеше!.. Мин дә әзрәк аңа охшаган, әйеме?
– Кай төшең белән?
– Иң кимендә, секретарь, стенографист, машинистка, референтсыз эшләвем белән.
– Ә мине кая куясың? Аларның бөтенесен мин сиңа берүзем алыштырам түгелме соң?.. Өстәвенә поварың да… хәтта… сөяркәң дә шикелле – куна гына кайтасың ич инде… – Кәүсәрия үз сүзләреннән үзе оялып китә. Ул ялтыравык тышлы китапны ала да, аны актаргалап: – Ипи алып кайттыңмы соң? – дип сорый.
– Шылтыратып әйтмәдең ич.
– Бүген онытканмын, – дигән була Кәүсәрия. Әмма онытмаган, ә көн саен әйтеп торудан туйган инде. Ипине кем алып кайтырга тиешлеген алар өйләнешкәннең икенче көнендә үк бүлешеп куйганнар иде. Кәүсәриягә ул чагында моны әнкәсе өйрәтте. «Өйгә кайтмый торган сарыкны авылда ипигә күнектерәләр», – диде ул, башы күккә тиеп йөргән Кәүсәрияне бер аулакта туры китереп. «Ул сарык түгел ич – Гыйззәт!» – «Кайгырма, сарык чагы да булыр». – «Аннары соң бу авыл да түгел, ә шәһәр». – «Сарыкларны вакытында кайтартмый торган тозлар шәһәрдә инде ул, кызым!» Юк, Кәүсәрия иренең соңга калулары сәбәбен чит ипиләргә кызыгуда түгеллеген бик яхшы белә. Тик әнкәсе әйткән сүзләр ул чакны аның күңеленә ярыйсы ук нык оя корып куйган иде. Шуннан бирле ипи алып кайту Гыйззәтнең көндәлек вазифасы булып китте. Ипи гаилә табынына көн дә кирәк. Кәүсәрияне ач калдырасың килмәсә, ипи алып кайт, Гыйззәт. Әмма онытма – кичке табын сәгать җидедә!.. Инде менә сигезләргә кадәр кайтмый башлады. Моннан соңарганрак көннәре дә байтак.
– Сөткә кергәнсең. Шуннан бер адымдагы кибеткә дә керә кайтсаң, аягыңа сөял чыгар идемени? – ди Гыйззәт канәгатьсез генә.
– Букчага сыймый.
– Буш кулыңны селтәп кайттыңмы?
– Ә портфель?
– Култык астыңа кыстыр идең.
– Портфельнеме?
– Ипине! – Гыйззәтнең тавышы шактый күтәренке чыга. – Гомумән, ипи мәсьәләсендә безгә карашны үзгәртергә вакыт. Тормыш үз төзәтмәләрен кертә. Монда альтернатива булырга тиеш тә түгел, мөгаен. Ни гомер һаман бер проблема! – Кызса, Гыйззәтнең шулай гаилә бәхәсен фәнни нигездә хәл итәргә омтыла торган гадәте бар. Сүзне ул тарих белән бәйләп тәмамлый: – Хан кызы булып беттегез…
– Көн дә вакытында кайтсаң, ярты бөтен ипи ала кайтырга елап торыр идемме соң мин, йа Хода! – Әйткәненә фаҗигалерәк төс бирер өчен, Кәүсәрия кулларын ялварган кыяфәт белән югарыга җәеп җибәрә. – Шәп принцип, көнләшеп үләрлек! Подъезд төбендәге ипи кибетенә төшеп менәр өчен, ярты сәгать тарткалаша. Фельетон язарга менә дигән чимал, игътибар ит, иптәш корреспондент.
– Хәзер фельетоннарны шул хакта язсаң гына инде, – дип килешә газета корреспонденты Гыйззәт һәм плащын да киеп тормастан чыгып китә. Ул тиз арада әйләнеп керә дә өстәлгә ярты бөтен ипи китереп куя. – Ә нигә ул ипине ике көнгә бер бөтен итеп алмаска? Врач миңа искергәнрәк ипи ашарга куша.
Бер-берсенә карашмый гына ашый башлыйлар.
– Андамыни эш?!
– Күптән шулай диләр аны. Белмиләр ди хәйләңне.
– Хәйлә?
– Хәзерге заман ирләрен ипи белән кендегеннән бәйләп куя алам дисеңмени? Синең баш булып синең баш шуңа җитмәгәч.
– Бәлки, мин… синең тавышыңны ишетәсем килептер… – ди Кәүсәрия, өчәр күрәгә салып, чәй ясый. – Кирәкми миңа синең ипи алып кайтуың. Миңа синең вакытында өйгә кайтуың кирәк.
