Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр / Избранные произведения (на татарском языке)», sayfa 4
Өченче бүлек
Бакча аша узып, аннары таллыклар аралап ике-өч адым киткәч, текә яр – Үләмә елгасы.
Баскыч буйлап төшсәң, елга уртасына таба ике як ярдан да икешәр калын тактадан басма сузылган. Нәкъ уртада, пар такталар очрашкан иң тирән төштә, баганалар калкып тора. Ә югарыдан сине таллар күмә…
Йөрәгендә матурлык дигән изге тойгы йөрткән бер генә кеше дә бу төштән җиңел генә уза алмыйдыр. Менә шундый елга ул кечкенә Үләмә!
Су өстендә кавышкан таллары – яшел чатыр, әйтерсең су һәм яфраклар телендә генә сөйләргә мөмкин булган бик тә, бик тә кадерле серне ят күзләрдән саклар өчен шулай куе булып үскән алар. Су агымына тез тиңентен кергән япь-яшь үләннәр, башлары каралып өлгермәгән җикәннәр моны беләләр. Тыныч су чылтыравына кушылып, әллә кемнәрнең балачаклары, беренче гөнаһсыз талпынулары, ихтимал, кемнәрнеңдер мәңге яшь бәхетләре, сагышлары, фаҗигаләре хакында пышылдыйлардыр.
Кемнәр утырды икән моңарчы бу басмага, аякларын салындырып? Сикерешкән балыклар, тал астыннан, су буйлата шуышып кына барган үрдәкләр һәм казларны күзәтеп кемнәр утырды икән?
Үләмә!
Менә нинди гүзәл һәм серле икән бу Үләмә! Камышлар һәм таллар, зирек һәм өянкеләр әллә нинди хәбәрләр ишетеп, шуларны беркемгә дә сөйләмәскә вәгъдә биреп, шул серләре белән чак кына кыланчыкланып көлешәләр дә кайчакларда. Елтыр күзле җәнлек шикелле кача-кача ага тар инеш. Юк, җәнлек шикелле түгел, чая кыз төсле бугай ул. Шаянлыгы, чаялыгы белән алдый. Алдый да әйтеп аңлата алмаслык тын һәм төпсез сагышка китереп чумдыра…
Тәрәзәдән карасаң, ят тормыш
– Минем әти белән сөйләшәсем килә.
Сөембикә апасы җанланып куйды:
– Әйе шул, бик дөрес. Мин аңа хәбәр җибәргән идем инде. Казанда икән – терлек илтә киткәннәр. Ике-өч көннән кайтасы, диләр. Килер ул, килми калмас, эчендә җаны булса…
– Фәрхетдин абый белән дә сөйләшер идем.
– Анысына да хәбәр иттек. Кыртапада гына. Кемгәдер өй эшли.
Шактый уйланып торгач, Тәбрик кинәт:
– Ә өйне карап буламы? – дип сорады.
– Әйдә, барып карыйк соң. Бикле тора ул. Тыштан гына карамасак…
– Тыштан булса да…
Ындыр сукмагы буйлап каралты ягына килделәр. Өр-яңа такталардан коелган койма, тап-таза бүрәнәләрдән салынган каралты-кура. Әйләнә-тирәдә җан иясе барлыгы сизелми – тып-тын. Сукмакларны чирәм баскан. Өйдә, бөтен ягы китереп салынган таза йорт эчендә, шулай ук җан әсәре юк. Нидәндер куркып, ниндидер песи генә чормага чатырдап менеп китте. Хуҗасыз яшәп, кыргыйга әйләнгән бугай. Ә өй эчендә тәрәзә яңакларындагы челтәрләр генә нәрсәдер сөйли башлар кебек – ана турында, гомернең башлануы турында.
– Матур өй. Чын архитектор бизәкләре. Кем эшләгән моны?
– Фәрхетдин үзе. Кулыннан килә анысы – яманларлык түгел. Борын-борын заманда ата-баба салган кебек итеп өйне ул гына сала белә.
– Бердәнбер кеше… – диде Тәбрик, сүзенә нинди дә булса мәгънә салмыйча гына.
Тик Сөембикә апасы үзенчә аңлады:
– Бердәнбер… Шундый сәер кеше инде ул – үзе оста, үзе явыз.
– Мин шушы өйдә тудыммы?
– Шушы өйдә.
– Ә ул яңа бит. Бер дә искерми торган итеп тә сала беләме әллә?
– Сипләп салды ул аны, шушы төштә, нәкъ элекке төсле итеп.
Тәбрик тәрәзәдән карады:
– Әни караваты кайсы?
– Сул як почмакта… әнә… шул инде. Шул ук карават. Рәтләп җыелмаган гына тик.
– Анда кем йоклый хәзер?
– Фәрхетдин.
– Ничек йоклый ала икән бу караватта?
– Әйтә алмыйм анысын. Бер дә әйтә алмыйм.
– Аңлашылмый шул, Сөембикә апа.
– Без синең әниең белән күршеләр генә түгел, туганнар кебек якын идек. Шуның хикмәтедер инде, әтисе Тугаш бабай ялгыз калгач, аны үзебезгә алдык. Кызының өенә бабасын Фәрхетдин якын да китермәде.
Тәбрик өй эченнән күзен озак, бик озак аера алмый торды. Апасы ашыктырмады – барысын да сизә бит. «Ничек елап җибәрми әле» дип, аны жәлләп өзгәләнде. Ә Тәбрик күзләрендә авыр, ләкин тыныч моң.
Егет, тәрәзә яныннан киткәч, үлән баскан ишегалды буйлап йөренде дә тагын сорады:
– Ник явыз икән ул кеше?
