Kitabı oku: «QRAF MONTE-KRİSTO», sayfa 20

Bizə gəldikdə isə, üç gün nə yedik, nə içdik, kimin yerdə qalanları yedizdirməsi üçün püşk atmağa hazırlaşırdıq ki, qəfildən “Jironda”nı gördük; ona işarə verdik; işarəmizi görüb bizə tərəf döndü, qayıq göndərib bizi götürdü. Məsələ belə olmuşdur, cənab Morrel, dənizçi sözünə inanın! Elədirmi, dostlar?

Deyilənlərin razılıqla qarşılanması hekayəçinin məsələni doğru izah etdiyini və hərtərəfli rəssam kimi təsəvvür yaratdığından hamının bəyənməsinə səbəb olduğunu göstərirdi.

Cənab Morrel dedi:

– Yaxşı, mənim əzizlərim, siz əla uşaqlarsız, əvvəldən də bilirdim, mənə gələn bədbəxtliyə görə yalnız zalım taleyim təqsirkardır. Bu insanların günahı deyil, yalnız Yaradanın təqdiridir. Onun iradəsinə tabe olaq. İndi mənə deyin görüm, sizə nə qədər əmək haqqı düşür.

– Cənab Morrel, kifayətdir, gəlin bu haqda danışmayaq!

Armator kədərli gülüşlə dedi:

– Əksinə, bu haqda danışaq.

Penelon dedi:

– Gərək ki bizə üç aylıq ödənilməlidir…

– Kokles, onlara adam başına iki yüz frank verin. – Cənab Morrel davam etdi, – başqa vaxtlar, “onlara adam başına iki yüz frank mükafat verin” deyərdim; lakin indi mənim əzizlərim pis zamanlardır, qalan o qəpik-quruş da mənə məxsus deyil. Ona görə də məni bağışlayın və məzəmmət etməyin.

Penelon ağız-burnunu büzüşdürüb yoldaşlarına tərəf döndü, onlarla nə haqdasa məsləhətləşib yenidən sahibkarına tərəf döndü. Saqqızı bir ovurdundan o birinə keçirib gözətçi otağına yenidən birinciyə bənzər tüpürcək buraxıb dedi:

– Deməli, məsələ belədir, cənab Morrel, belədir…

– Nə?

– Pullar…

– Axı nə?

– Cənab Morrel, dostlar deyirlər ki, hələlik onlara əlli frank da bəs edər, qalanını isə gözləyərlər.

Cənab Morrel ürəkdən kədərlənərək dedi:

– Sizə təşəkkür edirəm, mənim əzizlərim, təşəkkür edirəm! Sizin hamınız əla adamlarsınız; lakin pulunuzu götürün və yeni iş yeri tapsanız ora gedin. Azadsınız.

Bu sonuncu sözlər namuslu dənizçiləri son dərəcə təsirləndirdi. Onlar qorxaraq bir-birinə baxdılar. Penelonun nəfəsi kəsildi, o, az qala saqqızını udurdu; xoşbəxtlikdən vaxtında əlləri ilə xirtdəyini tuta bildi və nəfəsi kəsilmiş halda dedi:

– Necə yəni, cənab Morrel? Bizi işdən çıxarırsınız? İşinizə yaramadıq?

Armator cavab verərək dedi:

– Xeyr, əzizlərim, xeyr, əksinə, sizdən çox razıyam. Sizi işdən azad etmirəm. Lakin nə etmək olar? Artıq gəmilərim yoxdur, mənə dənizçi lazım deyil.

Penelon dedi:

– Necə yəni gəmilərim yoxdur? Onda göstəriş verin, yenisini inşa etsinlər; biz gözləyərik. Şükürlər olsun Tanrıya, biz sakit durmağı öyrənmişik.

Armator dərdli-dərdli gülərək dedi:

– Penelon, mənim gəmi inşa etməyə pulum yoxdur, nə qədər xoş olsa da, sizin təklifinizi qəbul edə bilmərəm.

– Pulunuz yoxdursa, bizə də pul ödəməyin. Biz də zavallı “Faraon”umuz kimi, bir ip altında gedərik, vəssalam!

Morrel həyəcandan boğularaq dedi:

– Kifayətdir, kifayətdir, əzizlərim! Xahiş edirəm, gedin. Münasib zamanlarda görüşərik. – Sonra əlavə etdi, – Emmanuel, onlarla gedin və göstərişimin dəqiqliyi ilə yerinə yetirilməsinə nəzarət edin.

Penelon dedi:

– Cənab Morrel, amma biz vidalaşmırıq, “sağ olun” deyirik, yaxşımı?

– Bəli, mənim əzizlərim, əminəm ki, belə olacaq. Gedin.

O, Koklesə işarə etdi, oğlan irəli düşdü; dənizçilər xəzinədarın arxasınca getdilər, Emmanuel isə hamıdan sonra çıxdı.

Armator arvadı ilə qızına dedi:

– İndi isə məni bir dəqiqəliyinə tək buraxın; bu cənabla danışmalıyam.

Gözləri ilə, bütün bu səhnə boyu küncdə tərpənmədən duran, yuxarıda göstərilən bir neçə sözlə söhbətdə iştirak edən Tomson və Frenç evinin müvəkkilinə işarə etdi. Qadınların hər ikisi tamamilə unutduqları yad adama baxaraq otaqdan çıxdı. Lakin qapıda Culi geriyə dönüb ona şəfqətlə yalvarırcasına baxdı, o isə buna, sifətində qəribə görünən gülüşlə cavab verdi. Kişilər tək qaldılar.

Morrel kresloya əyləşərək dedi:

– Budur, hər şeyi görüb eşitdiniz, mənim əlavəm yoxdur.

İngilis dedi:

– Gördüm, siz yenə əvvəlkilər kimi, layiq olmayan bəlaya düçar olmusunuz, bu məndə sizə kömək etmək arzusunu daha da möhkəmləndirdi.

Morrel dedi:

– Ah, cənab!

Yad adam davam etdi:

– Qulaq asın. Axı mən sizin əsas kreditorlarınızdan biriyəm, düzdürmü?

– Hər halda sizin əlinizdə müddəti ən tez bitən öhdəliklər var.

– Siz möhlət almaq istərdinizmi?

– Möhlət mənim şərəfimi, deməli həyatımı da xilas edərdi.

– Sizə nə qədər vaxt lazımdır?

Morrel fikrə getdi.

– İki ay.

Yad adam dedi:

– Yaxşı, sizə üç ay vaxt verirəm.

– Lakin siz arxayınsınız ki, Tomson və Frenç firması…

– Narahat olmayın, hər şeyi öz öhdəmə götürürəm. Bu gün bizdə beş iyundur?

– Bəli.

– İndi, bütün bu vekselləri köçürüb beş sentyabra yazın, beş sentyabrda səhər saat on birdə (divar saatının əqrəbləri düz on biri göstərirdi) yanınıza gələcəyəm.

Morrel dedi:

– Mən sizi gözləyəcəyəm, mən sağ olmasam da pullarınızı alacaqsınız.

Sonuncu sözlər o dərəcədə sakit deyilmişdi ki, yad adam onları heç eşitmədi. Veksellər köçürüldü, köhnələr cırıldı, bədbəxt armator son vəsaitlərini toplamaq üçün ən azı üç aylıq fasilə aldı.

İngilis armatorun təşəkkürlərini millətinə xas soyuqqanlılıqla qəbul etdi, ona xeyir-dua yağdıraraq onu qapıya qədər yola salan Morrellə xudahafizləşdi.

Pilləkənlərdə Culi ilə rastlaşdı. Culi özünü yalandan pilləkənlərdən düşən kimi göstərdi, əslində isə onu gözləyirdi.

O, əllərini büküb yalvarırcasına dedi:

– Ah, cənab!

Yad adam dedi:

– Xanım, siz tezliklə səyyah Sindbad… imzası ilə məktub alacaqsınız… Məktubda deyilənlər nə qədər qəribə görünsə də, orada yazılanları dəqiqliklə yerinə yetirin.

Culi cavab verdi:

– Yaxşı.

– Bunu edəcəyinizə söz verirsinizmi?

– And içirəm!

– Yaxşı. Xanım, salamat qalın. Həmişə belə xeyirxah və atasını sevən qız kimi qalın, Tanrının sizi Emmanuel kimi bir ərlə mükafatlandıracağına əminəm.

Culi sakitcə qışqırdı, albalı kimi qızardı, yıxılmamaq üçün pilləkənin sürahisindən yapışdı. Yad adam əlini yelləyib onunla vidalaşaraq çıxıb getdi. Həyətdə hər əlində yüz franklıq pul bağlaması tutmuş və sanki onları aparıb-aparmamağa qərar verə bilməyən Penelonla rastlaşdı.

İngilis ona dedi:

– Gedək, əzizim, sizinlə danışmalıyam.

IX. BEŞ SENTYABR

Tomson və Frenç bank evi müvəkkilinin Morrelə heç gözləmədiyi bir vaxtda verdiyi möhlət, zavallı armatora xoşbəxtliyin geri dönməsinin, artıq taleyin adamı təqib etməsindən yorulduğunun xəbərdarlığı kimi gəlirdi. Elə həmin gün o hər şeyi qızına, arvadına və Emmanuelə danışdı, bu onların evlərinə əminlik olmasa da, müəyyən bir ümid gətirdi. Lakin təəssüflər olsun ki, Morrel təkcə ona bu xeyirxahlıq göstərən Tomson və Frenç kimi firmalarla iş görmürdü. Onun dediyi kimi, ticari işlərdə əməkdaşlar var, lakin dostlar yoxdur. Qəlbinin dərinliyində o Tomson və Frenç firmasının belə bir mərdliyi haqda düşünərkən təəccüblənirdi; Morrel bunu yalnız ağıllı, xudbinlik mühakiməsi ilə izah edirdi: yaxşısı budur, bizə üç yüz min frank borclu olan adama köməklik edib, onun müflisləşməsini tezləşdirib borcunun altı, yaxud da səkkiz faizini götürmək yerinə üç aydan sonra bu pulu alasan.

Təəssüflər olsun ki, qəzəbdən, ya da düşüncəsizlikdənmi, Morrelin digər kreditorları belə düşünmürdülər, bəziləri hətta əksini düşünürdülər. Buna görə də Morrel tərəfindən imzalanmış veksellər müəyyən olunmuş müddətdə onun xəzinəsinə təqdim edildi və ingilisin Morrelə verdiyi möhlət hesabına onlar Kokles tərəfindən dərhal ödənildi. Beləliklə, Kokles əvvəlki kimi öz dinc sakitliyində idi. Yalnız Morrel vahimə ilə görürdü ki, de Bovilə ayın on beşində yüz min frank verməli, ayın otuzunda yenə də möhlət verilmiş veksellər üzrə otuz iki min beş yüz frankı ödəməli olsaydı, elə bu ay məhv olardı.

Marselin bütün böyük tacirləri Morrelin üzərinə düşən bu uğursuzluğa tab gətirməyəcəyini düşünürdülər. Ona görə də o, iyun ayının ödənişlərini həmişəki kimi, dəqiqliklə keçirdikdə ümumilikdə hamının təəccübü artdı. Lakin buna baxmayaraq, ona yenə də inamsız münasibət bəsləməyə davam edirdilər, yekdilliklə zavallı armatorun müflisləşməsini gələn ayın sonunadək təxirə saldılar.

Bütün iyul ayını Morrel lazımi məbləği toplamaq üçün qeyri-insani şəkildə çalışdı. Bəzən onun istiqraz kağızları hansı müddətə olduğundan asılı olmayaraq tam etibarla qəbul olunur, hətta onlara böyük tələbat hiss olunurdu. Morrel üç aylıq veksellər verməyə cəhd göstərdi, lakin heç bir bank onu qəbul etmədi. Xoşbəxtlikdən Morrel bəzi gəlirlərə güvənirdi; bu gəlirlər baş tutdu; beləliklə də Morrel ayın axırına kreditorları yenə də razı sala bildi.

Tomson və Frenç firmasının müvəkkilini Marseldə daha görmürdülər; o, cənab Morreli ziyarət etdikdən sonra, ertəsi, yaxud üçü günü yoxa çıxmışdı; belə ki, Marseldə yalnız mer, türmələr müvəkkili və armatorla iş birliyində olduğundan, onun ayaqüstü bu şəhərdə olması, bu üç adamda haqqında qeyri-münasib xatirədən başqa heç bir iz qoymamışdı. “Faraon”un dənizçilərinə qalanda, görünür, başqa işə girmişdilər, çünki onlar da yoxa çıxmışdılar.

Xəstəliyinə görə Palmada yubanıb qalan Homar sağaldıqdan sonra Marselə qayıtdı. O, cənab Morrelin yanına getməyə qərar verə bilmirdi; lakin Morrel Homarın gəlişindən xəbər tutub, özü onun yanına yollandı. Vicdanlı armator, artıq Penelonun sözlərindən gəmi batarkən, kapitanın cəsarətli davranışından xəbərdar idi, özü onu sakitləşdirməyə çalışırdı. Morrel ona əmək haqqının tam məbləğini gətirmişdi, halbuki kapitan Homar onun ardınca getməyə cəsarət edə bilməzdi.

Cənab Morrel onun yanından çıxarkən pilləkəndə Penelonla rastlaşdı, deyəsən o, aldığı puldan düzgün istifadə etmişdi, çünki tamamilə yeni paltarlar geyinmişdi. Armatoru görcək vicdanlı sükançı çaşıb qaldı. Meydançanın ən uzaq küncünə qısılaraq saqqızını əvvəlcə sağdan sola, sonra soldan sağa keçirib, gözləri böyümüş halda cənab Morrelin həmişəki kimi, dostcasına əl sıxmasına cəsarətsiz cavab verdi. Cənab Morrel Penelonun çaşmasını onun qəşəng geyimi ilə əlaqələndirdi; görünür, yaşlı dənizçi bu dəbdəbəyə öz hesabına çatmamışdı; hansısa başqa bir gəmiyə işə girmiş və belə demək olarsa “Faraon”a görə belə tez yasdan çıxdığına utanırdı. Ola bilsin, o, kapitan Homarın yanına uğurları haqda danışmağa gəlmiş və yeni sahibindən ona təklif gətirmişdi.

Morrel uzaqlaşaraq dedi:

– Əla adamlardır! Rəbbim elə eləsin, yeni sahibkarınız da sizi mənim kimi sevsin və məndən xoşbəxt olsun.

Avqust ayı, tamamilə Morrelin əvvəlki kreditlərinin bərpa edilməsi və özünə yeni kreditin açılması cəhdləri içərisində keçdi. İyirmi avqustda Marseldə Morrelin poçt karetində özü üçün yer ayırdığı şayiəsi yayıldı, hamı həmin an qərara gəldi ki, ayın axırında Morrel özünün müflisləşdiyini elan edəcəyinə görə bu məyusedici mərasimdə iştirak etməmək üçün bunu qəsdən baş darğa Emmanuel və xəzinədar Koklesə tapşıraraq gedir. Lakin bütün gözləntilərin əksinə olaraq avqustun 31-də xəzinə həmişəki kimi, yenə açıldı. Kokles Horatsinin “Mömin ər”indəki kimi, barmaqlıq arxasında sakitcə əyləşib əvvəlki dəqiqliklə onlara, birincidən sonuncuyadək ödəniş etdi. Hətta Morrelin əvvəldən zənn etdiyi kimi, iki yad öhdəlik də ödənildi, Kokles onları da armatorun şəxsi vekselləri kimi, dəqiqliklə ödədi. Heç kim heç nə başa düşmürdü, hamı qəmgin əhvalatları danışan adamlarda olan inadkarlıqla, müflisləşməni sentyabr ayının sonuna gözləyirdi.

Morrel sentyabrın birində qayıtdı. Ailədə hamı onu böyük həyəcanla gözləyirdi; xilas olma ilə bağlı son ümid Parisə səyahətin nəticəsindən asılı idi. Morrel Danqların bir vaxtlar onun zəmanəti ilə ispan bankirinin yanına işə girməsini və qısa müddətdə varlanıb milyoner olmasını xatırlayırdı. Şayiələrə görə, Danqlar altı-səkkiz milyona və saysız-hesabsız kreditə malik idi. Danqlar, cibindən bircə onluq qızıl çıxartmadan, yalnız Morrelə zamin durmaqla, onu xilas etmiş olardı. Morrel Danqlar haqda çoxdan düşünürdü; lakin hansısa anlaşılmaz nifrətə görə bunu ləngidir və bu son vasitəyə əl atmırdı. Morrelin ehtimalı doğru çıxdı, çünki evə alçaldıcı rədd cavabı ilə, əzilmiş halda geri dönmüşdü.

Lakin evinin astanasına qədəm qoyduqdan sonra bir kəlmə də olsun şikayətlənmədi, heç kimi də qınamadı; göz yaşları içində, arvadını və qızını qucaqlayıb, dostcasına əlini Emmanuelə uzatdı, sonra üçüncü mərtəbədəki kabinetinə girib qapını bağladı və Koklesi yanına çağırtdırdı.

Hər iki qadın Emmanuelə dedi:

– Bu dəfə biz batdıq.

Kiçik məşvərətdən sonra öz alayı ilə Nimede duran qardaşına yazıb tez gəlməli olduğunu xəbər vermək qərarına gəldilər.

Yazıq qadınlar qeyri-iradi onları hədələyən zərbənin qarşısını almaq üçün bütün qüvvələrini səfərbər etməli olduqlarını hiss edirdilər.

Bundan əlavə Maksimilian Morrel, iyirmi iki yaşında olmağına baxmayaraq, atasına ciddi təsir edə bilirdi. O, düzgün və mətin gənc idi. Peşə seçiminə gəldikdə, atası onu heç nəyə məcbur etmək istəməyərək, gəncin öz zövqünə və meylinə görə seçim etməsinə razılıq vermişdi. Maksimilian isə hərbi qulluğa girmək istədiyini bəyan etmişdi. Buna qərar verildikdə, elmlərlə ciddi məşğul olmağa başladı, Politexnik məktəbinə müsabiqə yolu ilə imtahan verərək, 53-cü piyada alayına podporuçik təyin edildi. Artıq bir il idi bu rütbədə qulluq edir və poruçik vəzifəsinə keçməyə hazırlaşırdı. Alayda, Maksimilian Morrel, yalnız əsgər borcunu ciddi yerinə yetirən əsgər hesab edilmirdi, o həmçinin insani borcunu da layiqincə yerinə yetirirdi, buna görə də onu, “yenilməz” adlandırırdılar. Aydındır ki, onu bu ləqəblə mükafatlandıranların əksəriyyəti bunun nə demək olduğunu da bilmədən, başqalarını ardınca təkrar edirdilər.

Anası ilə bacısı çətin dəqiqənin gəlişini hiss edərək onlara dayaq olmaq üçün gənc zabiti köməyə çağırdılar. Məsələnin ciddiliyində yanılmamışdılar, çünki cənab Morrel Kokleslə öz kabinetinə keçdikdən bir neçə dəqiqə sonra, Culi xəzinədarın tamamilə rəngi qaçmış halda, titrəyə-titrəyə bulanıq baxışlarla oradan çıxdığını gördü.

Culi onun yanından ötən xəzinədarı saxlayıb sorğu-sual etmək istəyirdi, lakin yazıq yaxşı adam ona məxsus olmayan sürətlə pilləkəndən enərək əllərini göyə qaldırıb ucadan bağırmaqla kifayətləndi:

– Ah, xanım Culi! Bu necə bir bəladır! Kimin ağlına gələrdi!

Bir neçə dəqiqədən sonra, o bir neçə qalın hesab kitabı, cib kisəsi və pulla dolu torba ilə geri qayıtdı.

Morrel hesab kitablarına göz gəzdirdi, kisəni açdı və pulları yenidən saydı.

Onun maliyyə kapitalı səkkiz min frank təşkil edirdi; beşi sentyabra dörd-beş min frankın da daxil olmasını gözləmək olardı, bu da ən yaxşı halda aktivi on dörd min franka çıxarardı, borc öhdəliklərinə görə isə o iki yüz səksən yeddi min beş yüz frank ödəməli idi. Belə bir məbləği hesaba daxil etmək isə mümkün deyildi.

Lakin Morrel nahara gəldikdə sakit, halından razı görünürdü. Bu sakitlik hər iki qadını ən dərin ümidsizlikdən daha çox qorxutdu. Nahardan sonra Morrel adətən evdən çıxar, “Semafor” oxuyaraq bir fincan qəhvə içmək üçün “Fokeyçev klub”a yollanardı; lakin bu dəfə evdən çıxmayıb öz kabinetinə qayıtdı.

Deyəsən Kokles tamamilə özünü itirmişdi. Günün çox hissəsini həyətdə, otuz dərəcə isti altında, başı açıq, daşın üstündə oturaraq keçirtdi.

Emmanuel xanım Morreli və Culini cəsarətləndirməyə çalışırdı; lakin o gözəl danışıq qabiliyyətini itirmişdi. Firmanın işlərini yaxşı bildiyindən Morrel ailəsini gözləyən dəhşətli fəlakəti görməyə bilməzdi.

Gecə düşdü. Həm xanım Morrel, həm də Culi Morrelin kabinetindən çıxdıqda onlara baş çəkəcəyinə ümidlənib yataqlarına girməmişdi. Lakin onlar Morrelin çağırılmamaq üçün gizlicə onların qapısı qarşısından keçdiyini hiss etdilər.

Diqqətlə qulaq asdılar, lakin o, yataq otağına girib arxasınca qapını bağladı. Xanım Morrel qızına yatmağı hökm etdi; Culi getdikdən yarım saat sonra qalxdı, ayaqqabılarını çıxarıb sakitcə dəhlizə açar deşiyindən ərinin nə etdiyinə baxmaq üçün çıxdı.

Dəhlizdə uzaqlaşan bir kölgə gördü. Bu narahatçılıqdan içini yeyən və anasını qabaqlayan Culi idi. Gənc qız xanım Morrelə yaxınlaşdı. Culi dedi:

– O, yazır.

Hər iki qadın söz demədən bir-birini başa düşdü.

Morrel yazırdı; lakin xanım Morrel qızı görə bilmədiyini gördü: əri gerb olan kağıza yazırdı. Xanım Morrel ərinin vəsiyyətnamə yazdığını başa düşdü, onun bütün bədəni əsdi, lakin Culiyə heç nə deməmək üçün, bütün gücünü topladı.

Ertəsi gün cənab Morrel tamamilə sakit görünürdü. O, həmişəki kimi, kontorda məşğul olurdu, həmişəki kimi, səhər yeməyinə çıxdı. Yalnız nahardan sonra, qızını yanına oturdub, hər iki əli ilə başını tutaraq, bərk-bərk sinəsinə sıxdı.

Axşam Culi anasına belə dedi:

– Atam sakit görünsə də, ürəyi bərk-bərk döyünürdü.

Sonrakı iki gün də belə həyəcan içində keçdi. Sentyabrın dördü axşam Morrel qızından kabinetinin açarını qaytarmağı tələb etdi. Culi diksindi – bu tələb ona qorxunc göründü. Həmişə onda olan bu açarı atası ondan nə üçün alır, axı uşaqlıqdan onda olan bu açarı yalnız cəzalandırmaq üçün alırdılar?

Culi yalvarıcı tərzdə xanım Morrelə baxdı. O dedi:

– Ata, mənim günahım nədir ki, açarı alırsınız?

Gözləri bu sadəlövh sualdan yaşaran zavallı Morrel cavab verdi:

– Heç bir günahın yoxdur, mənim balam, heç bir, sadəcə o mənə lazımdır.

Culi özünü açarı axtaran kimi göstərdi.

– Görünür, onu otağımda qoymuşam.

O, otaqdan çıxdı, lakin öz otağına getmək əvəzinə məsləhətləşmək üçün Emmanuelin yanına qaçdı. O, Culiyə dedi:

– Açarı verməyin, sabah səhər isə onu imkan daxilində tək qoymayın.

Culi Emmanueli sorğu-suala tutmaq istəyirdi, lakin o heç nə bilmir, ya da heç nə demək istəmirdi.

Sentyabrın dördündən beşinə keçən gecə xanım Morrel bütün gecəni divarın arxasından ərinin hərəkətlərini dinləyirdi. Saat üçədək onun otaqda həyəcanlı, dala-qabağa addım səslərini eşidirdi. Yalnız saat üçdə çarpayıya atıldı.

Bütün gecəni ana-qız birlikdə keçirtdilər. Onlar hələ axşamdan Maksimilanı gözləyirdilər.

Səhər saat səkkizdə cənab Morrel onların otağına gəldi. O, sakit idi, lakin yuxusuz gecənin izləri onun solğun uzanmış sifətinə möhür vurmuşdu.

Onun necə yatdığını soruşmağa cürət etmirdilər.

Morrel arvadı və qızı ilə heç zaman olmadığı kimi, mehriban və nəzakətli idi; Culiyə baxmaqdan doymurdu, elə hey onu öpürdü.

Culi Emmanuelin məsləhətini xatırlayıb, atasını yola salmaq istədi, lakin o, mehribancasına qızı dayandırıb dedi:

– Ananla qal.

Culi təkid edirdi.

Morrel dedi:

– Bunu tələb edirəm!

Morrel ilk dəfə, qızına tələb qoyurdu, lakin bunu elə ata məhəbbəti ilə dedi ki, Culi yerindən tərpənməyə cürət etmədi. O, sakitcə, tərpənmədən yerində durmağa davam edirdi. Tezliklə qapı yenidən açıldı, kiminsə əlləri onu qucaqladı və kiminsə dodaqları onun alnına yapışdı. Gözlərini qaldırdı və sevincindən:

– Maksimilian! Qardaşım! – deyə qışqırdı.

Bu qışqırığa xanım Morrel qaçaraq gəldi və oğlunun qucağına atıldı.

Maksimilian nəzərini anasından bacısına çevirərək dedi:

– Ana! Nə olub? Sizin məktubunuz məni qorxutdu və gəlməyə tələsdim.

Xanım Morrel dedi:

– Culi, atana de ki, Maksimilian gəlib.

Culian otaqdan qaçaraq çıxdı, lakin birinci pillədə əlində məktub olan adamla rastlaşdı.

Elçi güclü italyan vurğusu ilə soruşdu:

– Xanım Culi Morrel sizsiniz?

Culi kəkələdi:

– Bəli, cənab, mənəm. Lakin sizə nə lazımdır? Mən sizi tanımıram.

İtalyan qeydiyyatı verərək dedi:

– Bu məktubu oxuyun.

Culi tərəddüd içində idi.

Elçi dedi:

– Söhbət atanızın xilasından gedir.

Culi məktubu onun əlindən dartıb aldı. Onu tez açaraq oxudu:

“Dərhal Melyan xiyabanına gedib 15 №-li evə girin, qapıçıdan beşinci mərtəbədəki otağın açarını alın, bu otağa girin, buxarının üzərindəki, qırmızı ipək kisəni götürün və bu kisəni atanıza aparın.

Bunu, onun səhər saat on birədək alması vacibdir.

Mənə sorğu-sualsız itaət etməyə söz vermişdiniz; vədinizi sizə xatırladıram.

Sindbad – dəniz səyyahı”.

Gənc qız sevincindən qışqırdı, gözlərini qaldırdı, məktub gətirən adamı sorğu-sual etmək üçün axtarmağa başladı; lakin o yoxa çıxmışdı. Məktubu yenidən oxumağa başladı və bir qeyd gördü. Qeyddə yazılmışdı:

“Bu tapşırığı şəxsən və tək yerinə yetirməyiniz lazımdır, kiminləsə gəlsəniz, ya da yerinizə kimsə gəlsə, qapıçı sizin nə haqda danışdığınızı başa düşmədiyini söyləyəcək”.

Bu əlavə dərhal gənc qızın sevincini yatırtdı. Onu bəla ilə hədələmirlər ki? Burada bir hiylə yoxdur ki? O elə saf idi ki, bu yaşdakı qızı məhz hansı təhlükənin gözlədiyini belə bilmirdi; lakin ondan qorxmamaq üçün, təhlükəni bilmək lazım deyil; əksinə, məhz bilinməyən təhlükə daha çox qorxu təlqin edirdi.

Culi tərəddüd edirdi; o, məsləhət almağa qərar verdi.

Hansısa izah olunmamış bir səbəbə görə, kömək axtarmaq üçün nə anasının, nə qardaşının, ancaq Emmanuelin yanına getdi.

Aşağı enib Tomson və Frenç bank evinin müvəkkilinin onun atasının yanına gəldiyi gün nə olduğunu ona danışdı, pilləkəndə olan səhnəni, ona verdiyi vədi danışıb məktubu göstərdi.

Emmanuel dedi:

– Getməyə məcbursunuz.

Culi pıçıldadı:

– Ora getməyə?

– Bəli, mən sizi izləyərəm.

– Lakin, siz oxudunuz, mən tək olmalıyam!

Emmanuel cavab verdi:

– Tək olacaqsınız, mən sizi Muzeylər küçəsinin küncündə gözləyəcəyəm; həddindən artıq yubanarsınızsa, ardınızca gələrəm, bu zaman siz şikayət etdiyiniz adamın vay halına!

Qız tərəddüdlə dedi:

– Emmanuel, deməli siz mənim bu dəvətə əməl etməli olduğumu düşünürsünüz?

– Bəli. Axı elçi söhbətin sizin atanızın xilas olmasından getdiyini deyib?

Culi soruşdu:

– Nədən xilas olmasından? Onu hansı təhlükə gözləyir?

Emmanuel tərəddüd edirdi, lakin Culinin qətiyyətliyini möhkəmləndirmək arzusu üstün gəldi. O dedi:

– Bu gün sentyabrın beşidir.

– Bəli.

– Bu gün saat on birdə atanız üç yüz min franka yaxın pul ödəməlidir.

– Bəli, bunu bilirik.

Emmanuel dedi:

– Lakin xəzinədə heç on beş min də yoxdur.

– Bəs necə olacaq?

– Bu gün saat on birdə ona köməyə gələ bilən bir adam tapılmazsa, a günorta özünü müflis elan etməlidir.

Culi, narahat halda Emmanueli ardınca çəkərək qışqırdı:

– Gedək, tez olun, gedək!

Bu müddət ərzində xanım Morrel oğluna hər şeyi danışdı.

Maksimilian bilirdi ki, bir-birinin ardınca atasının başına gələn bədbəxtlik hesabına, ailəsinin həyat tərzində əhəmiyyətli dəyişiklik baş verib, lakin işlərin belə ümidsiz vəziyyətə gəlib çatdığından xəbərdar deyildi.

Qəfil zərbə, sanki onu yıxdı. Sonra qəfildən otaqdan atıldı, atasını kabinetdə tapmaq ümidi ilə, pilləkənlərlə yuxarı qaçdı və qapını döyməyə başladı.

Bu anda aşağıda qapı açıldı; o, geri dönüb atasını gördü. Cənab Morrel, kabinetinə çıxmaq əvəzinə, əvvəlcə öz otağına keçmiş və yalnız indi oradan çıxırdı.

Oğlunu gördükdə təəccübündən qışqırdı; onun gəlişindən xəbərsiz idi. Sol dirsəyi ilə uzun ətəkli pencəyinin altında nəyisə sıxaraq yerindəcə donub qaldı.

Maksimilian tələsik pilləkənlərlə enib atasının boynuna atıldı; lakin birdən sağ əli ilə atasının sinəsinə söykənərək geri çəkildi, ölü kimi ağarmış halda dedi:

– Ata nəyə görə pencəyinizin altında tapança tutmusunuz?

Morrel pıçıldadı:

– Mən, bax bundan qorxurdum…

Maksimilian ucadan dedi:

– Ata! Tanrıya and verirəm! Bu silah nə deməkdir?

Morrel oğluna diqqətlə baxaraq dedi:

– Maksimilian, sən kişisən və namus adamısan; gedək mənim yanıma, sənə hər şeyi izah edərəm.

Morrel qətiyyətli addımla öz kabinetinə qalxdı. Maksimilian səndələyə-səndələyə onun ardınca gedirdi.

Morrel qapını açıb oğlunu irəli buraxdı və qapını onun ardınca bağladı; sonra, dəhlizə keçib yazı masasına yaxınlaşdı, tapançaları masanın kənarına qoyub açıq qalmış siyahını oğluna göstərdi. Siyahı məsələnin dəqiq mənzərəsini əks etdirirdi. Yarım saatdan sonra Morrel iki yüz səksən yeddi min beş yüz frank ödəməli idi. Xəzinədə isə cəmi on beş min iki yüz əlli yeddi frank var idi.

Morrel dedi:

– Oxu!

Maksimilian oxuyub ildırım vurmuş kimi donub qaldı.

Atası bir söz də demədi, amansız rəqəmlərin hökmü qarşısında nə deyə bilərdi?

Nəhayət, Maksimilian soruşdu:

– Siz fəlakətin qarşısını almaq üçün hər şey etmisinizmi, ata?

Morrel cavab verdi:

– Hər şey.

– Siz heç bir daxil olma gözləmirsinizmi?

– Heç bir.

– Bütün vəsaitlər tükənibmi?

– Hamısı.

Maksimilian qəmgin halda pıçıldadı:

– Yarım saatdan sonra… bizim adımız ləkələnəcək!

Morrel dedi:

– Qan namusu təmizləyir.

– Haqlısınız, ata, sizi başa düşürəm.

O əlini tapançalara uzatdı.

– Biri sizin üçün, digəri mənim üçün. Təşəkkür edirəm.

Morrel onun əlini saxladı.

– Bəs ananız?… Bəs bacınız?… Onları kim dolandıracaq?

Maksimilian diksindi.

– Ata! Siz doğrudanmı mənim yaşamağımı istəyirsiniz?

Morrel cavab verdi:

– Bəli, istəyirəm, çünki bu sənin borcundur. Maksimilian, sən sərt və güclü xüsusiyyətə malik, başqalarından ağılca seçilən bir adamsan; mən sənə hökm etmir, sərbəstliyini məhdudlaşdırmıram. Yalnız vəziyyəti düşünməyini və tamamilə yad adam kimi mühakimə etməyini istəyirəm.

Maksimilian fikrə getdi; sonra, onun gözlərində xeyirxah, qətiyyət parıldadı, lakin bununla bərabər poqonlarını cəld və dərdli-dərdli çiyinlərindən çıxartdı, əlini Morrelə uzadaraq dedi:

– Yaxşı, ata, Tanrı amanında. Mən yaşayacağam.

Morrel onun ayaqlarına düşmək istədi, lakin Maksimilian onu qucaqladı və iki rəhmdar ürək birlikdə döyünməyə başladı. Morrel dedi:

– Sən bilirsən ki, mən günahkar deyiləm.

Maksimilian güldü.

– Ata, mən bilirəm ki, siz ən namuslu insansınız.

– Yaxşı, biz öz aramızda hər şeyi danışdıq; indi ananla bacının yanına get.

Gənc dizi üstə düşərək dedi:

– Ata, mənə xeyir-dua verin.

Morrel oğlunun başını əlləri arasına alıb onu öpdü və dedi:

– Öz adından və üç nəsil qüsursuz adamlar adından, sənə xeyir-dua verirəm; qulaq as, gör onlar mənim dilimdən sənə nə deyirlər: ilahi qüvvə bəla nəticəsində dağılmış binanı yenidən inşa edə bilər. Mənim necə öldüyümü görən ən qəddar adamların sənə yazığı gələcək; ola bilsin, mənə verməkdən imtina etdikləri möhləti sənə versinlər; onda elə et ki, o biabırçı söz deyilməsin, işə başla, işlə, mərdi-mərdanə və coşqunluqla mübarizə apar; bacardığınız qədər təmkinli yaşayın, borclu olduğum adamların var-dövləti günbəgün sənin əlində artsın və böyüsün. Unutma, mənim şərəfim bərpa edildikdə, sən bu kontorda: “Atam mənim bu gün etdiklərimi etmək iqtidarında deyildi deyə, lakin rahat öldü, çünki mənim bunu edəcəyimi bilirdi” – deyə biləcəyin vaxt ən gözəl təmtəraqlı möhtəşəm gün olacaq.

Maksimilian ucadan dedi:

– Ah, ata, ata, bizimlə qala bilsəydiniz!

– Mən qalsam, hər şey başqa cür olacaq; mən qalsam, dərdinə şərik olmaq inamsızlığa çevriləcək, mərhəmət – zülmə; mən qalsam, öz sözümü pozmuş adam olacağam, öz öhdəliklərimi, bir sözlə, sadəcə müflisləşmiş borclu olacağam. Maksimilian, bu haqda düşün, mən ölsəm bədənim bədbəxt, lakin namuslu adamın bədəni olacaq. Mən diriyəm, yaxşı dostlarım evimdən yan keçəcəklər; mən ölmüşəm, bütün Marsel göz yaşı ilə məni son mənzilədək yola salır. Mən sağam və adıma görə utanırsan; mən ölmüşəm və sən vüqarla başını qaldırıb deyirsən: “Mən həyatında bir dəfə öz sözünü pozmağa məcbur olduğu üçün özünü öldürən o adamın oğluyam”.

Maksimilian dərdli-dərdli inildədi, lakin görünür taleyinə boyun əymişdi. Bu dəfə ürəkdən olmasa da, ağılla atasının dəlilləri ilə razılaşırdı.

Morrel dedi:

– İndi isə, məni tək burax və çalış, ananla bacını buradan uzaqlaşdırasan.

Maksimilian soruşdu:

– Culini görmək istəmirsiniz?

Bu görüşdə onun üçün sonuncu qarışıq ümid gizlənirdi, lakin Morrel başını buladı.

– Onu səhər görüb vidalaşmışam.

Maksimilian tutqun səslə soruşdu:

– Ata, sizin başqa tapşırıqlarınız yoxdur?

– Var, oğlum, biri var, müqəddəsdir.

– Deyin, ata.

– Yeganə Tomson və Frenç bankir evi – insanpərəstlikdənmi, ola bilsin, xudbinlikdənmi, – insanların ürəyini oxuya bilmirəm, – mənə rəhm etdi. Onun on dəqiqədən sonra veksellər üzrə iki yüz səksən yeddi min beş yüz frankı almağa gələcək olan müvəkkili özü üç aylıq möhlət təklif etdi. Mənim oğlum, qoy bu firma ona düşəni birinci alsın, qoy o adam sənin üçün müqəddəs olsun.

Maksimilian dedi:

– Yaxşı, ata.

Morrel dedi:

– İndi isə bir daha bağışla. Gedin, gedin, mən tək qalmalıyam; vəsiyyətnaməmi yataq otağında masanın sürməsində görəcəksən.

Maksimilian tərpənmədən dayanmışdı; o, getmək istəyir, lakin bacarmırdı.

Atası dedi:

– Maksimilian, get, təsəvvür elə ki, mən də sənin kimi, əsgərəm, istehkamı tutmaq əmri almışam, sən də bilirsən ki, öldürüləcəyəm; indi dediyin kimi: “Ata, get, yoxsa bizi rüsvayçılıq gözləyir, rüsvayçılıqdansa, ölüm yaxşıdır!” – deməzdinmi?

Maksimilian dedi:

– Deyərdim.

O, titrək halda qocanı bağrına basıb pıçıldadı:

– Ata, gedin.

Sonra kabinetdən çıxıb qaçdı.

Morrel tək qaldıqdan sonra bir müddət oğlunun ardınca bağlanan qapıya baxaraq donub qaldı; sonra, əlini uzadıb zəngin ipini tapıb dartdı.

Kokles içəri daxil oldu. Bu üç gün ərzində tanınmaz hala düşmüşdü. Morrel firmasının ödənişi durduracağı fikri, onu iyirmi yaş qocaltmışdı.

Morrel dedi:

– Kokles, əzizim, sən dəhlizdə durarsan. Üç ay əvvəl burada olan o cənab bura gəldikdə, onu tanıyırsan, Tomson və Frenç firmasının müvəkkili, mənə məlumat verərsən.

Kokles, heç nə demədən başını bulayıb dəhlizə çıxdı və oturacağa əyləşdi.

Morrel, özünü kreslonun üzərinə saldı. Divar saatına baxdı: yeddi dəqiqə qalmışdı. Əqrəb inanılmaz sürətlə hərəkət edirdi; ona elə gəlirdi, əqrəbin hərəkətini görür.

Bu son dəqiqələrdə, ona düzgün gələn, lakin ola bilsin ki, yalan olan inama tabe olan zavallının qəlbində nələr baş verdiyini, ömrünün çiçəklənən dövründə sevdiyi nə varsa ayrılmağa hazırlaşdığını, ona ailə həyatının bütün xoşbəxtliyini verən həyatla vidalaşdığını sözlə ifadə etmək mümkün deyil. Bunu başa düşmək üçün, onun tər damcıları ilə örtülmüş, lakin taleyin hökmünə tabe olacağını göstərən alnını, göz yaşları ilə dolu, səmaya baxan gözlərini görmək lazım idi.

Saatın əqrəbi qaçırdı; tapançalar doldurulmuşdu; əlini uzadıb onlardan birini götürdü və qızının adını pıçıldadı.

Sonra ölüm saçan silahı yerə qoyub lələyi götürdü, bir neçə söz yazdı. Ona elə gəlirdi, sevgilisi ilə kifayət qədər nəzakətlə vidalaşmayıb.

Sonra yenidən saata döndü; artıq dəqiqələri yox, saniyələri sayırdı.

Silahı yenidən əlinə aldı, ağzını yarıyacan açdı və gözlərini saatın əqrəbinə zillədi; tətiyi qaldırdı və qapının sürgüsünün səsini eşidərək, qeyri-ixtiyari diksindi. Bu anda tər onun üzündən sel kimi axdı, ölüm kədəri qəlbini sıxdı: pilləkənin sonunda qapı cırıldadı.

Sonra kabinetin qapısı açıldı. Saatın əqrəbləri on birə yaxınlaşırdı.

Morrel arxaya dönmədi; indi Koklesin ona Tomson və Frenç firmasının müvəkkilinin gəldiyini xəbər verəcəyini gözləyirdi. Tapançanı ağzına yaxınlaşdırdı…

Arxasından güclü qışqırıq səsi gəldi; bu onun qızının səsi idi. Dönüb Culini gördü; tapança əlindən düşdü.

Yorğunluqdan və sevincdən zorla nəfəs alan Culi qışqırdı:

– Ata! Siz xilas oldunuz! Xilas oldunuz!

Sonra əlində qırmızı ipək kisəni qaldıraraq atasının qollarına atıldı.