Ире, ни әйтергә белмичә, тамагын кырып ала.
– Кухняга яңа урындыклар аласы бар икән, – ди ул, бик зур ачыш ясагандай. – Аяклары какшаган, селкенәләр. Алганыбызга дүрт ел ич инде.
– Боларына бер ел. Тегеләрен әниләргә бирдем.
Үзенең кем икәнлеген белгертергә сәбәп чыгуына эчтән куанып, инде ире һөҗүмгә күчә:
– Һаман әнкәләреңә! Нинди эш ул? Сатып алырга өлгермисең, икенче көнне үк аларга күчә.
– Алар модадан чыккан иске әйберләр ярата… Улыбыз Шамил туганга бер ел үттеме-юкмы – анысын да аларга биреп җибәрдек ич. Инде алты ел тора! Моңа каршы килмәдең шикелле?
Гыйззәткә дә чигенергә туры килә. Алай да нинди җиңелүдә дә ир ир булып кала белергә тиеш:
– Барыбер аяклары какшаган, – ди ул, карышып.
– Юк. Шөрепләре какшаган. Софа аяклары – алар менә какшаган, шыгырдый. Күршеләрдән оят…
– Әйтәм җирле тәбә генә пешергәнсең, Кәүсәрия, – туймасаң, минем колак итен ашар өчен икән. Ә мин ни ашыйм?
– Көндәге рационыңны: тугызга кадәр газета я журнал, аннары – «Вакыт» программасы, бер чынаяк кофе һәм – пьеса. Ә иң соңыннан, үт куыгың юлы ачылсын өчен, ярты стакан бөтнек төнәтмәсе.
Алар өстәл яныннан купканда, сәгать тугыз тулып килә иде инде. Хатын кухняда савыт-саба юа кала, ир, бүлмәгә чыгып, кәнәфигә утыра да бер өем газета актара башлый. Күкеле сәгать тугызны суккач, телевизор кабыза. Бераздан телевизордан һава торышын әйтерләр. Ир телевизорны өзеп, өстәл лампасын кабызыр да бүлмә утын сүндерер һәм машинкада яза башлар. Ә ваннада юына башлаган хатыны нәкъ шул вакытны:
– Әй, арканы уып чык әле! – дип аваз салыр.
Ир берара югалып торыр һәм, яңадан машинкасы янына утыргач, ашыга-ашыга сигарет кабызыр…
…Халатының путасын бәйли-бәйли, Кәүсәрия ваннадан чыга. Бүтән көннәрне, өйдә тәмәке тарткан өчен, иренә тел тидерми ул. Ә бүген монысына да сәбәп бар: ваннада ник, ичмаса, колакны кытыкларлык бер сүз әйтергә омтылып карасын Гыйззәт!
– Өйдә тартма, – ди Кәүсәрия. – Бүлмәгә исе сеңә. Гомумән, йә ташларга вакыт, йә әнә – тыш.
Гыйззәт урамга чыгып китә, ә Кәүсәрия чәченә бигудилар чорнап кала. Гыйззәт өйләреннән ерак түгел генә торган кызыл эчле телефон будкасы тирәли йөренә, ә Кәүсәриянең монда һич кенә дә эше юк, чорный да чорный чәчен бигудига. Ул университетта психология укыта.
«Ярый, софа шыгырдый, анысы минем гаеп. Тик бит ялкаулыктан түгел, кул җитмәүдән! Каян җитсен эштән соң язып? Үзем өчен генә мәллә?.. Ипи алып кайтмый, имеш! Тун алып кайтам дигәч җибәрмәде, үзе китте. Һәм алып кайтты… дүрт йөз тәңкәлеген аласы урынга сигез йөзлекне!.. Театрларда биш пьесам уйналып ятамыни? Ипи!.. Күрсәтәм мин хәзер сиңа ипи!» – дип уйлана Гыйззәт. Кесәсеннән вак акча алып, телефон будкасына кереп китә дә номер җыя. Ул тәмәке дә тарттырмыйча квартирыннан урамга куып чыгарган хатынына шылтырата. Башка көннәрне тартканны, бүген ник ярамаган?.. Тик мөнәсәбәтләрне чуалтып җибәрү өчен артык кечкенә сәбәп түгелме соң әле бу? Гыйззәт трубканы элеп куярга уйлаганда гына, Кәүсәриянең чит кешеләр белән сөйләшкәндә генә куллана торган мөлаем тавышын ишетеп туктап кала. Әнә ич:
– Тыңлыйм сезне, – ди хатыны, бактың исә елмаядыр да әле. Шушы тавышы һәм шул елмаюы белән ирен каршыласын ул!
– Гафу итегез, ханым… – дип, Гыйззәт сүзне ничек башлап китәргә белмичә тотлыгып кала. Тәмәке тарттырмыйча өйдән куып чыгарганы өчен генә, йокы алдыннан шундый матур, йомшак тавыш иясенең кәефен кырырга ул бит әле катып беткән хиссез ир түгел! Ул, шаяртырга, өйгә кергәч, рәхәтләнеп бер күңел бушатырга исәпләп: – Ханым… бу… Айзек Азимовлар фатирымы? – дип сораганын сизми дә кала.
– Юк, номерны ялгыш җыйгансыз, – ди Кәүсәрия коры гына.
– Җиде – кырык – кырык тугызмы?
– Җиде – кырык – кырык тугыз. Тик Айзек Азимовлар монда тормый.
– Гафу итегез, ханым… Ә кайда тора?
– Мин аның секретаре түгел. Әлегә сөяркәсе дә түгел! Белмим.
Гыйззәтнең рәхәтләнеп көләсе, үзен танытасы килә, ләкин ул, үзен тыеп:
– Аның телефон номерын әйтә алмыйсызмы? – дип кенә кала.
Ә Кәүсәрия:
– Америка илчелегенә шылтыратып белешкәч хәбәр итәрмен, – ди дә трубканы куя. «Тинтәк!.. Эше юктыр бичараның, телефон белән уйнамаса… Биноклен ташлап, телефонга керешкән икән, бичара. Тапкан юмор!..»
Хатынының шушындый уйлар белән софага барып ятканын Гыйззәт белми. «Ник танымаган булып кыланды әле соң бу? Җиде ел бергә торган иренең тавышын танымау ни дигән сүз ул? Ул ничек танытырга белер!.. Тукта, кызык түгелме соң бу? Шаярсын әле Гыйззәт!» Ул тагын номер җыя.
Кәүсәрия алмаска уйлый, әмма авызын каплыйм әле шуның дип, юрганын селтәп ата да йөгереп килеп трубкага үрелә. Тик, иренең, йә үзенең берәр таныш-белеше була калмасын дип, беренче сүзен тагын:
– Тыңлыйм сезне, – дип башлый.
– Гафу итегез, ханым, сез мине берәр исерек дип уйлагансыздыр инде, әйеме? – ди Гыйззәт.
– Юк, – ди Кәүсәрия, ярсуын бары тик кан басымы күтәрелмәсен өчен генә тыеп.
– Рәхмәт.
– Исерек дип түгел, тинтәк дип уйладым.
«Таныган бу, – дигән шик төшә Гыйззәтнең күңеленә. – Менә көләдер!»
– Рәхмәт… Мин моның киресен исбатлармын, ханым.
– Псих! – ди Кәүсәрия, трубканы ташлагач.
Аны ишеткәндәй, Гыйззәт тә кабатлый:
– Псих…
– Телефонны коридорга күчер дип күпме әйттем! Ниндидер тип шылтырата, – дип каршылый аны Кәүсәрия.
Гыйззәт аның күзенә карарга тели, ләкин кыймый. Кәүсәрия ачулы, иренә күтәрелеп тә карамый… «Таныган, тик яшерәме? Иң кирәк чагында гына козырь итеп салмакчыдыр, козырь итеп… Саграк, Гыйззәт!»
– Котлыйм! Ниһаять, сиңа да күз төшергәннәр икән. – «Ул ир-атның үз ирең икәнен беләсеңме икән син?»
Кәүсәрия бинокльле ир яшәгән квартир тәрәзәсенә күз төшереп ала. Утлары юк.
– Ярый, мин ятам инде, – ди Кәүсәрия, иренә елышып. Ә иренең күңелен: «Ә нәрсә сөйләшкәнебезне әйтмәде, яшерә», – дигән шик тырный башлый. – Әгәр берәрсе чынлап торып шылтыратса, бу нишләр иде икән? Ихтимал, миңа нәкъ шушылай ук елышыр иде. Артыграк та кыланыр әле, мут».
– Режиссёр финалны башкачарак күрергә тели. Языйм әле мин, – ди Гыйззәт, Кәүсәрияне үзеннән сак кына читкәрәк этәреп.
Ә Кәүсәрия кисәк кенә аңа аркан борыла да, юри кырыс итеп:
– Алайса, сәгать герләрен күтәреп куй! – дип кычкыра. Ул иренә елышканы өчен оялып китә. Чишенгәнен теге бинокль иясе карап торгандагы кебек.
– Мине вак-төяк белән ваклама әле, – ди Гыйззәт.
«Инде мин дә вак-төяк микәнни? Миңа телефоннан җыен тинтәккә җавап биреп утыру гына калды микәнни?..» – дип уйлый Кәүсәрия һәм, уфтанып, сәгать герләрен күтәреп куя да софага менеп ята.
Гыйззәт җавап бирми. Машинкасын алып, өстәл лампасын сүндерә дә кухняга чыгып китә.
II
Икенче көнне Кәүсәриянең чәе кайнап, боткасы пешеп чыкмас борын, Гыйззәт кайтып керде. Чишенмичә генә кухняга үтте дә горур кыяфәт белән өстәлгә ярты бөтен ипи китереп куйды.
– Ник дәшмисең? – диде ул.
– Ә син?
– Эш эшләргә кирәк. Сүз белән тамак туймый ул.
– Кыргансың инде: айга бер мәртәбә ипи алып кайткан, янәсе.
– Аның каруы пьесаны тәмамладым, ә ул режиссёрга ошады.
Кәүсәрия ашарга бүлеп куйды.
– Тагын карабодай боткасы! – диде Гыйззәт.
– Бишенче номерлы диета, үскәнем. Бераздан кефир эчәрсең. Кичен ашарга дигәнеңне дошманыңа бир, дигән халык.
– Үзенә дигән итне миңа китерсә, мин теләсә кемнең дошманы булырга риза.
– Хәзер син генә түгел, бөтен кеше диетик.
Кичәге бәхәсләрне искә алмыйча гына ашап-эчтеләр. Кәүсәрия савыт-саба юа башлады, ә Гыйззәт, рәхмәт әйтмичә генә торып, урындыкларны берәм-берәм өстәлгә каплады да шөрепләрен кыса башлады. Мондый хәлнең өйдә күптән булганы юк иде инде.
– Ни булды? – дип кычкырып җибәрде Кәүсәрия. – Пьесаңны кире кактылар мәллә?
– Урындыкның пьесага ни катнашы бар?
Гыйззәт, эшен төгәлләп, бүлмәгә чыкты да, ачкыч белән борып, софа аякларын ныгыта башлады. Кәүсәрия дә аңа ияреп чыкты:
– Әйтәм ич, пьесаңны кабул итмәгәннәр.
Ачкычын ташлап, Гыйззәт Кәүсәрияне софага күтәреп салды, үзе янәшә ятты.
– Шул, драмаңны кире борганнар икән. Югыйсә урындык белән софа төзәтәсеңме соң син!
– Пьеса ахырына яңа вариант таптым. Бүген бетерәм. Режиссёр да хуплады.
– Героиняң ирен ташлыймыни?
– Ташлый. Шул көнче ир белән торсынмыни?.. Тагын нишлим, Кәүсәрия Җәүдәтовна?
– Аргансыңдыр, бүтән өшәнмә инде.
– Әле сәгать герен күтәрәсем бар.
– Үзем, үзем! – Кәүсәрия иренең култык астыннан җи- тез генә шуып чыкты да ашыгып телевизорны кабызып җибәрде.
– Бүген – хоккей! Хәзер кофе кайнатам.
Ул кухняга кереп киткәч, Гыйззәт телевизорны сүндерде дә ак мәрмәр аяклы, яшел эшләпәле өстәл лампасының кара төймәсенә басты. Тонык ут бүлмәне сыек яшел якты белән тутырды һәм суүсемле аквариумга охшатып калдырды. Гыйззәтнең бүген шул аквариумда ничә айлар буе эзләгән алтын балыгын тотып, иртәгә режиссёрына сәхнәдә пешерә башлар өчен илтеп бирәсе килә. Ваннада коенган Кәүсәрия атлы су кызы аның зиһененнән читтә иде. Тик ул үзен бик тиз искә төшерде. Аның:
– Әй, арканы уып чык әле! – дигән тавышы яңгыра- ды…
…Ул бүген дә өйдә кабызган сигаретын урамда тартып бетерде. Шул очтан Кәүсәрия аңа чүп чиләген дә биреп чыгарды. Үзе, калын журнал алып, софага менеп ятты. Ә Гыйззәт, бушаткан чиләген тотып, тагын телефон будкасы янына килде. Махсус әзерләп куйган ике тиенлеген кесәсеннән чыгарып, телефон ярыгына салды да трубканы алды: «Бүген ничек сайрарсың икән?»
Телефон шылтырады. Кәүсәрия трубканы күтәреп кенә куярга уйлаган иде дә, кире уйлап, колагына якынайтты.
– Хәерле кич, ханым.
– Кем әле бу?
– Танымыйсызмыни?
– Каян килгән Монте Кристо!.. Псих! Эчкән икәнсез, ты- ныч кына йоклагыз. Хулиган! – Трубканы ташлагач, Кәүсәрия: – Хам! – дип тә өстәде.
«Кая монда хулиган гына! Нәкъ хамнарча кыланам… Ә ми- не танымавың кызык». Гыйззәт кесәсендәге соңгы ике тиенлекне кызыкка сусаган күңелен басар өчен корбан итте. Телефонның тагын телгә киләсен Кәүсәрия сизеп торды. Аның трубканы алуын Гыйззәт үзенчә аңлады: «Ә, сиңа да кызыкмыни инде?!»
– Ханым, зинһар өчен көлмәгез миннән.
– Миннән сезгә ни кирәк?
– Тавышыгызны ишетү.
– Нәрсә бу – мәхәббәттә аңлашумы?
– Әлегә юк.
– Нәрсә ул – әлегә?
– Бу сезнең миңа мөнәсәбәтегезнең дәвамы нинди булуга бәйле.
– Мин сезгә нинди дә булса өмет вәгъдә итә алмыйм.
– Алайса, нигә трубканы куймыйсыз, ханым?
– Кызык.
– Нәрсә?
– Сезнең беркатлылыгыгыз.
Гыйззәт җавап таба алмады.
– Ә мин сезнең яшьлегегезне сагынам, – диде ул.
– Мин әле дә карт түгел. Мине беләсезмени?
Бусына Гыйззәт ни әйтергә дә белмәде. Сүзне дәвам итәр өчен:
– Сүз уңаенда, Айзек Азимовның кайда торганлыгын әй- тимме? – диде. Кәүсәриянең рөхсәтен алмастан: – Нью-Йоркта, Милли парк каршындагы йортның утыз… – Ул, «утыз өч» димичә, ялганларга булды: – …Утыз икенче катында тора икән.
– Минем аның янына барырга җыенганым юк – нигә хаҗәт аның адресы?
– Тормышта һәрнәрсәнең кирәк булып чыгуы бар.
– Бер кызыксыну мөмкинме? Хатын-кыз буларак.
– Әлбәттә.
– Сез хатыныгыздан качып сөйләшәсезме?
– Ул мине бу минутта телефоннан сөйләшә дип башына да китерми… бугай… Ә сез ирегезнең тыңлап тормаганына ышанасызмы?
– Аның өчен барыбер бу.
– Алайса, сезнең белән телефоннан сөйләшеп кенә түгел, очрашып та була икән.
Кәүсәрия бусын һич көтмәгән иде.
– Сез – хам!.. Әгәр мин трубканы ташламыйм икән, мине хәзерге заман хамының психологиясен өйрәнәсе килүем генә тотып кала.
– Ә хәзерге заман ирләренең нинди булмаска тиешлеген беләсегез килмиме, ханым?
– Сез миңа хатыннарның нинди булмаска тиешлеген белер өчен шылтыратмыйсызмыни? Хатыныгыз янына кайтырга вакыт, Монте Кристо.
– Хушыгыз, ханым. Иртәгәгә җавабыгызны әзерләп куя алырсыз микән? Бер очрашу… Бары тик бер очрашу, ханым…
Кәүсәрия аны тыңлап бетермәде. Чиләк тотып ире кергәндә ул, бигудилы башын кәнәфи аркасына терәп, телевизор карап утыра иде.
– Мәрткә киттең мәллә? – дип каршы алды ул аны.
– Телефоннан сөйләшеп алдым.
– Телефоннан? Менә хәзер генәме?
– Автоматтан. Яңа элдем.
– Кем белән сөйләштең, сер булмаса?
– Билгеле, синең белән түгел… Режиссёр белән.
– Ул… тагын шылтыратты, – диде Кәүсәрия, Гыйззәтне аптырашта калдырып. Ул бүгенге сөйләшүне хатыны аңа әйтергә базмас дип уйлаган иде.
– Кем?
– Кичәге тип.
– Монте Кристомыни?
– Каян беләсең?
– Нәрсәне? – дияргә ашыкты Гыйззәт, ялгышын төзәтеп.
– Аның Монте Кристо икәнен…
– Ошамаса, бүтәнчә атыйк. Икс атлы тип дип.
– Миңа аның тавышы таныш шикелле тоела.
– Минекенә охшамагандыр ич?
«Икенче тапкыр, – дип уйлый Кәүсәрия. – Кем белән сөйләштең дигәч, бая ул нәкъ шушылай «Билгеле, синең белән түгел» дип, иң алдан үзен кире кактымы әле?» Ә иренә ул, телевизордан күзен алмыйча гына:
– Тавышына караганда, ул синең яшьләрдәге ир кеше булса кирәк, ләкин синнән күпкә акыллырак. Ул мине беләм ди, ә үзенең кем икәнлеген белгертмәс өчен, бөтен акыл көчен куеп тырыша, мескен… Курыкма, синнән акыллырак тоелуы шуннан гынадыр, – диде.
«Әллә бу мине танып, шуны кисәтәме?» Шуны белергә теләп, Гыйззәт:
– Берәр танышың шаяртамы әллә? – дип сорады.
– Юктыр. Җитди сөйләшә.
– Җитди? Нинди мәгънәдә?
– Ул диалогны дәвам итәргә тели.
– Иртәгә мин аның белән үзем сөйләшермен!
– Уйнасын. Педагог-психолог буларак, миңа кызык. Ни белән бетәр икән? Минем аны җиңәсем килә. – Бусын Кәүсәрия иренең күзенә туры карап әйтте.
– Ә ир буларак, миңа нишләргә? – Гыйззәт, нигәдер, хатынының «Минем белән уйнавыңны ташла» диюен көтте. Кәүсәрия, чыннан да, аның көткәненә охшатыбрак:
– Чын ир, хатынын яраткан ир бу очракта үзен башкачарак тотарга тиеш дип санамыйсыңмы син? – диде. Ләкин Гыйззәтнең эчке бер шиген көчәйтәсе урынга, ул аны басты гына бугай.
– Мәсәлән, ничек итеп? – дип сорады ул.
– Бу уен мине чынлап торып җәлеп итсә?
«Юк, сиңа минем белән алышу иртәрәк әле, ханым».
– Мин кемнән ким? Ипи алып кайттым, урындык шөрепләрен бордым, софа шыгырдамый, аркаңны уам, чүп түгәм…
– Ул Айзек Азимовның адресын әйтте.
– Соң?
– Нью-Йорк. Милли парк янындагы йортның утыз икенче каты… Ул татар ничек барып чыкты икән анда? Хәер, искитәрлек нәрсәме?
– Ялганлаган. Айзек Азимов утыз өченче катта тора.
«Ул!» Кәүсәрия, торып, телевизорны сүндерде.
– Ятмыйсыңмыни әле?
– Язам бераз. – Гыйззәт, язу машинкасын күтәреп, кухняга чыгышлый: – Минем героиня ирен ташламас, ахры, – диде.
– Нигә, сер булмаса?
– Яшәргә кирәк бит!
– Һәркем синең героиняң түгел. Мин кызганам андый куш- тырнаклар эчендәге героиняларны!..
III
Күкеле сәгать җиденче яртыга сукканда, Кәүсәрия – ишек катында. Ул, гадәттәгечә, букчасын күтәргән килеш кухняга уза. Аннары чишенә дә сөт кайнатырга, коймак пешерер өчен камыр тугларга керешә. Беренче коймаклар табадан төшүгә, ишек кыңгыравы чыңлый – Гыйззәт. Бүген ул ипи генә түгел, зур төргәк тә тоткан.
– Ачкычыңны югалтыңмы әллә? – дип каршылый аны Кәүсәрия.
– Юк. Миңа синең ачуың рәхәт.
– Сиңа караганда, ул миңа тансыграк.
– Тагын беленме? – Гыйззәтнең Кәүсәрия зарын тыңлыйсы килми.
– Белен түгел, коймак ул. – Иренең тәлинкәгә үрелгән кулына җиңелчә генә сугып: – Кулыңны ю! – дип искәртә Кәүсәрия.
– Пьесаны алдылар, Кәүсәрия Җәүдәтовна. – Гыйззәт, авызын тутырып, үзе өчен махсус көнбагыш маенда пешерелгән коймакны ашый башлый.
– Котлыйм. Теге хатын ирен ташлап китмиме?
– Китми.
– Кызганыч.
– Башкача нишләсен ул?.. Режиссёрга бигрәк тә минем геройларның үзләре уйлап чыгарган ситуациядә дә үзләрен тормыштагыча тотулары ошады. Теләсә нинди чын хәлдә яки ялган уенда кеше үз холкы сыйфатларын белгертмичә калмый. Яшереп калырга мөмкин булганда да! – Бу сүзләре белән Гыйззәт үзе утырган ботакны үзе чабуын белми иде әле.
– Синең белән мин дә шулай итәбезме?
– Әйе.
Гыйззәт Кәүсәрия пешергән коймакны әле кызыл уылдык сыман ярмаланып торган балга, әле карлыган вареньесына мана-мана ашый бара, ә Кәүсәриянең бүген ашыйсы килми.
– Теге төргәгеңдә нәрсә ул?
– Бүләк.
– Кемгә?
– Үземә түгел.
– Миңамыни? Сәбәпсез-нисезме?
– Пьеса тәмамлау сәбәп түгелмени?
Кәүсәрия төргәкне ача башлый.
– Ник бу кадәрле кәгазьгә төрдең аны? – Төргәкне чиш- кәч, Кәүсәрия кулында аккош мамыгыннан ясалган ак эшләпә торып кала, ул аны кашына төшеребрәк киеп карый – дәү күзле, иркә иренле шаян бер кызчыкка әйләнә дә куя. – Чыгарып түгәргә чүп булсын өчен шулхәтле төрмәгәнсеңдер ич? Сине чүп түгәргә ни гомер үгетләргә кирәк икәнен оныттыңмыни?
– Бүген миңа үгетләү кирәкми.
«Әйе, сиңа бүген дә урамга чыгарга кирәк шул», – дип уйлый Кәүсәрия.
– Бүген режиссёрга шылтыратасың юк ич инде. Үзем түгәм.
– Менә бу биш иске вариантны да чыгарып ташлыйсы. – Гыйззәт өстәлдән үзенең инде буталып беткән кулъязмаларын алып килә, эшләпәдән бушаган кәгазьгә куя.
– Бәлки, теге хатынның ирен ташлап киткән вариантын калдырырсың?
– Тормыш – сәхнә һәм режиссёр кебек ул. Аның үз кагыйдәләре бар. – Ул кәгазьләрне, төя-төя, ванна бүлмәсеннән алып чыккан кызыл пластмасса чиләккә тутыра. Аннары портфеленнән вино алып килә, борынгы шкафтан ике фужер ала, яртылаш кына салып куя.
– Пьеса өчен! – ди ул, фужерлы кулын югары күтәреп.
– Андагы ирнең хатынын ташлап китәргә мәҗбүр иткән җүләрлеге өченме?
– Китми ул.
– Ышанып әйтәсеңме?
– Сәхнә кагыйдәсе шулай таләп итә.
– Уен кагыйдәсеннән битәр, тормыш кагыйдәсе дә бар ич әле… Синең героиняң өчен эчә алмыйм мин. Үпкәләмә, яме?.. Чөнки андый түгел мин, шаярма, Гыйззәт… Үкенмәгәең.
– Үзем уйлап чыгарган пьеса өчен ник үкеним икән? Мин үземә генә үпкәләргә хаклы. – Ул үзе генә эчә. – Уен кагыйдәләренә карап, тормыш кагыйдәсен бозмыйлар – пьеса шул хакта.
– Синең андый уйдырма пьесаңнан (Кәүсәрия «уеныңнан» дия язып калды) минем елыйсым килә!
– Пушкинча әйттең: «Уйдырмадан яшьләремне түгәм…»
– Ул героиняң иреннән китсен. Алай яшәү дөрес түгел.
– Тамашачы матур тәмамланган спектакльләр ярата. Һәр уеннан уймак чыга димәгән. Киреләнеп, режиссёрны ачуландырырга ярамый.
– Минем яшәү режиссёрым бар – тормыш… Йөрәгемнеке… син… – Кәүсәрия караңгы тәрәзә каршына барып баса, ә аны кыйгач яңгыр эзләре чылаткан… Яфраклар коела. Көз җиткәч, яфраклар агачыннан аерыла… – Бәлки, иске вариантны калдырырсың?
– Юк инде. Жирәбә салынган. Репетиция башланды.
– Әле синең генераль репетициягә кадәр вакытың бар.
Күкеле сәгать тугызга суга.
– Соң икән инде. Минем режиссёрга шылтыратасым бар ич әле. – Гыйззәт ашыгып телефонга таба бара, чиләккә абынып чак егылмый кала. – Ә аннары – чүп түгеп керәсем…
– Үзем түгим.
– Юк. Син ваннага кер, аркаңны уармын да син юынган арада түгеп керермен. Тартасым да бар. – Ул телефон трубкасын ала, номер җыя, ләкин Кәүсәрия, килеп җитеп, рычагка баса.
– Алайса, иптәш корреспондент, бар, автоматтан шылтырат. Берочтан тәмәке дә тартырсың.
– Ә! Сиңа граф Монте Кристо шылтыратырга тиеш бит әле! – Гыйззәт, көлә-көлә, өстенә куртка кия. – Уңышлар телим!
– Бәлки, көтеп торырсың? Бергәләшеп көләр идек.
– Кемнән?
– Билгеле, синнән түгел, – ди Кәүсәрия, Гыйззәткә охшатып.
– Ярар инде. Психологик тәҗрибәңә комачауламыйм. Аннары көләрбез, – дип, Гыйззәт чүпкә әйләнгән кулъязмалар тутырылган чиләкне алып чыгып китә.
– Көлке көлә килер, артыңнан куа килер, – дип пышылдап кала Кәүсәрия. Ул, көләргә дә, еларга да белмичә, дулкынлануын басарга тырышып, бүлмәдә арлы-бирле йөренергә керешә. Ниндидер бер карарга килеп, урындыкка баса да шифоньер өстендәге чемоданны үрелеп ала. Һәм, тавышсыз гына елый-елый, аны ачып куя. Чемоданның кара эче аны шомландырып җибәрә.
Гыйззәт тә тыныч түгел. Ул хатынының «генераль репетициягә хәтле» диюенең мәгънәсен аңларга тырыша. «Кәүсәрия Монте Кристо белән очрашырга риза булса нишләргә?»
Кәүсәрия уйнаткычка тәлинкә куя – танго, моңсу танго. Тормыш кагыйдәләрен бер минутлык уеннар белән какшат- маска кирәклеген искәртеп торган мәңгелек танго. Аның Гыйззәте заман ритмнарын ярата. Ә танго, – сөюнең мәңгелек кагыйдәсе кебек, – мәңгелек. Кәүсәриянең, тәрәзәне ачып, бар дөньяга: «Уеннан уймак чыга бит, Гыйззәт!» – дип кычкырасы килә.
Гыйззәт телефон будкасының кызыл буяуга буялган эченә керә. Әйтерсең лә ниндидер җанварның кызыл авызына эләгә – хәтта тирләп тә китә шикелле. Ул номер җыя. Гыйззәт җиде-кырык-кырык тугыз дигән саннар җыелмасын үзенең хатыны белән тоташтыра дип уйлый. Ә Кәүсәрия ире белән үзе арасындагы телефон тоташтырачак күренмәс җепләрнең бүген өзелергә ихтимал икәнен аңлый иде. Ул телефонның шылтырамавын тели. Бүген Гыйззәтнең режиссёры – ул, Кәүсәрия. Ул үзе белән кырыс сынау уены уйнаган мондый ир белән кала алмый. Ул телефон янына килергә ашыкмый әле. Гыйззәт трубканы куяргамы-куймаскамы дип икеләнеп тора. Кәүсәриянең түземе бетә, ялтыравыклы кара телефон аңа үз авызына тылсымлап бака тартып китерүче бөгәрләнеп яткан кара елан булып күренеп ала. Ул, күз яшен сөртеп, трубкага үрелә.
– Хәерле кич, ханым.
– Синме бу, Монте Кристо?
– «Син» дип эндәшүегезне ничек аңларга һәм кабул итәргә кушасыз?
– Үзең теләгәнчә.
– Очрашабызмы? – дигәнне ишетә Кәүсәрия. Тик телефоннар Гыйззәтнең «Аннары инде беләбез синең кем икәнеңне, Кәүсәрия Җәүдәтовна» дигән уен да ишетерлек итеп эшләнмәгән шул әле. Бәлки, берзаманны шундыйларны да уйлап чыгарырлар.
– Бу безнең соңгы очрашу булыр, – ди Кәүсәрия.
– Нигә соңгы?
– Анысын синең миннән ни теләгәнеңне белгәч әйтермен… Кайда очрашабыз?
– Мин борылышта булырмын.
«Борылышта шул, борылышта», – дип уйлый Кәүсәрия.
– Мин дә чатта торам бугай, – ди ул, ачык чемоданга карап. – Кайсы якка борылырга да белмичә басып торам менә.
– Миңа каршы кил.
– Сиңа каршымы, әллә Монте Кристо каршысынамы?
– Миңа каршы, – ди Гыйззәт. – Очрашканга кадәр сау булып тор.
– Әйе, соңгы очрашуга кадәр, Гыйззәт.
Гыйззәт эсселе-суыклы булып китте. Ул кергән җанвар, аны мәңгегә шунда калдырырга исәпләп, авызын япты мәллә? Теләми моны Гыйззәт, теләми!
– Алло, алло! – Аның чигәсендәге кан тибешен санагандай, микрофоннан озын зыңнар пульсы гына ишетелеп тора. Кәүсәрия трубканы алмый. Гыйззәт будкадан атылып чыга, өйгә таба йөгерә, юеш асфальтта кызыл чиләк кенә утырып кала. Аның уенының беткәнлеген белгерткән соңгы нокта. «Начар драматург мин, – дип уйлый Гыйззәт. – Ә Кәүсәрия – тормыш кагыйдәләренә генә буйсынган искиткеч актриса».
– Премьера! Авторны!.. – дип, Кәүсәрия чемоданга киемнәрен тутыра. Кинәт әнкәләрендәге улы исенә төшә. «Шамилем янына бармаганыма өч көн инде». Ире Гыйззәтне ул елый-елый кул чабып каршылый: – А-фә-рин!..
Һәм чемоданына күлмәкләрен тутыра башлый…
1978