– Белмим шул.
– Аңлашылмый. Миңа аны күреп сөйләшергә кирәк. Еракмы моннан Кыртапа?
– Җиде-сигез чакрым.
– Якын икән.
Шулай диде дә ул капка ягына атлады. Урамга чыккач, Сөембикә апасы аның кителеннән нәрсәдер йолкып алды:
– Тигәнәк ябышкан, – диде. – Кешесез бакчаның шул инде аның. – Һәм чүпне читкә ташлады.
– Мин сезнең өскә күтәрелгән эскәмияне күрмәдем, – диде Тәбрик, елмаерга тырышып, – урындыклар гына тора.
– Таралгандыр инде. Әллә кайчан таралгандыр безгә күтәрелгән эскәмияләр.
Шуннан соң икесе дә елмаешып кайтыр якка атладылар. Әйтерсең хатирәләр аз вакытка гына кунак булып килгән дә инде бу тормышка, бүгенге көнгә күләгә булып төшәргә теләмичә, каядыр еракка киткән. Әйтерсең җирдә бары тик бәхет һәм шатлыклы уйларга гына урын калган.
– Тәбрик абый, картлар кебек гел үткәннәр белән яшәмәгез әле. Караталда бүген кино була, барыйк әле шунда бергәләп. Менә дигән чибәр кызлар анда, менә дигән уңган егетләр – танышырсың, дуслар табарсың… Канатланып биерсең, җырларсың. Барыйк әле бүген Караталга.
– Әйдә соң… Китик, Гөләндәм.
Кино, танцы, җырлар, биюләр, шаян сүзләр һәм мут күзләр, яман хисне куып, күңелләрне күккә күтәрә.
Көн килдеме, кем дә булса аны чәйгә, ашка чакыра. Кыстатырга, бармый калырга ярамый икән – йола, армиядән кайткан кешене чиратлашып бөтен авыл кунак итәргә тиеш! Әле авылда күпме өй! Көн саен өч керсәң дә – бер ай кирәк!
Шагыйрь әйткәндәй, дөнья матур, дөнья киң. Ә шулай да, ә шулай да… Һәр яңа көн туды исә, чалт аяз күктә сарык тиресе хәтле генә бер болыт кояш турысына тап килә дә бөтен Тау ягын күләгәли.
Килә ява, килә ява,
Ияләште бер болыт.
…Тәбрикнең кайту һәм чакыру хәбәрен алгач, Фәрхетдин дә, Мирсәет тә ашыгыч рәвештә килеп җитәрләр дигән өмет акланмады. Бер көн көттеләр, ике көн, өч көн көттеләр – юк, күренмәделәр. Ә Тәбрикнең күрәсе килә – туган әтисен табу ышанычыннан бигрәк, ничектер, аларны күргәч, әнисен дә табар төсле тоела. Күптән вафат әнисенең күпмедер өлеше генә булса да шул кешеләр янында яшәп ятадыр кебек һәм аны сорап алырга мөмкиндер шикелле. Алай гына да түгел, сораганны да көтмәстән үзләре бүләк итәрләр төсле… Ләкин менә күренмиләр, Тәбриккә әнисен кайтарып бирәселәре килмидер инде. Тик ул аны барыбер алачак. Нигә дисәң, беренче чиратта ана – баланыкы…
Бишенче көнне Мирсәетнең Казаннан кайтканлыгы һәм Фәрхетдиннең һаман да Кыртапада икәнлеге билгеле булгач, солдат, уйлап та тормастан, Кыртапага үзе барып кайтырга карар кылды. «Ә әти, билгеле, үзе киләчәк!»
Юл башын гына булса да күрсәтим дип, Тугаш карт аны озата барды. Төп максатының күрше авылларга Чабыр буласын хәбәр итү икәнен ул ни өчендер белгертеп тормады.
– Әйдә, балам, турырак юлдан чыгарыйм әле үзеңне. Урау булса да, юл яхшы, дигәннәр диюен дә. Юл да туры булса, ишшү дә шәбрәк, ишшү дә мәслихәтрәк. Әйдә, улым, дөнья күрсәтеп кайтыйм әле.
Ямь-яшел киң урам буйлап бераз киткәч, икенче урам манарасыз мәчет яныннан уза икән. Мәчет буендагы кое тирәсендә хатын-кыз җыелышкан да нәрсәдәндер зарланышып тора.
– Нишләп аптырашта калдыгыз болай?
– Менә суыбызның тәме китте. Әллә нишләде. Төбен чистартып булмасмы дип җыелдык ие.
– Соң, кем рөхсәт бирми?
– Суын чыгарып бетердек инде дә, хәзер төбенә төшәргә йөрәк җитми.
– Хатын-кыз эшеме инде бу? Ирләрегез төшсен.
– Әйтмәдек шул әле.
Озак уйлап тормастан, Тәбрик кое чыгырындагы чылбырны карарга кереште:
– Чылбыры нык күренә болай… Агачы тотар микән? – Аның ниятен хатыннарга бабай төшендергән арада, кителен салып ыргытты да, чиләкле чылбырны каты гына эләктереп, кое бурасына менеп тә утырды. – Акыртын гына әйләндерсеннәр.
Бабай аның сүзләрен хатыннарга:
– Крути тихонька, – дип тәрҗемә итте.
Кулы белән ишарә ясагангамы, болаймы, русча диярлек әйтелсә дә, аңладылар тагы.
Әкренләп, чыгырны көйле генә әйләндерә башладылар. Ә биш-ун минуттан соң кое төбеннән Тәбрик тавышы ишетелде:
– Алыгыз чиләкне.
Ләм тулы чиләкне тартып чыгарсалар – анда коточкыч нәмәрсә…
– Ай, ни бу! Ай! – диештеләр хатыннар, чыр-чу килеп. – Нинди су эчкәнбез! Ай!
– Түгегез чиләкне!
Чиләктә ниндидер үләксә, әллә мәче, әллә куян…
Кое төбеннән тагы боерык:
– Анысын соңыннан тикшерерсез, тагын төшерегез бауны.
– Ай-һай! Кем ташлады икән? Үзе төшмәгәндер инде күрәләтә.
– Вәт юньсезләр, бауны төшерегез!
Бабай юкка җикеренде, билгеле, тиз арада бөтенесе рәтләнде. Алты-җиде чиләк ләм чыгарылгач, егет инде якты җир өстендә иде. Хатыннар, коега су җыелгач, тагын бер йөз чиләк су чыгарырга вәгъдә биреп, егеткә мең рәхмәтләр укып калдылар. Өч-дүрт адым атлагач, бабай аларга үз йомышын әйтте:
– Киләсе җомга көнне Бәки Чабыры – җыйнаулашып чыгыгыз, яме, оныта күрмәгез.
Карт Җәмәки авылына хәтле озата килде дә, бу авыл кешеләрен дә Чабырга чакыргач, кире Үзәнбайга борылды.
– Кыртапа кешеләренә Чабыр буласын әйтергә онытма, улым, – диде Тәбриккә.
– Онытмам, бабай.
Солдат кул болгады да ныклы адымнар белән ары китте.
Кыртапа тау астына урнашкан икән. Төньяктан искән иң әче җилләр тими үтәдер бу өйләргә…
Урамда очраган һәр кеше, иң якын танышына эндәшкән кебек, исәнләшеп үтә. Тик аларны Тәбрик аңлап кына бетерми. Бер карчык тукталып әллә ниләр сөйләп торды-торды да, соңыннан Тәбрик:
– Бик матур сүзләр әйттегез бугай, кызганыч, аңлый алмадым, – дигән иде, әби кул селтәде дә тагын нидер сөйләнә-сөйләнә китеп барды. Аңлап бетермәвеннән бераз кәефсезләнеп баргач, яшьрәк бер ирне туктатып, Фәрхетдин абзый эшли торган өйнең (йорт хуҗасының исемен аңа Сөембикә апа әйткән иде) кайда икәнлеген сорады да аннары уңгарак борылды. Тау тагын да эчкәрәк уелып кергән төштә яңа өй – шунда таба китте.
Капка шар ачык, ләкин ишегалдында җан әсәре күренми. Өр-яңа стеналар чыршы бүрәнәләрдән салынган. «Тау ягында чыршы урманнары күренми, каян алалар икән?»
Кинәт бөтен тәне эсселе-суыклы булып китте Тәбрикнең – өй эчендә кемдер шакылдый. Фәрхетдинме? Паспортта атасының исеме урынында торган кеше кем, нинди икән? Әти диярлекме, әллә… Ничек сүз башлап, ничек сөйләшергә? Кеше белән танышу, сөйләшүнең мондый ук кыен, җайсыз чагын беренче тапкыр тоя Тәбрик. Ни өчен килүе кинәт баштан ук чыкты. Ник соң әле? Ата булыр кешесен эзләпме, әллә әнисенең кем икәнен сорашыр өчен генәме? Юк, аның өчен генә түгел бугай. Ә ни өчен? Бәлки, кире китәргәдер? Юк шул, нихәтле ерак җирләр кайтып, нихәтле җирләр килеп күрми китү әллә ничек сәер тоелыр…
Ярый әле шулвакыт, кеше килүен сизепме, үз йомышы беләнме, өйдән нечкә генә, озын бер егет чыкты. Ә менә аның өчен чит кешегә башлап эндәшү ишек ачып чыгу кебек үк гади нәрсә икән. Күзгә чалынуга, аптырап тормады, елмаеп та җибәрде:
– О, солдат! Отпускагамы, кайчан кайттың? – Әйтерсең алар күптән таныш, фамилиясе, исеме генә түгел, бөтен тормыш юлы билгеле, алай гына да түгел – якын иптәш.
Тәбрик тә, авыз ачып калмыйча, егетнең фартлы гадилеген бик тиз эләктереп алды:
– Отпускага түгел, парень, бөтенләйгә дип тә әйтә алмыйм.
– Машина җитми шул шофёрларга. Менә миңа да юк. Машина көтә торгач, балтачы булып китәм инде.
– Ул да һөнәр.
– Әйтәсе дә юк. Әйдә, кер, сине дә өйрәтәм.
Ялындырмады Тәбрик – керде. Керде дә, өйдә бүтән кеше юклыгын күргәч, кемне эзләп килүен әйтте.
– Ә, Фәрхетдин абзый?! Хәзер килә, кибеткә аракыга гына китте. Эт тышка чыкканчы кайтып җитә, борын төбендә генә безнең кибет. Ул килгәнче шушыны гына кисеп алыйк әле, – дип, әлеге егет җиде-сигез кат итеп тезелгән такта өстенә пычкыны куйды. – Әйдә, тарт.
Күпмедер кискәч, Тәбрик гаебе беләндер инде, такталар пычкыны кыса да башлады. Аларны алгарак шуыштырып, яңадан кисәргә керештеләр. Хәл җыярга тукталган арада, яңа танышы Тәбриккә комплиментлар яудырырга тотынды:
– Кыяфәтең стиляга төсле булса да, кулыңнан эш килә икән.
– Ничек стиляга?
– Ну, шәһәрчә дип әйтимме соң, алайса. Минем кебек түгел син, һич охшамаган.
– Алла сакласын, – дип шаярткан булды Тәбрик.
Ләкин әлеге егет, үзенә бирелгән беренче бәяне дөрес аңлап, иреннәрен кыса төште:
– Начар шул мин, сөйләшә белмәгәнрәкләрнең ипи шүрлегенә дә менеп төшә беләм.
– Молодец!..
Ә егет, уйлап та тормастан:
– Ә менә синнән булмый андый нәрсәләр. Әллә каян күренеп тора, бернинди егетлек юк синдә. Тәрбияле бала син, – дип мыскылларга кереште.
Тәбрик исә, бәхәсләшүнең артык икәнен сизеп, шаяртуында булды:
– Ә син үзең? Берәрсен кыйнаганың бармы?
Егет моңа горур кыяфәт белән:
– Берне түгел, өчне! – дип куйды.
– Өчне! Берүзең!
– Егет кеше шундый булырга тиеш.
– Батырлыгың өчен мактыйм. Нинди кешеләр иде соң алар?
– Ничек нинди кешеләр?
– Син кыйнаган кешеләрне әйтәм.
– Кем дип. Шул инде, өч карчык. Тәмләп чәй эчеп утыралар иде, мин сиңа әйтим, самавыр янында сайрашып. Ләчтит сатып ягъни.
– Сезнең өйдәме?
– Түгел шул. Мин, үз өебез дип, күршеләргә кайтып кергәнмен. Салган баш бит, үзең беләсең. Мин аларны бездә утыралар дип торам. Куа башлагач, берсе мич артына сыпырды, икенчесе – өстәл астына, өченчесе карават астына мүкәләде. Башта өстәл астындагысын өстерәп чыгардым. Аннан – карават астындагысын. Мич артындагысы үзе чыгып сызды. Шуннан соң иркенләп караватта аяк сузып йоклап киткәнмен.
Тәбрикнең күңеле чынлап та күтәрелде.
– Тәмле булгандыр йокы!
– Тәмен кем белгән, уянгач күңелсез булды.
– Кеше караватында йокы туйдыру кызык тоелмадымыни?
Егет авыр итеп көрсенде дә хикәясен очларга тырышты:
– Туймады шул йокы, туймады. Күрше Гарәфи, дус кеше бит инде, ботымнан сөйрәп төшергән дә урамга чыгарып ыргыткан.
Шулай сөйләшкән арада, капка як тәрәзәдән сакал-мыек баскан бер кеше карады. Тәбрик аны бик тиз күреп алды һәм секунд эчендә башына бернинди рөхсәтсез сәер уй килде. «Дезертир!» Икенче секундта күз карашлары ук очрашты да, ят кеше ни өчендер тиз генә юкка чыкты. «Фәрхетдин абзый!» Өченче секундта, күңелдән ялт итеп шул уй үткәч, Тәбрик эштән тукталды. Куллары хәрәкәтсез калды, хәтта уй да тукталгандай тоелды. Менә кызык! Каян килә шушы хәтле каушау? Әллә курку укмы? Кемнән? Ник? Менә ул ишекне ачар, керер…
Егет Тәбрикне хәл җыярга туктаган дип белде, ахрысы. Танылып өлгергән беркатлылыгы белән тагын боерды:
– Тарт, әйдә, аз калды инде.
– Фәрхетдин абзый кайтты, – диде Тәбрик тәмам күңелсезләнгән кыяфәт белән. Гүяки бу очрашу аның өчен көтелмәгән хәл, гүяки ул аны үзе эзләп килмәгән…
– Кайда соң ул?
– Ишеккә таба китте.
Көттеләр-көттеләр – ишек ачылмады, аяк тавышлары да ишетелмәде. Аптырагач, ишегалдыннан егет үзе карап керде:
– Юк бер кеше дә.
– Кергән иде инде.
– Шулай тоелган гынадыр.
– Менә инде, үз күзләрем белән күрдем.
Шулай тәгаен әйтсә дә, Тәбрикнең күңелендә тагы аңлаешсыз фаразлар бутала башлады: «Әллә чынлап та күзгә генә күрендеме? Ким дигәндә бер-ике атна кырылмаган сакал-мыек, нидәндер курыккан елтыр күзләр… Нидән курка бу күзләр? Ә бит моңарчы бу кешене усал адәм дип сөйләделәр! Нинди усаллык һәм нинди куркаклык? Әллә мин үзем генә уйлап чыгардыммы? Әллә ул усаллык белән куркаклык дөньяда юкмы? Ах, булмаса! Әгәр булмаса, ихтимал, әйе, бик ихтимал, минем әни дә исән яшәр, мин дә болай һич кирәксез кеше артыннан йөрмәгән булыр идем».
– Бүтән кеше булгандыр ул, керер иде.
– Әйтүе кыен.
Көттеләр-көттеләр – тагы юк. Ахырда егет, тиргәнеп:
– Аракыны качып эчмәсен тагы, паразит! – дип, пычкыны ыргытты.
– Шундыйрак кешеме?
– Белеп бетермәссең кешене. Менә, паразит, качты, яртыны алып шылды. Үзәнбайга ук киткәндер әле. Куа киттекме?
– Бар, син үзең генә караштырып кил. Үзәнбай ерак бит, анда ук качмагандыр әле.
– Карт бүре!.. Тотсам, җиде кат тиресен салдырам мин аның, – дип сүгенә-сүгенә чыгып та китте егет.
Идәндә – такталардан ясалган сурәтләр, бу якларда бары тик Фәрхетдин генә ясый белгән тәрәзә яңаклары. Ничек усаллыкта даны чыккан кеше шундый матур бизәкләр ясый белә икән? Пушкинның, даһилык һәм явызлык – килешми торган нәрсәләр, диюе ялгышмы икән әллә? Өйдән өйгә, авылдан авылга йөрсәң, күрми калмыйсың – көлеп, елмаеп тора тәрәзәләр… Күбесен шул кеше ясаган. Ә үзе… Ә үзе ник әле беренче карашта ук куркак тоелды? Аңламассың, һични аңлый алмассың.
Шулай, өйне генә кара: аның эчендә көндез дә кояш иде, хәзер дә, көн кичкә таба авышкач та кояш… Кичке кояш булса да, аның да шушылай елмаеп торуы хәерлерәк бит. Буш өй эче яктылык белән тулгач, ямьсез дә тоелмый – җылылык, яктылык җәен дә кадерле… Менә монда беркем дә юк – йомычкалар аунап ята, сагыз исе аңкып торган бүлмә такталары кемнәргәдер рәхәт һәм тыныч бәхет вәгъдә итә. Ләкин хәзергә монда бушлык, җансызлык… Шул җансызлыкта көннәр буе эшли торган кеше – Фәрхетдин абзый. Кая качты соң әле ул?
Уйларны сискәндереп, баягы егет дөбердәп керде: кош тоткан диярсең. Кулында – ачылмаган ярты.
– Эчмәгән, карт алай ук юньсез булып чыкмады.
– Молодец!
Тәбрик бу сүзнең кемгә төбәп әйтелгәнен үзе дә әйтә алмас иде. Шул сүзнең кирәксез икәнен абайлап сорап куйды:
– Кайда соң ул?
– Теге тыкрыкта, бүрәнә өстендә утыра.
– Монда килмимени?
– Киләсе килми. Эчә торыгыз, ди. Үз өлешен калдырырга кушты. Әйдә, өч борынга әйбәт кенә була ул.
– Юк, мин аның янына барам әле, – дип, Тәбрик ишек бавын тотты.
– Что-то аның сине күрәсе килми бугай, шулайрак тоелды.
– Ә мин, болай булгач, аны барыбер күрми китмим. – Ул каршы як тыкрыкка таба ашыкты.
Борылгач та, бүрәнә өстендә баягы «дезертир» күзгә чалынды. Әйе, бар ул кеше, уйлап чыгарылган гына түгел, һәм куркаклыгы да хак: Тәбрик күренүгә (ашыгып түгел түгелен), кузгалды да тагын читкә атлады бу адәм.
– Абзый!..
Аның кискен тавышыннан шып туктады кеше. Сүзсез генә көтә калды. Барып җиткәч – ни гаҗәп? – Тәбрик үзе дә каушап калды: аңа ниндидер усал, явыз кыяфәтле, карчыга борынлы ямьсез бер адәм карап тора иде. Башында – уңып төсен җуйган кепка, өстендә – соңгы елларда сирәк күренә торган сырма бушлат, ә аякларында – балтыры кайтарылган киез итек… Июль аенда, җәйге челләдә киез итек кигән, җәйге кара туфракта! Тәбрикнең шуннан сәерсенгәнен сизде бугай:
– Шулай җайлырак, – дип куйды агай, беренче сүзе шул булды.
«Ничек шушы кешене минем әни ярата алды икән?»
Абзый, яшь солдатның үз аякларыннан һаман күз ала алмавын күргәч, җикереп диярлек:
– Исе китте! Һы!.. Раматиз минем аякта. Болай да боз кебек. Эссе челләдә дә җылынмый менә, – диде.
«Аякта гынамы икән боз?» – Шулай уйласа да, Тәбрик бүтәнчә әйтте:
– Җәй көне… бик үк табигый түгел шул.
– Җәй көне. Нәрсәсе бар аның? Киез итек күргәнең юкмы?..
– Бар барын…
Гаҗәп, нинди юк-бар сүз сөйләшә башладылар. Гүяки сигез чакрым араны Тәбрик шуның өчен килгән. Гүяки аларның иң мөһим сүзләре күптән сөйләшенгән. Бигрәк тә шунысы мәзәк: алар бер-берсен бер күрүдә таныдылар һәм кемнең кем булуы хакында сорашуның кирәге дә чыкмады. Ничек танышырмын, ничек сүз башлармын дип, юл буе борчылган иде Тәбрик.
Шулай ук сүзсез килешеп, яңа салынган өйгә таба борылдылар. Әкрен-әкрен генә атлаганда да Фәрхетдин гаҗәп дәрәҗәдә сак баса иде аякларын. Солдат һаман сәерсенеп карагангамы, тагын аклангандай әйтте:
– Раматиз… плиндә йөргән чаклар истәлеге.
– Бигүк күңелле истәлек түгел шул.
– Сезнең кебек җир селкетеп йөри идем мин дә.
– Сугыштан кайткач та шулай йөргәнсез түгелме соң? – диде Тәбрик, сүзләренә тиешле мәгънә салып.
Моңа каршы абзый, «пүчтәк әйбер» дигәндәй, кул селтәде:
– Юк шул, булмады, энем, булмады.
Шул сүзләр белән мөнәсәбәтләр дә ачыкланды – «абзый», «энем»…
Өйдә теге егет шешәдән үз өлешен эчеп куйган, күңеле тиешле баскычка күтәрелгән иде инде. Боларны күтәреп алгандай каршылады һәм, һай-һайлап, ике стаканга бүлеп аракы салды:
– Мәгез әле… Чәкешегез әле.
Әмма, «чәкешеп китүдән» курыккандай, икесенең берсе дә чәкешергә җөрьәт итмәде, ипи каптылар.
– Иң яхшы закуска – ипи, – диде егет.
– Әфлисун булмаганда, – дип елмаерга тырышты Тәбрик.
– Ипине рәнҗетмәгез, – диде агалары.
Шуннан соң утырдашлары нәрсә уйлагандыр, Тәбрикнең фикере һаман Фәрхетдин тирәсендә бөтерелә иде: «Үзе усал, үзе ямьсез, үзе бигүк мәгънәсезгә дә охшамаган».
Балтачы егетнең ни уйлавы ул тәкъдим керткәч аңлашылды:
– Солдат кешене борчу кыен да инде. Ну шулай да…
– Борчы, рәхим ит.
– Безнең кесәдә пока ашлык сугалар, иптәш. Син бер өчлекне кызганма инде, мин барып килим.
Юлга дигән күпмедер акчасы бар иде Тәбрикнең – бер дә кызганмыйча чыгарды өчлекне. «Хәзерге минутта егетнең китүе хәерлерәк».
Тынлык, бушлык. Идәндәге йомычкалар, бүрәнә кисәкләре, пычкы чүбе дә өйне тутырып түгел, бушлыкны, җайсызлыкны арттырып ята. Хәтта Фәрхетдин абзый үзе дә… киез итек эчендәге ревматизмлы аяклары да әллә нинди өшеткеч салкын тарата кебек. Гомер буе өй салып, бөтен гомерен шушылай буш өйдә үткәргәндер ул. Буш өй, буш җан, буш гомер… Мөгаен, хәзер ул бушлыктан котылырга тырышмый да, киресенчә, күнегелгән шушы хәленнән аермагайлары дип курка торгандыр әле… Ник шулай тоела икән? Ник икәнен хәзергә әйтү кыен, тик бүтәнчә уйларга мөмкин дә түгел.
– Кайда минем әни? – Уйламаган-көтмәгән җирдән, Тәбрик теленнән шундый кискен сорау бәрелә-сугыла чыкты. – Кая куйдың син аны?
Җавап көтү артык дәрәҗәдә беркатлылык икәнен аермачык белгән хәлдә Тәбрик көтте. Тегесе, билгеле, мәсхәрәле бер төстә елмайды гына.
– Бөтенләйгә кайттыңмы?.. Армиядәнме? – дип сорады.
– Бөтенләйгә. Армиядән.
Фәрхетдин иелеп калын гына йомычка алды да шуны вак-вак кисәкләргә аерырга кереште.
– Сиңа торыр урын кирәк инде хәзер, ә?
– Башта эшкә урнашырга кирәк.
– Эше табылыр анысы. Кияр муены булса, камыт әзер. Ә менә торыр җир дисәң, анысын теләсә кайда әзерләп куймаганнар.
– Ул хакта уйлаганым юк…
Саф дөреслекне абзый кабул күрмәде:
– Бардыр анысы, уйламыйча гына булмас.
– Чынлап әйтәм.
– Алайса, ник килдең монда?
– Мин инде әйттем.
Агай соңгы сүзләрнең мәгънәсенә бик төшенмәгәнгә, Тәбрик җавап ишетмәде. Фәрхетдин, йомычканы ваклап бетергәч, нәрсәнедер хәл иткән сыман, кискен итеп әйтте:
– Әмма ләкин минем идәнгә синең аяклар басмаячак. Мин моны әниеңә карганып әйттем.
– Ничек? Кайда?
– Минем өйдә. Минем идәндә.
– Аңламыйм?
Абзый, тагын астыртын гына елмаеп, фикерен чынлап та ачыкларга чамалады булса кирәк.
– Тугашларга кайткансың ич?!
– Кайтсам соң?
– Аларның өйләре кысан. Ә кыз бар, менә дигән. Ярәшеп җибәрерләр дә… Өйсез кая китәрсез?
Ачуланырга кирәк иде дә, Сөембикә апаның кызы Гөләндәм искә төшеп, Тәбрик тыелып калды.
– Фәрхетдин абзый (беренче тапкыр исеме белән эндәште ул аңа), минем ул хакта сөйләшергә ниятем юк.
– Керереңнән алда чыгуыңны уйла дигәндәй, үз әтиеңнең, Мирсәетне әйтәм… аның да ишле гаилә – син сыярлык түгел…
Сүзләренең никадәр каты һәм мәгънәсез икәнен аңлап әйтә микән бу кеше, әллә юк микән? Әллә ул янында торган, әле киләчәге берничек тә ачыкланмаган кешенең беркемгә дә кирәк түгеллеген йөзгә бәреп әйтә алырлык ук рәхимсез бәндәме? Тәбрик чынлап та дөньяда беркая да сыймый торган артык кешеме?
Аның үзен шушындый да кызганыч итеп беркайчан да тойганы юк иде әле. Тик менә артык ул, һаман артык икән! Бу кадәр дә кимсенү, бу чаклы да кимсетелү була ала икән дөньяда?! Әйе, Тәбрик моны башына да китерә алмый яшәгән! Шушы авылга, туган анасының тормыш юлдашы янына килмәсә, ишетмәгән, сизмәгән, һич югы, бу чаклы ук ачы итеп аңламаган булыр иде. Аңламаганнан гына хәл яхшырмыйдыр, шулай да бүгенгедән чак кына бәхетлерәк булыр иде. Ә бүген ул ялгыз, кызганыч, бәхетсез булып, олы, ләкин мәгънәсез һәм салкын дөньяда берүзе басып тора…
Дөньяның якасыннан эләктереп, селкеп ташлыйсы иде дә, дөнья хәйләкәр: үзе, күзгә күренмичә генә, каршыга Фәрхетдин абзыйларын гына китереп бастыра. Ә Фәрхетдин болай да мескен, ничек якалашасың аның белән?
– Ярый, сез мине әни өенә кертмәдегез ди. Ә бит әле минем үз әтием исән. Гаилә ишле дип, ул үз баласын куармыни?
– Әйтәм бит – анда синсез дә җитеп арткан. Сигез бала, хатыны, үзе…
Тәбрик Фәрхетдиннән бигрәк үзен үчекләргә кереште:
– Алайса, җирле власть ярдәме белән үз өемә кайтып керергә туры килә инде.
Тегесе моны ишетүгә очкылык тоткандагыдай бер ымлык кына чыгарды да тотлыгып калды. Үзе башлаган сүзнең болайга ук борыласын әйтерсең көтмәгән. Шулай да куркуы аңа фикерләрен тиз җыярга ярдәм итте:
– Ничек үз өең? Анысы кайда?
– Ну, әни өе.
Тәбрик үз усаллыгыннан үзе көлеп җибәрергә әзер. Шулай да тагын агайга сынаулы җитди караш ташлады. «Ә чынлап та, әни йорты бит! Ник анда мин артык булырга тиеш?»
Фәрхетдин абзыйсы үртәлеп урыныннан торды да, ни өчен икәнен үзе дә белмәстән, әле генә үзе утырган бүкәнне тибеп аударды һәм ул тәгәрәгән арада сүзен әйтә куйды:
– Синең әниеңнең өе юк! Юк!..
– Нишләп? Кая киткән?
– Юк менә, юк булгач! Ул минеке! Минем өй!
Шундый да мәгънәсезлеккә, шундый да вакчыллыкка бара ала икән ир кеше! Кылт итеп Тугаш бабай хәтергә килде дә, Алып шикелле олы җанлы, олы табигатьле кешеләр хакындагы сүзләр ерак һәм күңел ирешмәс матур хыял төсле булып кына калды.
«Синең белән дә шаяртыбрак сөйләштем бүген, бабакай, гафу ит, начарны күрмичә, яхшының кадере юк икән. Гафу ит, бабакай, синең кебек ил турында түгел, өй хакында кычкырышабыз. Ул хәзер әнием истәлеген рәнҗеткәнгә күрә, әнием өчен – гаделлек хакына гына бәхәсләшәм мин».
– Алайга китсә, син минем әни өендә яшисең, ә моңа синең хакың юк.
– Бар хакым! Фронтка киткәндә, кем аңа йорт калдырып китте? Синме? Минме? Мин. Ә кайткач?..
– Кайткач, ул сине өйгә үк кертмәскә тиеш булган.
– Мирсәет дигән себеркегә китәргә тиеш булган ул, шулаймы?!
Бу минутта ни булганны Тәбрик төшенмәде. Берничә минуттан соң Фәрхетдиннең акыруыннан, ухылдавыннан гына исенә килеп, аңлап алды: мескеннең якасыннан эләктереп, күтәреп бастырган икән:
– Кем ул себерке? Ә? Кем? Минем әнине пычратмакчы буласыңмы шакшы телең белән? Кабатла, җаның ике булса. Кабатла!
Агай, сүзсез генә тайпылып, күлмәк изүләрен рәтләгән арада, Тәбрик инде өй эче караңгыланган икәнен абайлады. Күпме гомер утырылган! Ә рәтле бер сүз сөйләшенмәде. Гаеп, мөгаен, аңарда да, Тәбриктә дә бардыр. Ике кеше кычкырышса, аның икесе дә гаепле… Дөрес, Тәбрик тә гаепле… рәтләп сөйләшә белмәде, җай тапмады.
– Утыр әле, Фәрхетдин абзый, – диде ул, бая утырган бүкәнне күрсәтеп, – олы кеше бул, яме!
– Ярый… синең кебек әзмәвергә олы кеше белән сугышу, әйтик, шулай ук егетлек түгелдер ул.
– Шуны белеп тор: әнисе хакында кемгә генә әшәке сүз әйтсәң дә – баладан юньле җавап көтмә. Мондый ук әшәкелекне бүтән кешегә эшләмәскә киңәш итәм мин сиңа. Ярый әле исән калдың, шунысына рәхмәт әйт.
– Рәхмәт инде, һы…
Агай моны үчекләшеп әйттеме-юкмы, шулай да Тәбрик инде ярыйсы ук суына төшкән һәм олы яшьтәге кешенең якасыннан алганы өчен үзе дә уңайсызлана башлаган иде. Шуңа күрә, тегесе баягы бүкәненә утыргач, Тәбрик аның каршысына басты да елмаерга тырышып диярлек сорады:
– Йә, шуннан, тагы нәрсә?
– Нәрсә булсын? Дөресен әйтәм мин – минем өй, үземнеке.
– Син һаман шул хакта.
– Сугышка чаклы да мин аны хәләл тиремне түгеп салдым. Сугыштан кайткач та байтак материал һәм көч китте. Ә синең үз атаң бар, ул кайгыртырга тиеш.
– Ярый, булды, бетте. Мин сине юри, котыртып кына бәхәсләшмәкче идем. Синең өй миңа кирәк түгел, теләсәң нишлә, теләсәң нишләт.
– Сиңа ни кирәк соң?
– Әнине табып бир – шул гына!
Фәрхетдин, тагы җитдигә китүе ихтимал булган сүз сөрешеннән котылыр өчен, ике кулы белән дә күзләрен каплап озак кына утыргач, үзалдына сөйләнергә кереште:
– Син хәйләкәр, әлбәттә, хәйләкәр. Әниеңнең минем кесәдә генә түгеллеген беләсең.
– Шуны да беләсем бик килде: йә, әйтеп бир – теге чакта ник кабул итмәдең мине? Баланың ни гаебе бар иде?
– Аңлатып була торган эш түгел монысы.
– Мин аңларга тырышырмын.
– Синең дә яшь бар хәзер. Күп тә узмас, өйләнерсең. Балаларың булыр. Әйтик, сине кая да булса җибәрделәр ди берничә елга. Кайтуыңа хатының кемнәндер бала табып куйсын.
Тәбрик урыныннан сикереп торды, ләкин берни әйтә алмады.
– Ир юкта бала табу… ничек соң, синеңчә? – дип сорады Фәрхетдин, хаклыгына нык ышанган һәм кискен бер тавыш белән.
Җавап урынына ниндидер тупас сүз ташлыйсы килсә дә, Тәбрик тыелып калды – агай сөйләүдән туктар да, нәрсәнедер, бик кирәкле бер әйберне ишетә алмый калырмын дип курыкты һәм, чак кына урангалап йөргәч, Фәрхетдиннең җилкәсенә иелде:
– Син – үлгән кеше… Әни кулында хат булган… Ул документны бит беркая да куя алмыйсың.
– Анысы да дөрес…
– Шулай булгач, аңа үпкәләргә, үтергәнче кыйнарга ни хакың бар иде? Әнине «бозык» дип сүгәргә нинди вәхши, нинди явыз, кара йөрәкле булдың соң син?! Каян алдың аны? – Фәрхетдин уйланыбрак калганга, егет тагын өстәде: – Әгәр дә чак кына үзен бурычлы итеп исәпләмичә, синең белән араны өзгән булса, үзең минеке дип күкрәк каккан өеңә сине кертмәгән булса, ул исән дә калган булыр иде, синең кабахәт сүзләреңне дә ишетмәгән булыр иде. Һәм мин аңа хәзер дә «әни» дип эндәшә алган булыр идем. Мине әнисез калдыручы – син…
– Ә мине ялгыз калдыручы кем?
– Ул синең өчен яраткан кешесеннән аерылган, кабат синең белән торырга риза булган, ә син… Ничек әйттең аңа рәхмәтеңне?
– Рәхмәт әйтергә онытканмын, гафу ит!
– Ә син аны, әнине, ник гафу итмәдең?
– Хатының син юкта бала алып кайтыр да, син аны гафу итәрсең, сиңа да җитәр әле ул көн.
Бу сүзләрне агай әйтерсең ниндидер ерак киләчәккә әйтә… Тәбриккә түгел, бөтенләй читкә карый… Һәм тагын, башын тотып, кап-караңгы идәнгә текәлә.
– Ярый, Фәрхетдин абзый… Хәзер син миңа сөйлә генә, алайса. Әни хакында, мине приютка илткәч ниләр булганын. Ул ничек хис итте үзен? Бик нык кайгырдымы?
– Кайгыру дисең… – Шулай дигәч, Фәрхетдин тотлыгып калды.
– Утыр, Фәрхетдин абзый, ашыкмый гына сөйлә.
– Кайгыру дисең син. Кайгы гына булса иде лә ул!.. Син киткәч, ул урыныннан тормады… Мин аны үпкәләп, миңа үч итеп ята дип торам. Атна буе сөйләшмәдек. Кызлар гына килә янына – аш китерәләр, чәй… Шунысы гаҗәп: балалар минем белән сөйләшмиләр – әйтерсең мин аларны да рәнҗеткән. Әниләрен җирләгәч тә, икесе берьюлы читкә, Үзбәкстанга киттеләр. Хатлары ике-өч елга бер генә килә… Шулай… Әйе… Әниең… Атна-ун көн авыргач, өй чормасыннан төшеп килә бу. Көлемсәрне әйтәм, кулында бала төсле итеп төргән чүпрәк-чапрак! Авыруыннан саташканы әллә каян күренеп тора. Бәләкәй чакта кыз бала курчак белән уйный бит – нәкъ шулай. Мине күрүе булды, чарылдап кычкыруы булды: «Кит, кит, күземә күренмә, син яшергәнсең, барыбер таптым баламны, таптым, минем балам, минем балам, минем балам!» – ди. Мин шаккатып калган арада – мәче дә тиз сикерә алмас алай! – сикереп тә төште баскычтан, миңа килеп ташланды да суккалый, тырнаша, прәме күзне чукып чыгармакчы. Бер кулында әлеге төенчеге. Ярый. Тиз генә тайдым да бикләп алдым ишекне. Күрше-тирә җыелып, дилбегә белән бәйләп, караватына яткырдык. Икенче көнне Камскига больниска озаттык. Ай ярым дигәндә кайтты – тынычланган, билгеле. Шулай да йөзендә елмаю әсәре күренмәде – көннән-көн ныграк үз-үзенә бикләнә барды, бизгәк тоткандагыдай саргайды да тагын каты авырый башлады. Кыш буе ятты. Язга чыккач…
Өй эче караңгы, өй эче тын.
Караңгы өйдә, тын өйдә, буш өйдә алардан башка өченче зат – карачкы төсле шом… Кайдадыр ишек артында сагалап тора бугай… Әллә шул карачкы үзе сөйли, әллә инде аның сүзләрен Фәрхетдин кабатлый. Шактый озак өнсезлектән соң колак төбендә тагын сәер тавышлар ишетелә:
