Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр / Избранные произведения (на татарском языке)», sayfa 15

Yazı tipi:

– Мин, әлбәттә… бу очракта… кушканны гына үтәүче, ыһы… – Наҗар аңа ярдәм итмәс өчен юри сүз кушмаганны сизеп булса кирәк, ниһаять, кыюлана төште. – Сүз синең мөдирлектән китүең турында бара. Син безгә шул теләгеңне әйткән идең. Рим Салиховичка да барып җиткән шул фикер. Синең китүеңә алар да каршы түгел.

– Аларга кайсыгыз барып әйтте?

– Анысы инде…

Наҗар ни әйтергә белмичә, аптырабрак торды. «Минем андый сүзне әйткәнем юк, нишләп алай гайбәт белән эш йөртәсез?» дип куярга мөмкин иде. Ләкин моны яңа директорның үз файдасына боруы ихтимал. Болай да шактый файдалана белгән бит – аның үзеннән алдарак өлгергән әнә: «Наҗар үзе китми, аңа без тәкъдим ясадык» дияргә җайны тәки оештырды дус кеше. Җитмәсә, урамга чыгарып ташларга һич җыенмый:

– Җитәкче иптәшләр әйтә – төп эшенә бөтен көчен бирә алырлык шартлар тудырырга, ярдәм итәргә кирәк, ди.

– Рәхмәт сезгә, иптәшләр!

– Менә, ичмасам, егетләрчә, – дип эләктереп тә алды Садир. – Иптәшләр әйтә, бөтен кешелек турында кайгыртучы андый егетләргә ярдәм итәргә кирәк, ди.

– Нинди олуг кайгырту!

– Син шул ук лабораториядә каласың, өлкән хезмәткәр булып. Тиздән анда конкурс игълан итәчәкбез. Кайберәүләр белән хушлашырга туры килүе бар. Ләкин сиңа кагылырга җыенмыйбыз.

– Кайберәүләргә Фәнүзә Кадыйровна керәме? Сезнең бит юлларыгыз аерылды.

– Ихтимал.

– Димәк, мин дә китәм.

Бу сүзнең чын булуын теләсә дә, Садир Наҗарның йөзенә карап аптырабрак калды. Шаяртамы, чынлап әйтәме, янәсе. Шунлыктан Наҗар кабатларга тиеш булды:

– Чынлап әйтәм, иптәш директор.

«Директор» сүзенә артыграк басым ясалуын сизгән Садирның үпкәләмәскә көче җитте:

– Алайса, сүз бетте!

Садир, сөйләшүнең җиңел төгәлләнүенә гаҗәпләнү белән бергә, ансат котылу шатлыгын да яшерә алмыйча, «егет икәнсең» дип, ишеккә хәтле озата барды.

Шунда гына Наҗар:

– Сиңа да егет булу мөмкинлеге бар иде, – дип, кәефне боза язды.

– Ничек?

– Хатын-кыздан болай ук үч алуны, гафу итегез, затлылык галәмәте дия алмыйм.

– Наҗар Зәбирович, что син! Нинди үч? Дөрес, ул бөтен коллектив алдында минем битемә төкерүчеләрнең берсе булды. Синең сүзләрне дөресләргә маташып, Александр Ивановичка да кереп әләкләгән. Ә мин аның өчен җанымны гына кисеп бирмәгән кеше. Ләкин… ләкин…

– Гаризалар иртәгә сәгать икедә синең өстәлдә булыр.

– Гаризалар! Хатын хакына гомер бәрабәре торырлык эштән баш тарталармыни? Чын галим эшеме инде шушы?

– Син юкка курыктың – мин беркайчан да директорлык вазифасына кызыкмадым бит.

– Наҗар Зәбирович!

– Миңа каршы көрәшүеңнең сере ап-ачык күренеп торды – суга төшкән кара таракан кебек.

Кул бирмичә генә чыгып китте Наҗар. Ишек төбендә тамаша кылырга җыелган хатыннар төркеме тагын да куера төшкән иде. Ләкин алар өчен кызык бөтенләй булмады. Җәнҗалга, яңа кычкырышны күрергә, ишетергә әзерләнеп килгән мескеннәрнең кәефләре кырыла төште.

Шушылар гына җитмәгәндәй, өйгә кайтышлый, больницада бергә яткан иптәш очрап, янә бер начар хәбәр әйтеп салды:

– Яков Моисеевичка, безне үлемнән коткарган кешегә, инфаркт булган. Ниндидер командировкадан кайткач, ди.

Юл буе изге кешенең сурәтен күз алдына китерергә тырышып атлаган Наҗар: «Рәтле кешегә яшәү беркайда да җиңел түгел. Ләкин андый кеше үзе китсә дә, дөньяда төсе кала!» – дип уйлады.

* * *

Инде нәрсә?

Калганы – вакытка.

Совхозда эшләү Наҗар өчен яңа дөнья ачу белән бер. Ни генә әйтсәң дә, дипломатия дигән нәрсәне аның җене сөйми бит.

Хәерлесе шул: Наҗарга директор бөтен кеше алдында бер генә бурыч куйды:

– Без нәселле сыерлар һәм бүтән төр маллар сатып алуга күп акча түгәбез. Максатыбыз – ул чыгымнарны киметү. Сез аны үз өстегезгә ала аласызмы, иптәш Габбасов? Ягъни нәселләрне без үзебез яхшырта алачакбызмы?

– Алачакбыз.

– Ул очракта без сезне башка эшләрдән азат итәбез. Ягъни ирекле художникка әйләндерәбез. Шулай диләрме әле?

– Килештек, иптәш директор!

Шул көннән соң Наҗар лабораториягә тулы хуҗа булып калды. Гадәти эш, гадәти шөгыль, гадәти күзәнәкләр, аксым агышы, геннар, Ходай хикмәтенә якынлашу, табигать белән бәхәскә керү, йокысыз төннәр… Иҗаттан аерган афәтләр артта калгач, күңел үз ярларына кайтырга тиеш иде кебек. Ләкин тормышның көен бозган яңа хәбәр күңелен сискәндереп җибәрде.

Совхоз авылларының берсендә яшәгән бер әби күрше авылдан күчтәнәчләр күтәреп кайтып килә икән. Аяклары ул уйлаганнан акрынрак атлаганга, кичкәрәк калган. Эңгер төшкән бермәлне авыл кешеләре бик каты кычкырган хатын-кыз тавышын ишеткән. Коточкыч тавыш, якын-тирәдәге кешеләрнең үзәкләрен өзеп, җаннарын калтыраткан. Фаҗигагә ышанмыйча, ике-өч көн азаплансалар да, ачы тавыш һич оныта алырлык түгел: әби чынлап та юкка чыккан бит. Исән кеше атна-ун көн буе нишләп күзгә күренмәсен ди. Кемнеңдер күреп калуына караганда, әбине кешегә охшаш кабан ашаган…

– Галиәкбәр абзый, сез ничек уйлыйсыз, кеше ашаучы ерткыч яшәргә тиешме, әллә юкмы? – диде Наҗар авыл агайларының берсенә.

Абзый, бу нинди тиле сүз дигәндәй, авыз-борынын җыерып, үчекләгән ымлыклар чыгарса да, авылдагы яңа кешегә каты бәреләсе итмәде – сакал-мыегын сыйпап шомартты да тыныч кына җавап кайтарды:

– Без, ни, шулай уйлыйбыз, энем. Сугышта йөргәндә, телебездән «Үтерүчегә – үлем!» дигән сүз төшми иде. Тешли башладымы, этне дә юк итәргә туры килә. Бүтән ни чара?! Без шулай уйлыйбыз, знамы дискет. Шулай, кем, энем.

Гәп җанлана төште.

– Кабан – җинаятьче. Кылган явызлыклары өчен җавап бирергә тиеш. Һәркем тормыштан үзенә лаекны ала, – диде Галиәкбәр янында утырган кыска муенлы карт.

Каптырылмаган кара пиджак эченнән ак майкасы һәм ындыр табагы чаклы йонлач күкрәге күренеп торган яшь механизатор:

– Аның исәбендә – урманда сөякләре генә табылган Хөснибикә әби, – дип, җинаятьнең иң зурысын искә төшерде.

Наҗар үз белгәнен өстәде:

– Аның исәбендә – безнең Александр Иванович.

– Аның исәбендә…

– Котырса, хәләл малны да тотмыйлар, әйе. Хайван да, адәм дә үз башына котыра.

Тәмәке суыра-суыра әйтелгән фикерләр шул рәвешле кабанның табигатен дә, язмышын да ачыкладылар. Аның явызлыгы кан белән үк килгән – үз ишләрен, бала дуңгызларны бәләкәй чагында ук тешләп чинаткан, шуннан кызык тапкан икән. Үсә төшкәч, ата дуңгызларга гына үчләшә башлаган һәм, сугыша-сугыша, үз җенесеннән булган барча чучкаларны калтыратып тоткан һәм, шул рәвешле, көтү башлыгы булып үрләгән. Бәлки, матур гына яшәп тә яткан булыр, үзе кебек дуңгызларны сөяркәләре-хатыннары ярдәмендә тагын-тагын, тагын да ишәйтә алган булыр иде дә бит, әмма әлеге дә баягы характер харап итә – хәтта дуңгызны да. Усал булу белән бергә, ул артык горур да икән. Уңышлардан тиз масаеп өлгергән.

– Менә шулай, – дип тәмләп сөйләргә кереште Галиәкбәр абзый. – Әйе. Көтү башлыгы булган кабан олы юл аркылы чыгышлый, автомобиль килгәнен күрсә дә, башта курыкмады, көтүен саклап, горуранә атлавын белде. Машина үзе курыксын, янәсе. Ә машина шулай ук куркырга теләмәде. Чатырдап-чатырдап юл читенә тәгәрәүне артыграк күрде. Бу вакытта инде кабан үзенең нишләгәнен, нишләргә тиешлеген абайламыйча, олы юлдан үзе дә баштүбән мәтәлеп китте. Мәтәлсә дә, «ә» дигән арада янә торып, бар көченә урман эченә, куаклыкка томырылды. Җилләр генә исте кабан артыннан. Күзләре дөньяны яңадан күрә башлаганда, ул инде бозлы су уртасында иде. Күл өстен кар күмсә дә, астан язгы су йомшартканга күрә, боз кабанны күтәрә алмыйча харап иткән…

Көзге боз көзге калынлыгы булса да ышан, язгы боз ястык калынлыгы булса да ышанма, дигән акыллы китап. Ә дуңгызга нәрсә? Китап укыймыни ул дуңгыз? Укымагач, кайдан гыйбрәт алсын? Бәкедә аңа салкын суның һәм ләмле күл төбенең нәрсә икәнен озак кына өйрәнергә туры килә килүен. Әмма бу гыйлем озакка җитәрлекме икән?

Яшь механизатор, аны җөпләп:

– Ярый әле без басудан салам ташыганда күреп ярдәмгә килдек, – диде. – Сәнәкләр, колгалар белән бозны ваткалап, дуңгызны ничек булса, шулай коткардык тәки. Бу мәлдә чучканың тәкәббер кыллары күздән югалган, соп-соры һәм кап-кара бозлар белән капланган иде.

– Кабанның монда ничек килеп эләккәнен без, Наҗар энекәш, ул чакта белми идек шул. Белсәк ки, коткарырга бигүк ашыкмаган булыр идек. Әйе, кем, туган. Кабан ул юлы хәтсез җиңел котылды. Әмма шуннан соңгы тормышы барыбер бозылды, көйсезләнде. Әлеге җинаятьтән соң ялгызлыкка дучар ителде. Ничекме? Анысы болай. Үзенең элеккеге көтүен усал дуңгыз артык озакламыйча, интекмичә генә янә таба алды. Бик пычранып беткәнгәме, әллә яңа «юлбашчы» ул юкта яулап алган дәрәҗәсен бушлай гына кире кайтарырга теләмәгәнме, һәрхәлдә, бу кабан көтүгә инде кабат кушыла алмады. Килә башласа, яңа «юлбашчы» аны куа. Сугышып карарга рөхсәт, әмма хәл мөшкел. Салкын һәм пычрак су, комсыз ләм аның куәтен шактый какшаткан, знамы дискет.

Галиәкбәр абзый нотыгын механизатор егет очлап куйды:

– Трактор белән печән ташыганда, болында без икенче юлы да гаҗәп хәлгә юлыктык. Урман кырыенда – бүреләр көтүе. Бүреләр, ни хикмәттер, печән кибәненә сикерәләр дә кире чигенәләр, чигенәләр дә кабат шунда ыргылалар. Бүреләрнең әле моңарчы печән ашаганнары юк бугай. Алар печән куышына кергән берәр кешегә һөҗүм итә торганнардыр, дибез. Бәлагә таручыны коткару өчен, трактор белән туп-туры шул кибәнгә таба элдерттек: килдек тә бүреләр өстенә шатыр-шотыр ташландык. Ерткычлар качкач, куыштан кеше килеп чыгар дип көтәбез… Әмма… Әмма ләкин кеше түгел, дуңгыз! Дуңгыз чыкты печән эченнән, кабан дуңгызы. Килеп чыгуы булды, үзен коткарган тракторга ташлануы булды. Тешләрен ямьсез ыржайткан, тимерне кимерә, тракторны талый… Ярый әле тимер дуңгыз тешләреннән катырак, ярый әле дөньяда дуңгызларның, бүреләрнең, тагын башка төр ерткычларның тешләре үтми торган нәрсәләр була. Югыйсә… Шулай бит? Шулай. Тракторны җиңә алмаячагына ышангач, тагын аяклары атлаган якка юл тотты кабан. Тик озакламый куркуны янә оныткан булып чыкты. Аның исәбендә – якын-тирә белгән ике кеше. Әби һәм директор… Шулай бит?

Тәмәке пыскыта-пыскыта кыйсса сөйләүчеләр дуңгызның котырган булуын шиксез таныдылар һәм җыйнаулашып ауга чыгарга дәрт белдерделәр.

Наҗар:

– Мин сезнең хисләрне аңлыйм, әлбәттә, – диде. – Ләкин, иптәшләр, бу дуңгызны минем карамакка калдыруыгызны үтенәм. Чөнки минем аның белән шәхси исәп-хисабым бар. Шул исәпне икәүдән-икәү генә өзәргә тиешбез.

– Әгәр берүзеңә генә бирешмәсә… бергәләп тотынырбыз. Тере туган һәр зат яшәргә тиеш. Шулай. Әнә Локман бабай мең яшәгән. Ә Тилебашның мең көнгә дә хакы юк. Чөнки ул – табигать белән адәм хатасы. Хатаны төзәтү фарыз.

Агайлар хөкемнең шундыен расладылар.

…Әмән абзый белән Наҗар икәүләп күл буена килделәр.

Бирге як – дуңгызларның су эчә торган урыннары. Монда аяк басмау, адәм исе калдырмау дөресрәк булыр дип, күлнең икенче ягына шактый урап чыктылар. Көтәр өчен ышык урын сайладылар. Тал арасы… Кыштырдавы мөмкин булган коры талларны йолкып, кисеп читкәрәк аттылар. Инде көтәргә кала. Көтә белү шулай ук ихтыяр таләп итә. Каравылчы ашыга белми, кирәк булса, бер урында мәңге карап утыра алачак. Наҗар исә тормыш агышын, аксым хәрәкәтен күзәтеп күнеккән… Шулай итеп, тыныч кына көттеләр. Әмән абзый – озынча күлнең бер башында, Наҗар – икенче очында. Хаҗәте чыкса, карт, яшеренгән җиреннән торып, кабанга күренәчәк һәм тегесе, куркып, Наҗарга таба китәчәк. Әгәр дә килгән юлыннан кире тауга элдермәсә. Монысы бәхәсле, чөнки Тилебашның эчәсе бик килә бит…

Асылда, ялгышмадылар. Өч сәгать чамасы үткәч… ерактан кыштырдау ишетелде. Наҗарның колаклары, радио аппаратыннан һич ким булмаганча, шылт иткән авазны да эләктерергә ашыкты. Әйе, аваз бар, кемдер килә. Кешеме, ерткычмы, дуңгызмы? Әйе, дуңгыз. Чөнки, ерактан булса да, борын тарту барыбер бүтән тавышлардан нык аерыла:

– Мырык!.. Мырык!..

Наҗар – тораташ. Әмән абзый да шундый хәлдә булырга тиеш.

– Мырык!.. Мырык!..

Дуңгыз! Дуңгыз… Тик… берәү генә түгел икән. Ике, өч, дүрт, биш, алты, җиде, сигез… тугыз дуңгыз! Тугызы берьюлы килеп, этешә-төртешә су чөмерергә керештеләр – бернинди тартыну, кыстату юк. Ә кешеләр аларны куркытмабызмы дип икеләнгән иде. Хафаланасы түгел икән. Әмма саклану ярый, куркытмау ярый – рәхәтләнеп эчсеннәр. Боларның кешелек каршында җинаять кылганнары сизелми бит әле. Һич тә жәл түгел, эчегез, чучкалар, тик суны гына пычратмагыз. Ашыкмагыз, без түзә беләбез, көтәрбез. Сезне шушылай якыннан күреп тору – үзе бер кызык, үзе бер тамаша.

Дуңгызлар күл буенда ким дигәндә ярты сәгать әйләнгәндер. Эчтеләр, читкәрәк китеп йөренделәр – мыркылдап-мыркылдап килделәр дә тагын олпат кыяфәт белән генә тереклек суын чөмерделәр. Ниһаять, байтак рәхәт чиккәннән соң, арада иң зур дуңгыз моңарчы ишетелгәннән катырак итеп чинады да килгәндәгечә үк салмак адымнар белән өскә таба атлап китте. «Юлбашчы!» дип уйлап алды Наҗар. Башкалары да бернинди бәхәссез-нисез җитәкче чучка артыннан иярделәр. Менә ичмасам тәртип! Директорлар күрсә, мөгаен, көнләшмичә калмаслар иде.

Киттеләр. Ә көтелгәне? Әгәр дә ерак күлгә ияләшмәгән булса, озак зарыктырмас, анысы да килер. Субординация дигән кагыйдә… Тукта, чү! Әнә бит, көтү югалганны көтмичә килеп тә чыкты. Кайда гына яшеренеп торган диген?! Әһә! Тилебаш!

Килеп тә чыкты, ашыга-ашыга, су эченә кереп чөмерергә дә кереште. Әллә тегеләр кире килмәгәе дип шүрли, әллә артык сусаган, әллә чамасыз комсызлана. Мавыккан мәлендә эләктереп калырга кирәк.

Наҗар белән дуңгыз арасы күп дисәң ике йөз метр. Бу арадан ядрә барып җитмәскә дә мөмкин. Ким дигәндә илле метр ара узарга кирәк. Ә күрешү бөтен эшне бозачак. Шул сәбәпле ул шуышып барырга мәҗбүр. Нишләмәк кирәк. Илле метр араны шулай узды аучы. Һәм кинәт Наҗарның колагына кызы Энҗенең өзгәләнеп кычкырган тавышы эленгәндәй булды: «Әти, атма, атма!»

Шул тавышка алданып икеләнеп торганда, кабан ике аягына басты да туп-туры аның өстенә килә башлады. Нәкъ кеше! Ап-ачык дошман! Хуҗасына шулхәтле охшаган! Охшамаган да бугай: качып-посып түгел, дипломатия чапанына төренмичә, мылтыкка каршы күкрәген киереп килә. Галибанә атлап якынлаша – җанга ядрәләрдәй кадалып кергән күзләре төнге автомобиль фаралары сыман сукырайткыч дәһшәт яудыра, дөньяны йотардай яман авызы синең бөтен гәүдәңне, ихтыярыңны калтыратып, аяксыз, кулсыз итә.

«Әти, атма, атма!»

Әгәр атмасаң?

Тилебаш кинәт дүрт аякланды да… аннары… күз ачып йомган арада дошманы өстенә ыргылды. Наҗарның мылтыгы шул чакта гына шартлады. Сикергән дуңгыз Әмән абзыйга алты метрлы хәшәрәт тасма – аждаһа булып күренде. Күзләренә ышанмас дәрәҗәдәге могҗиза абайлап, үзен дә шашкан кешегә исәпләп, кабан белән Наҗар артыннан чатыр-чотыр чабып китте. Әйе, ни күрсен: Наҗар кабанның сыртында утыра! Җайдакмыни – җилдерә күл буйлата. Дуңгыз урманны, тауны калтыратып, күлне чайкалдырып акыруын белә – биш аждаһа тавышын үзенә җыйган чинау белән чыелдый. Үзе чаба!

Шулай – өстенә дуңгыз ташланган мәлдә куркудан катырак сикерү аркасында булырга тиеш – Наҗар кабанның сыртында булып чыкты. Атланырга чынлап тырышса, мондый ук талантлы уңышка ирешә алмаган булыр иде, әлбәттә. Әйе!

Кабанның да башы ике түгел. Барча сәбәпләр аркасында коты очканлыктан, инде ул тау сукмагы буйлап астан өскә томырылды. Текә тауның яртысына җиткәч, шунда җайдак шуа төшеп… Ялт! Бөтерчек кебек, бернәрсәгә яраксыз таш шикелле, аска тәгәрәде. Әмән абзыйсы килеп туктатмаса, күлгә хәтле җитәсе иде.

Әмән абзый аны кочаклап алды. Тезләнде. Утыртты. Бәләкәй баланы тирбәткәндәй тирбәтте. Дүрт-биш минуттан соң гына күзләре дөньяны күрә башлады. Тагын күпмедер вакыттан соң гына, аларган күзләре үз орбиталарына кайткач, сулышлары тигезләнә язгач кына, алар шаркылдап көләргә керештеләр. Әмән абзый, эчен тотып, җиргә утырды:

– Җайдак! Цирк остасы! Тагын бер һөнәрең артты, валлаһи! Ай! Үтердең! Кабанны түгел, мине үтердең – көлдереп. Үләм! Ай! Уф-ф!

Әмән абзый хәтле булдыра алмаса да, Наҗар да хәл кадәренчә хахылдарга тырышты.

– Кайда кабан?

– Тү-тү кабан! Очты тау башына!

Шулай да, ныклабрак карасалар, үләндә карасу-кызгылт таплар күзгә чалынды. Менә ничек икән хәлләр! Болай булгач, ерак китә алмас.

Фикер дөрес иде. Югала язган эзләрне барлап атлый-атлый, берзаман Тилебашның нәкъ өстенә барып чыктылар. Муенын, борынын дулкынга ташланган дельфин шикелле сузган һәм шул рәвештә катып калган.

– Тилебаш!

Күзләре боз төсле – салкын, төссез. Дөньяга бу күзләр белән караган җан иясенең котыруы бер дә гаҗәп түгелдер. Менә ул ята – табигать хатасы… Адәм балаларының кара иҗаты!..

Наҗар аның бер генә тере күзәнәген дә банкага салмаячак. Яман адәмнәрнең барча дуңгызлыгын җыйнап туган һәм яшәгән Тилебаш – кеше ашаучы ерткыч – яшәү белән мәңгелеккә хушлашты. Ул бары тик шуңа лаек иде.

Ул минутлар эчендә шуны ачыкларга тырышты: күзгә күренеп торган ерткыч хаклы җәзасын татыгач, кешеләр тәмам тынычлана алырмы? Юк, тынычланырга иртәрәктер әле. Дуңгызның котыру чире кайсыдыр яшь дуңгызлар канында һаман яшәп ята бит. Димәк, ерткычлыкның ниндидер җәнлек кыяфәтендә тагы дөнья буйлап чабып китүе ихтимал. Кайчан? Бары тик шунысы гына ачык түгел. Әллә кеше шул «кайчан» ны көтәргә тиешме? Хәзер үк, яңа Тилебаш туганчы ук, аңа каршы көрәш башланырга тиеш түгелмени? Әйе, корбаннар булмасын өчен, шулай тиеш. Ләкин моның өчен бөтен көтүне юк итәргәме? Алама нәселле җанвар белән бергә асыл хайваннарны да юк итәргәме? Күзәнәк яки яралгы хәлендә, бәлки, гөнаһсыз яшь дуңгыз хәлендә урманда йөгереп йөргән, хәзергә тамыр-томыр белән ризыкланып канәгатьләнгән чагында укмы? Ә соңынтын кан исенә сусаячак яшь ерткычны ничек табарга, ничек танырга һәм ничек зарарсызландырырга?

Бурычы катлаулы адәм баласының. Катлаулы һәм тиз генә хәл ителүе мөмкин дә түгел, һәрхәлдә, якын араларда.

Уйла, адәм баласы, шуның өчен табигать сиңа акыл бүләк иткән. Кирәк булса, башкалардан ярдәм сора. Ярдәм сорап аваз сал дөньяга, галәмнәргә.

* * *

Ниһаять, вакыты җитте: Наҗар институтка килде. Кулында – төргәк…

Директор ишегендәге ачкыч Садирның үз урынында икәнлеген күрсәткәнлектән, ул сорап-нитеп тормыйча гына керергә җыенгач, Гөлчәчәк ымсынгандай кузгалып куйды. Башта кем керәсен хәбәр итмичә генә узарга ярамый димәкче иде, ахры. Тик шунда ук тынды, чөнки бу вакытта Наҗар ишекне киереп ачкан иде инде. Ике катлы ишекнең икенчесе эчкә таба шулай ук киң ачылмыш. Ул үзе исә ишекләрдән дә киңрәк булырга тырышкан ачык чырай белән, начальникка төкселәнергә һичнинди җай калдырмыйча, сәламнең иң кайнарын тондырмыш:

– О, Садир Хәкимович?! Кабинет сиңа бик килешә! Шә-әп! Молодец!

Олы төргәкне сул кулына күчереп, Наҗар чын дусларча кул сузды. Ә күпме генә вакыт элек беркайчан да бу кешегә кул бирмәс кебек иде.

Тәкъдим ителгән пафосны Садир да кабул күреп торып басты:

– О, иске дуслар ташламыйлар! Менә ичмасам, молодцы! Әйдә, утырып җибәр.

– Озак утыра алмам. Мин әле сиңа шундый эш белән, – дип, Наҗар төргәкне чишәргә кереште.

– Нәрсә соң ул?

– Кызык әйбер бу, шәп нәрсә. Хәзер. Күрерсең дә аһ итәрсең. – Төргәкне чишеп, җәеп тә җибәрде. – Менә кабан тиресе. Миннән бүләк.

Шул сүз белән тирене яңа директорның аяк астына ыргытты ул. Садир, нишләргә белмичә, ике кулы белән урындык артын кочаклады. «А» да, «бе» дә дияргә базмыйча торган арада, Наҗар тагын ачыклык өстәргә тиеш булды:

– Ришвәт дип уйлама тагы. Бу – табигать бүләге, бушлай бирелә торган нәрсә. Үзем аттым.

– Теге… легенда кабан… Шул үзе түгелдер бит? Александр Ивановичның дошманы?

– Нәкъ үзе, нәкъ шул! – дип кычкырып көлде Наҗар. Чөнки форсатны ычкындырмау мөһим иде. – Әйе, һәм ул – синең аяк астында!..

Шунда гына җан керде яңа директорга. Өстәл кырыенарак чыкты. Шкаф тирәсенәрәк китеп, тирене шуннан карап бәяләргә тырышты.

– Шәп мал… Шәп… Ким дигәндә утыз тәңкә тора инде ул.

– Иң мөһиме – ул җиңелде.

– Урманда тынычлык урнашты.

– Иң мөһиме – юл хәвефсез хәзер. Урманга теләсә кайчан кил – кабул итәрбез.

– Рәхмәт!

Гәп төгәлләнсә дә, Наҗар әле төп фикеренең әйтелмәгәнен чамалап, сүзнең кирәк юнәлешкә күчүенә җай чыгарыр өчен, үзалдына уйланган, дога укыган сыман:

– Бүреләр дә тук, сарыклар да исән, – диде. – Моннан ары сарыклар, бүреләр, дуңгызлар су эчәргә күл буена бергә төшәчәкләр һәм бер-берсенә матур итеп елмаячаклар.

– Монысы ни була инде? – Директор сагаеп дөрес эшләде.

– Бу шаян кыйсса гына, безгә катнашы юк.

– Ай-һай, син адәмчә генә сөйләшерсең микән? Ә азагы? Кыйссаның, дим.

– Азагы шул: йодрыклар белән тәпәләшү, кылычлар белән кисешү, кара-каршы басып пистолетлардан атышу чорлары артта калды. Хәзер инде яшертен чәнчеш, ягымлы ерткычлык кына яши ала – тарихи үсеш, прогресс. Шулай түгелме?

– Ихтимал, шулайдыр да, – дип, ниһаять, Садир Хәкимович килешкән төсле кыланды.

Наҗар, урындыктан кинәт кубып, аягы белән тирене шудырды да җаны өнәмәгән нәрсәне тибеп очыргандай иткәч, тагын пафослы сөйләмгә күчте:

– Иң мөһиме – Тилебаш җиңелде. Аның кемнәр өрәге икәнен үзең беләсең. Менә шул. Җәмгыять контроленнән ычкынган Тилебаш үзенең куркыныч икәнлеген, җае чыкса, үзен иҗат иткән хуҗасын да кызганмаячагын, тамагы туйгач ялманып куячагын сиздереп ятачак. Минем йомыш тәмам. Хуш!

– Рәхмәт, зурладың, онытмам!..

Садир Хәкимовичның әйтер сүзләре тагын да бар иде, әлбәттә. Ләкин ул тыелып калды. Моның сәбәбен Наҗар шулай ук белә. Матбугат аша таралган яңалык.

Фәнүзә үзенең күпьеллык тәҗрибәләрен, күзәтүләрен, язмаларын өйгә алып кайтып киткәч, биоген этәргечләр бүтәннәр өчен башланмаган өр-яңа тема булып калган. Аны дәвам итүче юк. Шундый ук сәбәп аркасында Александр Иванович төркемендәге ми эшчәнлеге, Наҗарның генетик юнәлеше дә бу институт карамагыннан алынып, башкаладагы тагын да махсусрак булган институтларга күчерелгән. Шулай итеп, чынында өч иптәш кенә түгел, өч фәнни юнәлеш эштән чыгарылган булып чыкты. Садир дус моны фаҗига төсендә кабул иттеме, әллә бик гадәти хәл дип карадымы – шуны белмәкче иде Наҗар. Әмма андый аңлашуны Садир артык санады. Чөнки бу вакыйга аның җиңүенә аз булса да күләгә төшерә иде. Ләкин ул тыныч: гомерне озынайту проблемасы, әйдә, тагын бер ярты гасырга кичектерелә торсын – адәм баласы хәзергә андый ук озын гомергә лаек түгел әле. Аны әле ким дигәндә тагын ярты гасыр тәрбияләргә кирәк булачак. Шул җөмләдән шәхси эгоизмнан арына алмаган, гомер бәһасенә тиң эшләрен җиңел генә ташлап киткән Наҗарны һәм аның сөекле хатынын да. Бәлки әле, Александр Ивановичның үзен үк. Бәхеткә, институт исән, директор вазифасын бетерү җае беркемгә дә бирелмәгән, эш хакы элекке микъдарында кала. Шулай булгач, тагын ни кирәк адәм баласына?!

Гәрчә югары урын белән бергә тикшеренү өчен дәрәҗәле темаларны да ул үз кулына алмакчы иде дә… Аңа Наҗар Зәбирович Габбасов ярдәм итәргә тиеш иде. Нишлисең – күңел теләгән һәр хыял тормышка тулысы белән ашмый бит. Табигый хәл. Булганына канәгать булыйк. Әйе, нык борчылырлык сәбәп юк: чыгышлар, җыелышлар, утырышлар калсын, бүләкләр, квартира, башка төр нәрсәләр бүлешү аның ихтыярында. Тагын ни кирәк адәм баласына?

Бер тел остасы әнә «Тәрәзәдән башыңны сузма» ди. Чөнки тирә-якка күренеп торган динозаврларның җирдә исеме генә калса, кандала әле дә булса иркенләп яшәп ята. Ничек кенә яши әле! Ә бөҗәк – микроблар, вируслар?! Тормыш тормыш инде ул – аның мәгънәсе хакындагы бәхәстә күп буыннар тарафыннан расланган Садир позициясе чын материалистик караш булып кала. Идеалистлар, әйдә, үзләренчә яши бирсеннәр… Алар да кирәк.

Садир боларны күңелендә генә калдырды, билгеле. «Болар тел белән әйтелми торган хакыйкатьләр. Аларның көче дә әнә шунда», – дип уйлый Садир Хәкимович Шаһгалиев.

Наҗар да әнә, ишек эргәсендә тукталып, соңгы сүзе белән чынлыкта үзенең көчсезлеген таныды: «Без сиңа лаеклы булып чыктык. Мин сине җиңүең белән котлыйм. Молодец!» – диде. Шулай дигәч, кычкырып озак кына көлде. Гәрчә дус өчен сөенүгә, аның бәхетен уртаклашуга охшамаган иде бу көлү. Киресенчә, истерика галәмәте кебегрәк иде. Ихтимал, тәгаен шулай булгандыр да.

Кабан дуңгызы тиресен яңа директор бүлмәсендә калдырып, Наҗар кабинетка бүтән кермәс өчен, хушлашмыйча чыгып китте.

Бер ай чамасы вакыттан соң аны башкалага чакыртып алдылар. Соңыннан белүенчә, Александр Иванович тәкъдиме белән эшләнгән икән монысы.

Александр Ивановичның пенсиягә китүенә башкаладагы зур белгечләр ризалашмыйча, аны шунда эшкә чакырып алганнар. Садир дус монысын да әйтми калдыруны хәерлерәк санаган булып чыкты.

Зур абруйлы киңәшмәдә Наҗарның доклады әйбәт бәя алды һәм, шул рәвешле, «хәерхаһ дусларның» соңгы янавы да сабын куыгы шикелле юкка чыкты. Җитәкчеләр гаять әһәмиятле фәнни эзләнүләргә мул өлеш кертүен әйткәч, яңа бурычлар куйганнан һәм, күп кенә киңәшләр биргәннән соң, Наҗар Габбасовның академия карамагында калуын хәтеренә төшереп, боерык төсендә «Дәвам итегез!» диделәр.

* * *

…Кала белән табигать арасында тыныч юл ята.

Ике төрле яшәү: шәһәрдә – ял көннәре, елга буенда – эш көннәре.

Фәнүзә гел диярлек аның янында. Ни әйтсәң дә, максат бер бит – кешелеккә хезмәт итү.

Кеше гомере…

Шулай да күңелгә һаман нидер җитми кебек. Җитәчәк тә түгелдер. Моның сәбәбе – билгесезлек. Билгесезлек идеясе кайчандыр кара урманга каравылчы абзый илтеп ташлаган аю мисалында мәңге каңгырап йөрер кебек.

Көз якынлашкач, Наҗар, көн саен төнге сәгать икедә торып, кайчандыр күкрәп солы уңган җиргә бара торган булды. Ләкин инде бу төштә, беренчедән, нишләптер солы чәчмәгәннәр, икенчедән, шуңа күрә бугай, басу үзе дә элекке түгелдер кебек һәм ул да булган хәлләрне яңадан кабатлый алмаячак сыман.

Әйе, хатаны төзәтү, аюны тормышка кире кайтару өмете матур хыял гына булып чыкты. Бер генә җан иясе дә ике кабат яши алмый. Яңадан тергезелгән аюны бәхетсезлеккә очраган элгәресенең үзеннән дә бәхетсезрәк игезәк туганы дияргә генә кала. Терелтү сабак бирде. Терелтү сабагы табигатьтә һәм тормышта кабатлануның мөмкин түгеллеген кабат раслады.

Яшәү шунда гына үз ярларына кайтты.

Шәһәр – авыл, авыл – шәһәр. Юл – эш.

Наҗар бүген шофёрга аю кыйссасын сөйләде. Юлдашы, уйлап та тормастан:

– Җаны ике булса да, безнең якка килеп чыгарга курка инде ул хәзер, – дигән хөкемен чыгарды. – Бу дөбер-шатыр дөньяга.

Ник алай әйтүенең сәбәбен ул, әлбәттә, сорашмады. Үзенең бүгенге томанлы көн төслерәк булган уйларына талды. Ләкин, күпмедер баргач…

– Тукта әле! – дип, көйле генә барган шофёрның кулларына ябышты.

Иләмсез таныш чыелдау. Шофёрның күзләрендә – гаҗәпләнү һәм каушау.

– Сез нәрсә?

– Күрәсең ич… – Ерак та түгел, кара пальтолы хатын-кыз юлны аркылы чыгып бара иде. – Мин аны кабан дип торам… Гафу итегез!

– Һы! – дип кенә куйды шофёр, тиле белән бәхәсләшмим дигәндәй ымлык чыгарып.

Узышлый билгесез хатын белән Наҗарның күзләре очрашты. Таңгы табигатьнең чиксез-төпсез серләре тулган күзләр моңаеп карап калды. Иртә таңда нишләп ялгыз йөри икән бу хатын-кыз? Сәбәп бер генә булу мөмкин – мәхәббәт. Сөеклесен көнгә күрсәтә алмавына караганда, гөнаһлы, яшьле, үкенечле мәхәббәт. Шулай да ул түзәр. Котырган дип кенә хәбәр таратмасыннар.

Балачакта ишетелгән җыр хәтергә килә: