Kitabı oku: «1985», sayfa 2

Тараққиёт?! Бу бизни ингсоцга олиб боради, шундайми?

Ҳа. Кўчада шамолда ҳилпираб турган йиртиқ плакат ва ундаги биргина сўз: “ИНГСОЦ”. Инглизча социализм. Инглизча социализм 1945 йилда ҳокимият тепасига қандай келганини эслайман. Бу сўлларнинг оламшумул ғалабаси эди. Парламент сессиясининг очилишида улар “Қизил байроқ”ни куйлашди. Қўшиқ овози “Тангрим, қиролни паноҳингда асра”, “Британия, ҳукмронлик қил” ва “Шон-шараф ва орзу-умидлар мамлакати” каби сўзларни босиб кетди. Уруш йилларидаги етакчи ва консерваторлар партияси раҳнамоси Уинстон Черчилль илк бор мағлубиятга учради. Мамлакат уни қоронғу водийдан ғалаба деб аталмиш қуёшли тоққа олиб чиққан, кейинчалик хиёнати учун жазога тортган инсондан юз ўгирди. Юз ўгирганликни оқловчи сабаб ҳам ҳайрон қоларли: у гўёки вазият тизгинини қўлдан чиқарган.

Нима учун бош қаҳрамоннинг номи айнан Уинстон Смит?

Бунгача ҳали борамиз. Мавзу анчагина илмоқли. Ингсоц ва инглиз социализми бир хил маънони англатадими? Оруэллнинг ўзи шундай деб ҳисоблаганми? У ахир социализмнинг келишини хоҳлаган. Ҳаммамиз буни хоҳлаганмиз. Инглиз социализми 1945 йилда ҳарбий хизматчиларнинг берган овозлари туфайли ғалабага эришган деб айтишганди. Бутун дунёдаги кемалар ва ҳарбий лагерларда Британия ҳарбийларига ўз сайлов ҳуқуқларини амалга оширишларига рухсат бериш учун мураккаб механизм яратилди. Жуда кўпчилик (ҳатто, мендек консерватизм анъаналари руҳида тарбияланганлар ва кейинчалик унга қайтганлар ҳам) ўйламай-нетмай лейбористларга овоз беришди.

Нега?

Уинстон Черчиллнинг ўзи бунга йўл қўйди. Офицерлар таркиби уни яхши кўрарди. Аммо у ўзининг командирлар орасидаги катта таъсир кучидан фойдаланмади. Унда халқ қаҳрамонига хос кўп сифатлар топиларди: ғайритабиийлик, беадаб гапларни айтиш қобилияти ва қўпол ҳазиллар, аслида, ўтган даврга хос аристократик ҳужум бўлса ҳам, лейборист етакчилардан фарқли равишда нутқ услубининг халқоналиги. У брендлар ва сигаралардан кўп миқдорда фойдалана оларди. Аммо ҳарбий қисмларга ташриф чоғида сигара чекиш, у томонидан ўйламай қилинган иш эди. Орамиздан кимлардир ўшанда “Ғалаба” сигаретидан бир мартагина тортиш учун виждонидан ҳам кечишга тайёр эди.

Сигаралардан ташқари унинг яна қайси иши ўхшамади?

У урушларни ниҳоятда севарди. 1945 йилдаги сайловларгача орамиздаги кўпчилик олти йилдан бери форма кийиб юрарди. Биз ҳаммасини ташлаб, ҳақиқий ҳаётга қайтишни (айримларимиз ҳатто бошлашни) хоҳлардик. Черчилль эрта демобилизациянинг²¹ хатарли оқибатлари ҳақида сафсата сотди. Шарқий Европага темир парда туширилди: рус иттифоқдоши ўзининг аввалги большевистик таҳдид ролига ўтди. Биз оддий аскарлар янги ташқи сиёсий жараёнлар – йўналишларда тўсатдан юзага келган танаффуслар борасида ҳеч нарсани тушунмадик. Биз русларни фашистик диктатурага қарши курашдаги буюк оғайниларимиз, деб ўйлардик. Бироқ, тўсатдан Россия душманга айланди. Биз катта давлат арбоблари сингари фикрлаш учун анчагина содда эдик. Катта амалдорлар каби бизлар учун ҳам уруш зарурат бўлса-да, оғриқли интерлюдия²²дек эди. Катта сиёсий арбоблар учун уруш сиёсатнинг одатий жиҳати эканлигини билмасдик. Черчиллнинг биздан кўнгли тўқ эди. Юз ўгирганимизда эса у йиғлади.

Аммо Оруэлл унга яққол мафтун эди. Акс ҳолда ўз қаҳрамонини унинг шарафига номламаган бўларди. Шундай эмасми?

Йўқ, йўқ ва яна йўқ. “1984”нинг кўплаб америкалик ўқувчиларига Уинстон Смит номи абадиян бой берилган олижаноб эркин қадриятларнинг тимсолидек туюлади. Лекин ҳеч қандай ўхшашлик йўқ эди. Бу ерда яна комедия. “Уинстон Смит” номи кулгили ва инглиз ўқувчиларида табассум уйғотади. У аллақандай ноаниқ ҳамда замонавий профессионаллар олдида ҳеч қандай имконияти бўлмаган сиёсий ҳаваскорликка шаъма қилади.

Ахир Уинстон Черчиллнинг рақиблиги социализмнинг 1945 йилдаги ғалабасига энг кичкина сабаб-ку! Уруш йилларида асосий ҳисобланган фуқаролик ҳуқуқи масаласи билан шуғулланилмади, шундайми? Айнан шу нарса ҳарбий хизматчиларнинг ҳукуматни алмаштиришга бўлган хоҳишларини алангалатиб юбормадими?

Қандайдир даражада. Англияда ҳеч қачон сиёсат билан қизиқишмаган. Бироқ уруш йилларида энг асосий сиёсий билимларни сингдириш бўйича илк қадамлар ташланди. Айниқса, армияда: ҳар ҳафта взвод командирлари раҳбарлигида Армиянинг жорий воқеалар бўйича бюроси (АЖВБ) томонидан бе рилган материал муҳокамасига бағишланган йиғин ўтказиларди. АЖВБ – бу, аслида, янги давр даракчиси, кўп маънога эга қисқартма. Унга аталган, аммо ҳеч ким куйламаган жўшқин қўшиқ ҳам бор эди:

 
АЖВБ – айт ёки куйла:
АЖВБ бошлар ортидан
Ажойиб ва янги бир йўлга.
Европада ҳилпирагунча
Озодлик ва эркнинг байроғи,
Асралгайдир қўлларимизда
Буюк демократия ўчоғи.
 

Худойим-ей, қандай сафсата… бундан ташқари офицер ёки сержантлар учун британча мақсад ва ҳаёт тарзи деб номланган маърифий маърузалар ҳам ташкил қилишди. Аслида эса, сиёсат дея аталган, гўёки нима учун жанг қилаётганларини билдириш мақсадида, онгли фуқаролар армиясида Кромвелнинг “юмалоқ бошлилар”и руҳидаги ғояларни уйғотиш учун ҳаракатларга киришилган эди. Ҳаттоки, совет армияси ва уларнинг газеталари, комиссар ва сиёсий раҳбарлари – бошқача айтганда, политруклари билан ошкора ҳамкорлик ҳам йўлга қўйилди.

Тарих нуқтаи назаридан британча мақсад ва ҳаёт тарзини қандай тасаввур қилишарди?

Аниқ айта олмайман. Тушунчалар шизофреник²³ ҳолатда қандайдир чалкашган ва иккига бўлинган эди. Ёки Ҳаёт тарзи ва Мақсад бир-бирларини унчалик ҳам ҳурмат қилмадилар. Материалларнинг катта қисми эскирган эди. Масалан, аллақачон бузилган колониялаштириш тизимини кўкларга кўтариш. Аммо хизматчилар орасидаги маълумотлиларига Британия империяси мавжудлиги ҳақида тасаввур га ҳам эга бўлмаган сафдошлари олдида империализмни муҳокама қилиш ва уларга таъсир ўтказишга йўл қўйиларди. Либераллар лорди Бирвиж томонидан Бисмарк Германиясидан ўзлаштирилган ҳамда Бирвиж Режаси деб аталган ягона давлат суғуртаси ва умумий фаровонлик мамлакати қуриш тўғрисида материаллар ҳам мавжуд эди. Менимча, британча ҳаёт тарзи анчагина демократик, британча мақсад эса – ўз-ўзидан қаерга тўғри келса, ўша ерга ўтқазиш мумкин бўлган эҳтиёткор эгалитаризм²⁴. Билмайман. Аммо шуни аниқ биламанки, бир қатор полковник-инқилобчилар буларнинг барини “социализм” деб атаб, ўз полкларида АЖВБ материаллари устидан мунозара ўтказишдан бош тортишди.

Полковник-инқилобчилар ростдан мавжудмиди?

Фақат Британия армиясида эмас. Бироқ шахсий таркиб ва ёш офицерлар ичида инқилобчилар кам эмасди. Баъзида Лондон иқтисодиёт мактабидан чиққан қандайдир лейтенант учраб қоларди. Умуман, инглизча синфий тизим ўзининг энг улкан аксини Британия армиясидан топди. Юқори табақали профессионал офицерлар анъанавий нутқ услуби ва ижтимоий хулқ-атворни олиб кирдилар: ҳар қандай вазиятда ҳам офицер жентельмен бўлиб қолмоғи лозим эди. Шахсий таркиб ва офицерлар орасидаги муносабатларда юмшоқ қилиб айтганда, умумий нафрат, нутқ ва услубда, шунингдек, ҳужум қилган ва ҳужум қилишни истамайдиган томонлар орасида улкан жарлик пайдо бўлди. Ҳатто демобилизациядан ўттиз йил ўтгандан кейин ҳам собиқ аскарлар орасида юқори табақадагилар қилган ҳақоратлар, кўнгилсизликлар, илтифотсизлик ва орадаги катта тафовут учун ўч олишдан умидворлари топиларди. Ҳамон хотираларда “офицер овози”нинг акс садолари – масалан, умидсиз ва кучсиз ғазаб уйғотувчи фельдмаршал лорд Монтгомерига ўхшаганларнинг ошкора бақириқлари сақланиб қолганди. Армия структураси урушгача бўлган фуқаролик жамиятига қўпол пародия эди. Армияга келган вақтингда ўртача радикал²⁵ эдинг, 1945 йилги сайловларда эса пихини ёрган радикалга айландинг. Буни менга уэлслик сержант икки оғиз сўз билан ифодалаб берди: “Мен хизматга чақирилганимда қизил эдим. Энди эса, жин урсин сизни, мен қирмизиман”. Агарда инглиз коммунистик партияси урушдан кейинги илк парламентга кўпроқ номзодлар қўйганида жуда ва жуда қизиқ бўларди.

Инглиз армияси лейбористларни ҳокимият тепасига олиб келди. Чунки у Черчиллни ёқтирмасди ва уни бошқаришларини ёмон кўрарди. Ҳаммаси шундайми?

Йўқ, иш анчагина каттароқ эди. Инглиз ҳарбийлари орасида утопик орзу шаклланганди: улар душман мағлубиятидан кўра каттароқ нарса учун жанг қилаётганликларига ишонишлари зарур эди. Улар тўғрини нотўғридан эмас, нотўғрини – ёмонроғидан ҳимоя қилардилар. Замонавий уруш фуқаролик жамиятининг функцияларини бузади ва қайта қуришни эмас, тикланишни осонлаштиради. Нолдан бошлаб қуриш кечиккан ижтимоий адолатни кафолатлаган бўларди – мана, “Қаҳрамонлар яшаши учун лойиқ мамлакат” шиори остидаги 1914 – 1918 йиллардаги урушнинг орзуси нима эди? Аммо бу орзу ҳам қолганлари каби орзулигича қолди. Харобалар ва ногиронлар уйидаги демобилизация қилинган ишсиз, умидсиз аскарлар Соммеда ўлиб кетмаганларидан афсус чекардилар. Инглизлар бу бошқа қай тарилмайди дедилар. Ростдан ҳам бу бошқа қайтарилмади. 1945 йилда балки тарихда илк бор оддий инглизлар нимани сўраган бўлсалар ўшани олдилар.

Оруэлл ҳам истаганига эришдими?

Оруэлл ҳақиқий социалист эди ва ниҳоят ҳокимият тепасига социалистлар келганлигини кўришдан фақат хурсанд бўлди.

Бироқ унинг жавоби қўрқитувчи роман бўлди. Унда инглиз социализми немис нацизмидан ва ўзининг русча турдошидан ёмонроқ эди. Нима учун? Нима ўхшамай қолди?

Билмайман. 1945 йилда ҳокимият тепасига келган инглиз социализмида ингсоцдан ҳеч нарса йўқ эди. Албатта, коррупция билан бир қаторда ҳокимиятга ташналик, самарасизлик, назоратнинг ўзи учунгина назоратга интилиш, “қаттиққўл иқтисодий сиёсат” мурватларини бурашдан маъюс завқланиш мавжуд эди. Британия радикализми ўзининг пуритан²⁶ча илдизларидан халос бўла олмади, ёки буни истамади. Урушдан кейинги социалистик ҳукуматнинг типик сиймоси иқтисодиёт вазири сэр Стаффорд Криппс эди. Бу қувончсиз тараққиётнинг бадқовоқ тарафдори бўлиб, у ҳақида бир куни Уинстон Черчилль шундай деганди: “Тангримиз марҳаматсиз”. Оддий одамлар унда масхараомуз кулги объектини кўрдилар. Унинг шарафига чипслар номланди ва тамаддихоналарда “сэр стафс” пакетларини сўрашарди. Бунинг ҳеч қандай кулгили ери йўқ. Қолаверса, британча пуританизм беэътибор кулиб, қўл силташ учун ўтакетган қолоқ ва кескин эди. Чегарасига етган 1984 йил пуританизми (ҳатто, сэр Стаффорд ҳам жинсий алоқани тақиқлай олмади) кўп нарсаларда 1948 йилдан қарздор. Худди мен айтгандек, қаттиққўл иқтисод билан якдилликда сурбет бюрократия ҳам бор эди. У оддий халққа яқинлашган сари сурбетлашиб борарди. Масалан, маҳаллий идораларда озиқовқат учун карточка бериларди, аммо ҳеч қандай Катта Оға йўқ эди. Оруэлл китобининг америкалик биринчи ўқувчилари ичида кўпчилик уларнинг қаршисида лейбористлар Англияси ҳақида ўткир сатира турганлигини тахмин қилардилар; бир қанча Британия тори²⁷лари Оруэлл қанчалик ториларнинг овозларини келтирса, улар шунчалик аҳмоқлик ва ичиқоралик билан қўлларини бир-бирига ишқардилар. Аммо улардан ҳеч ким буларнинг бари юзаки эканлигини, Оруэлл эътиқодли социалист бўлиб, ўлимигача шу эътиқодга содиқ қолишини гўёки тушунмади. Парадокс²⁸ шундаки, инглиз социализми, инглиз социализмидан даҳшатга тушилган вақтда келди ва ҳал қилинмасдан қолди. Уни ҳал этиш эса, жуда ва жуда мушкул иш.

Ўйлашимча, мен уни еча оламан.

Қандай?

Мана, “Уиган бандаргоҳига йўл”дан парчани тингланг. Оруэлл поезд деразасидан Нортэм харобаларининг орқа ҳовлиларига қарайди: “Яланғоч тошларда тиззалаб ўтириб олган ёш жувон таёқ билан канализация қувурини кавларди. Мен унга яхшироқ разм солишга улгурдим: шакли беўхшов бот ²⁹ лари, совуқдан қизарган қўлларига. Поезд унинг ёнгинасидан ўтиб кетаётганда у бошини кўтарди ва мен унинг нигоҳларини илғашга етарлича яқин келдим. Унинг юзлари думалоқ, рангпар эди… ва бир лаҳзада унда шу қадар ғамгин ҳамда умидсиз ифода балқидики, бунақасини кўриш менга илк бор насиб бўлганди… Аёлнинг юзларидаги қайғу жониворга хос маъносиз изтироб эмасди. У ўзи билан нималар бўлаётганини жуда яхши билар, шафқатсиз қисмат туфайли қутурган совуқда тиззалаб ўтирганини мендан кам ҳис қилмасди… ва таёқ билан сассиқ канализация қувурини кавлаб турарди”. Эсланг, худди шундай образ “1984”да ҳам пайдо бўлади. Романнинг биринчи қисмидаги миссис Парсонс ҳақида айтяпман. Унинг канализация қувури тўлган бўлиб, Уинстон Смит уни тозалайди. Сизифона ³⁰ образ. Паст табақали аёлнинг умидсиз қисмати. Оруэлл ҳақиқий социалист партиядаги каттаконларнинг эмас, канализация қувури билан курашаётган аёлнинг тарафида бўлиши керак деб ҳисоблайди. Лекин бу партияни ҳокимият бошқарувига олиб келмасдан унга ёрдам бериш мумкинми? Партия ҳукуматга келди, бироқ канализация қувури тўлалигича турибди. Реал ҳаёт ва партия доктринасидаги мавҳумлик орасида юзага келган номувофиқлик – мана, нима Оруэллнинг қайғусига сабаб бўлган?

Қисман тўғри. Аммо бошқача айтамиз. Сиёсий эътиқоддаги муаммолардан бири шунда намоён бўладики, биргина сиёсий партиянинг ўзи инсоннинг ижтимоий эҳтиёжлари тўғрисидаги барча ҳақиқатни ҳам айтишга қодир эмас. Агар айтолганида, у сиёсий партия бўла олмасди. Бироқ мамлакатининг равнақи учун хизмат қилишни хоҳлайдиган виждонли инсон бир партияга алоқадор бўлиши лозим. Бу бирмунча умидсизликни билдиради. Лекин қисман ҳақиқатга олиб борадиган йўлни қабул қилмоқ ҳам даркор. Фақат аҳмоқлар ва ёвузларгина партияга тўлалигича содиқ бўлишга қодир. Оруэлл социалист эди. Шу сабабдан, анъанавий laissez faire³¹ни ўзида сақлаган келажакни кўра олмади. Ўз шахсий социализмингни реал социалистлар, тенгсиз мантиқ – социализм ўзининг энг чўққисига чиқишини истайдиган одамлар орасида ёлғиз сақлаб қолишинг мушкул.

Оруэллнинг социализми доктринада кўрсатилганидан кўра прагматик ³² роқ демоқчимисиз?

Шу томондан назар солинг. У сўлларнинг газетаси “Трибьюн”да ишлаб юрган кезларида эътиқоди мустаҳкамроқ ўқувчиларнинг танқидларига чидашга мажбур бўлган. Уларга Оруэллнинг “ишга” ёрдам бермайдиган, гўёки халақит берадиган адабиёт, масалан, англикан-роялист, шунинг билан бир қаторда эътиқодли тори ҳисобланган Т.С.Элиотнинг достонлари ёки туғма истеъдод Жеймс Жойснинг лингвистик экспериментлари ҳақида ёзиши ёқмасди. У ўз ўқувчиларидан якшанбани сўлларнинг памфлетларини тарқатиш билан ўтказмасдан, боғдаги илк момақаймоқларни томоша қилишга боришни сўрагани туфайли узр сўрашига ҳам тўғри келди. У марксизмнинг моҳияти нимада эканлигини биларди. У Испаниядаги марксистлар билан юзма-юз курашмади. Аммо янада радикалроқ инглиз социалистларидан фарқли равишда Россияда марксизм номидан қилинаётган ишларга кўз юмолмади. Оруэллнинг радикализми – ўзидан кўҳнароқ, Дефонинг диссентерик³³ руҳи ва Свифтнинг гуманистик ғазаби аралашган XIX аср радикализми эди. У Свифтга ҳеч қандай гап-сўзларсиз қойил қолишини ва Свифт Дублиндаги авлиё Патрик собори декани бўлганда ҳам, унинг агностицизми³⁴дан зинҳор ранжитмаганини изҳор қилган. Оруэлл жуда ёмон, лекин таъсирли шеър ёзганди: ўзининг ўтмишдаги инкарнация³⁵сида у боғчада ёнғоқ дарахтларининг ўсишига қараб медитация³⁶ билан шуғулланаётган қишлоқ руҳонийсига айланади.

Яъни унинг инглизча социализмида социализмдан кўра инглизлик кўпроқ хос эди.

Гўзал таъриф ва бунда ҳақиқатнинг яхшигина улуши бор. Оруэлл ўз Ватанини партиядан кўпроқ севарди. Эътиқоди мустаҳкамроқ социалистларнинг фақатгина доктрина дунёсида яшашга интилиб, мерос бўлиб келаётган миллий қадриятларга беэътибор муносабатлари унга ёқмасди. Оруэлл ўзининг миллий анъаналари – тили, дала гуллари, черков архитектураси, “Купернинг Оксфорд мармелади”, денгиз бўйи откриткаларининг беозор одобсизлиги, инглизча мадҳиялари, ўткир пивоси-ю тенгсиз чойини ниҳоятда қадрларди. Унда буржуазия диди бор эди. Ўзи эса ишчилар тарафида бўлишни истарди.

Лекин у ўзини ишчилар билан бирга деб ҳисобламади. Қўрқинчлиси, ишчилар сафига қўшила олмагани учун уларнинг ўзини айбларди. Мен “1984”даги пролларга берилган мутлақ ҳукм ҳақида айтяпман.

Унутманг, у томоғигача тўйган ва умидини йўқотган эди. У ишчиларни севишга ҳаракат қилди-ю, буни эплай олмади. Ниҳоят, у бошқарувчи синф вакили эди. У Итонда ўқиган ва зодагонларга хос лаҳжада сўзлашарди. Ўзининг сафдош-интеллектуалларини бир поғона пастга тушиб, фабрика ишчилари ва кончилар маданиятини қабул қилишга ундаганида шундай деганди: “Талаффузингиздан бошқа нарсангизни йўқотмайсиз”. Аммо, негадир ўзи буни “йўқота” олмади. У қалбан ишчилар синфига адолатли бўлиш тарафдори эди. Бироқ, ишчиларни чин инсон сифатида қабул қила олмасди. Улар олижаноб ва азамат – “Молхона”даги тулпор Боксчи каби виждонли ҳайвонлар эдилар. Аммо, аслиятан уларнинг лойи бошқа жойдан, ўзиники бошқа жойдан олинганди. У ўзидаги қусур билан курашишга, уларни севишга қаттиқ ҳаракат қилди: Париж ва Лондон харобаларида кезишга ўзини мажбурлади, бир неча ойни оғир шароитларда ўтказди. Буларнинг меваси эса “Уиган бандаргоҳига йўл” ҳақидаги китоб бўлди. У ишчиларга ёки ҳайвонларга ачинарди. Бунинг устига улардан қўрқарди ҳам. Унинг асарларида ўзи яшай олмаган ишчилар ҳаёти ҳақидаги ностальгия³⁷ унсурлари кучлироқ. Ва бу ностальгия уйдаги чегарасиз ғам-қайғуга айланди. Шунингдек, у бошқа бир ностальгия билан аралашиб кетди.

Сиз ўтмиш ностальгиясини назарда тутяпсизми? Англиянинг қайтариб бўлмас хира ўтмиши. Ёки Диккенсча ўтмиш. Бундан унинг социализми сархуш ҳолатга келган. Социализм ўтмишни ёвузлик деб баҳолаб ундан юз ўгиради. Унинг бор қарашлари келажак сари йўналтирилган.

Ҳақсиз. Оруэлл қулайлик ва шинамликдан маҳрум – ўзига яраша ошхона, устунга осилиб турган сон гўшти ва қари итнинг ҳиди омухталашган ўтмишни тасаввур қилади. Мутахассис сифатида у ўтмишга ҳушёрроқ ва эҳтиёткорроқ кўз билан қараши лозим эди. Меҳрибон полицияни, қаҳвахоналардаги шовқинли ва эркин гурунгларни, тоза ҳавони, ҳамиша бирга яшайдиган оилангни, қовурилган гўшт ва йоркшир пудингини, эски мюзик-холлардаги жанжалларни қўмсай бошласанг, ўгирилишга ҳам улгуролмайсан, гўё сквайр қаршисида қалпоғингни бурдалаб ташлагинг келади. Бу ўтмишнинг қаршисига ҳақиқатни – сиёсий ақидалар, пиво кўтарган қуролланган полиция, тергов олдидаги қўрқув, балиқли сосискаси бор ҳақиқатни қўйишга тўғри келади. “Ҳавони ютиш” қаҳрамонини эслайсизми? У ярамас бир нарсани тишлайди-да, ўзини гўё оғзида замонавий дунё бордек ҳис қилганлигини айтади. Афтидан, Оруэлл келажакдан қўрқарди. У келажакка ўтмишни, яъни сохта нарсаларсиз, ҳақиқий дунё ҳисобланган ўтмишни қўйишни истарди.

Ахир портловчи куч ролини айнан келажак ўйнайди, деб ҳисобланади-ку. Бовужуд, Уинстон Смитнинг исёни ҳам ўтмиш билан боғлиқ.

Ўтмиш чиндан портловчи унсур ролини ўйнайди. Қайси маънодаки, назариётчиларнинг доктринал қадриятларига қарши туради. Ўтмиш инсонийдир, абстракт эмас. Бир қарашда аҳамиятсиз ва анчагина нейтрал жиҳатларни оламиз – масалан, узунлик ва оғирлик ўлчовларини. “1984” – моҳиятан башоратчи, Британия метрик системага ўтишини айтгувчи китоб. Уруш якунида Британиянинг анъанавий бирликларини ҳатто ҳали илгари сурилмаган Франциянинг картезиан³⁸ча абстракцияларига алмаштириш бўйича расмий таклиф берилди. Кўпчилик ўзгаришлар яқин эканлигига амин эди. Дюймлар, футлар ва ярдлар бармоқлар, қўл-оёқларга ҳаддан ортиқ боғланган, ҳақиқий рационал дунёда амалда қўллаш учун эскирган эди. Уинстон Смит учратган, пиводан шишиб кетган прол бир литр ёки ярим литрдан ичишига тўғри келаётганидан шикоят қилиб, одатий пинтада қуйишларини сўрайди. Бироқ, Буюк Британия қадриятлари тарафдорларининг норозиликларига қарамай, ўнлик тангалар бериларди. Оруэлл шундай бўлаётганини билди: Уинстон Смитнинг ҳамёнига долларлар ва центларни солиб қўйди. Британияликларга кўра, ҳақиқат шундаки, “оғир доллар” аввалгидек фунт деб аталади. Ундаги янги юзлик пенслар – шармандалик ва инсонийликни йўқ қилиш. Америкаликларнинг пул тизими инқилобий зарурият тусини олди ва эскирган шиллинглар, гинейлар ва ярим кронларнинг йўқотилиши инглизларнинг юрагини нега бу қадар яралаганини тушуниб бўлмасди. Анъанавий тизимнинг бутун моҳияти шундаки, у абстракт рационализмдан эмас, тажрибадан ўтган соғлом фикрдан пайдо бўлган. Фунтни хоҳлаган сонга бўлса бўлади: 3, 5, 6, 7, 8, 9, 10. Ҳозир эса 3 га бўлишга ҳаракат қилсанг, вергулдан кейинги чексиз белгилардан бошинг айланади.

7 ва 9 гами?

Ҳа. Фунт плюс шиллинг гинейни беради. Гинейнинг еттидан бири – уч шиллинг. Гинейнинг тўққиздан бири – икки шиллинг ёки тўрт пенс ёки малай доллари. Уч ва унинг кўпайтирувчиларга бўлинадиган ҳафтанинг етти куни, бир ойнинг тўрт ҳафтаси, бир йилнинг ўн икки ойи ва соат мавжуд экан, эски тизим ақллироқ эканлиги намоён бўлади. У ҳаддан ортиқ инсоний ва ақлли бўлганлиги учун ҳам йўқ бўлиши керак эди. Унинг яна бир оғир хатоси – эски халқона анъаналарни ўзида мужассам этганлиги, пул бирликларининг номи мақол ва матал номидан олинганлигидир: “Апелсинлар гўё асал, Сент-Клемент қўнғироқ чалар. Жаранглатар Сент-Мартин:

берсанг-чи менга фартинг”. Бундай маталлар ва қўшиқлар – Катта Оғанинг Лондони ва аллақачон дафн этилган эски черковлари, мўриконлари ва виждон эркинлиги бор Лондон ўртасида сирли ҳалқа саналади. Лекин романдаги 1984 йилда фартинг нима эканлигини аллақачон ҳамма эсидан чиқариб юборади. 1960 йилда у ҳақидаги маълумот йўқолган. “Мана қўшиқ ярим пенс учун, уни куйламоққа тайёрман…” дея бошланувчи болалар қўшиғида гап нима ҳақида кетяпти, билиш мушкул. Шекспирнинг “Тўнғиз боши”даги Фальстафнинг саноғида ҳам шу аҳвол: каплун³⁹ – 2 шиллинг 2 пенс, соус – 4 пенс, 2 галлон херес⁴⁰ – 5 шиллинг, 8 пенс, кечки овқатдан кейинги анчоуслар ва херес – 2 шиллинг, 6 пенс; нон – 0,5 пенс.

Нима сабабдан Оруэллда Уинстон Смит лабларида Шекспир исмини такрорлаб уйғонади?

Шекспир, гарчи партия томонидан эълон қилинмаган бўлса ҳам, қонундан ташқари бўлиб, мавжуд тартиб-қоидаларга қарши эди. Янги тил уни нимага айлантирганини Худо билади. Аммо эски тилли Шекспир индивидуалликлар билан тўла: индивидуал ҳаёт ва индивидуал қарорлар билан. Шекспир ўтмишни англади. Лекин эътибор беринг, Уинстон Смит ўтмишни янада хавфлироқ йўсинда уйғотади. Икки ярим долларга у ўзининг замонавий дунёсига – ёки таъбир жоиз бўлса, Совет Россиясига нотаниш бўлган, кремли бетлари сип-силлиқ ва бўш китоб сотиб олади. Бундан ташқари ёзув учун архаик восита – ҳақиқий пероли ручка ҳам олади. Афтидан, у кундалик юритмоқчи эди. Ҳамонки, унинг ёзув столи телеэкран кўзидан наридаги кичик сарпардада жойлашган экан, у бу ишни жазога тортилмай қилса бўлади, деб ҳисоблайди. Бошида хаёлига биринчи келган нарсалар ҳақида ёзади. Кейин эса, чалғийди ва қўллари китобда эркин ёзишларига йўл қўяди. Ўзига келиб, саҳифаларга қарайди ва автоматик равишда фақатгина бир жумлани ёзганлигини кўради: “ЙЎҚОЛСИН КАТТА ОҒА”. Эшикни миссис Парсонс тақиллатади. Бу ўша, қувури бузилган аёл эди. Аммо Уинстон Смит фикрлар полициясидан келишди, деб ўйлайди. Эшикка яқинлашгач, китобни ёпмаганлиги эсига келади. “Учига чиққан аҳмоқлик. Йўқ, у буни ўйлаганди, афсуски, кремли қоғоз сотиб олган ва ҳатто таҳлика ичида ҳам сиёҳи қуримаган кундаликни ёпишни истамаганди”. У қилган портлатувчи ҳаракат ва қуроллар бир бутун бўлдилар. Ўтмиш – партия душмани. Бинобарин, ўтмиш ҳақиқат. Миссис Парсонснинг муаммолари билан шуғулланиб бўлгач, у шундай ёзади:

“Келажак ёки ўтмишга – фикр эркин бўлган, инсонлар бир-биридан фарқ қиладиган ва ёлғиз яшамайдиган вақтларга, ҳақиқатга ҳақиқат сифатида қараладиган, ўтган ҳодисалар уйдирма деб ҳисобланмайдиган замонларга, бир-биридан фарқ қилмайдиганлар давридан, ёлғиз ва кимсасизлар давридан, Катта Оғанинг давридан, қўшфикрлилик давридан салом”.

Биз келажак ёки ўтмишга – аллақачон ўлган ёки ҳали туғилмаган замонга мурожаат қилиб гапиришимиз мумкин. Униси ҳам, буниси ҳам абсурд. Бироқ абсурдлик эркинлик учун зарур.

Ёки аксинча бу келажакнинг ўзи абсурд эканлигини исботлайди.

Ҳа, ҳа. Оруэллнинг бир қатор замондошлари наздида эркинлик архаик абсурд эди. Буюк Британия ва унинг иттифоқдошлари шахсий эркинликни йўқ қилишга ўзини бағишлаган фашизмга қарши курашдилар. Бинобарин, иттифоқчилардан бири озодликни душмандан кам бўлмаган ҳолатда сиқиб қўйди. Совет Россияси демократик давлатларнинг дўсти эди…

Кўп вақтга эмас.

Ҳа. Мана, нима учун ўшанда одамлар титроқ қалб билан уруш бу билан ўз моҳиятини йўқотди, деб ишонганлар. Мана, нима учун ўша вақтда инглизлардан Сталинни севиш ва советча тартибларни олқишлаш талаб этилган. Бир қатор инглиз интеллектуаллари, айниқса, сўлларнинг “Нью стейтмен” журнали билан ҳамкорлик қилувчилар ҳатто тоталитаризмнинг сталинча моделидан дарс ҳам бердилар. Масалан, ўша журнал муҳаррири Кингсли Мартин. Мартиннинг совет доҳийсига нисбатан нуқтаи назарини Оруэлл тахминан шундай баҳолаган: Сталин кўплаб даҳшатли ишларни амалга оширди. Бироқ улар тараққиётга хизмат қилдилар ва бир неча миллионлаб қатллар билан бу нарсани хаспўшлашга йўл қўйиш мумкин эмас. Мақсад воситаларни оқлайди. Бу ўта замонавий ёндашув. Оруэлл ҳақиқатан ҳам аксарият британиялик зиёлилар тоталитаризмга тарафдор, деб ўйлаган.

У жуда ҳам узоқлашиб кетди.

Ўзингиз ўйланг… Зиёлининг табиати тараққиётга мойил. Бошқача сўзлар билан айтадиган бўлсак, у оддий инсонларга тезда катта ўзгаришлар ваъда этадиган сиёсий тузумни қўллаб-қувватлайди. Бу эса, ўз-ўзидан ландовур ва эски демократик тараққиёт ҳамда унинг сабрли мухолифатчиларига нисбатан нафрат туйғусини намоён этади. Ҳар қандай ҳукумат машинаси ўтмишни мажақлаб ташлаб, оқилона келажак яратишга қодир. Жуда ҳам ақлли ғоя. Ҳатто Оруэллга авторитаризмни севган ёки унга чидашга тайёр – Эллиот, Йейтс, Ивлин Во, Рой Кэмпбелл сингари зиёлилар “фашист” бўлиб туюлган. Ҳатто Шоу ва Уэллс ҳам. Аммо фашист бўлмаган зиёлиларнинг кўпчилиги коммунистлар эди. Яъни давлат ҳокимияти, репрессиялар, бир партияли тизим ва ҳоказолар ҳақида гапирадиган бўлсак, шу нарса келиб чиқади. “Фашизм” ва “коммунизм” атамалари ўзининг асл шуҳратини акс эттирмайди. Оруэлл уларни бир категорияга мансуб деб ҳисоблайди. Масалан, бу нарсани “олигархик коллективизм” деб аташ мумкин.

Лекин ҳар қандай прогрессив фикр – з иёлилар меҳнатининг меваси. Зиёлиларсиз, уларнинг ижтимоий адолатга, тенг даромадларга, меросий имтиёзларни йўқ қилишга чақириқлари ва ҳоказоларсиз – умуман, тараққиёт бўлиши мумкинми?

Аммо, уларнинг тараққиёт борасидаги фикрлари беғаразмикан? Оруэлл Артур Кестлер сингари Европа ҳокимиятини ҳаракатга келтирувчи пружиналар нималар эканлигини жуда яхши тушунган. Иккаласи ҳам ҳеч бир инсон сиёсий бошқарувга чин альтруизм⁴¹ сабабидан интилмайди, дея ҳисоблайди. Кестлерни у қўллаб-қувватлаган тузум қамоққа жўнатди. Оруэлл Испания озодлиги учун курашди ва рус коммунизми каталонча бошбошдоқликка жазо қўллаганда, у қочиш билан ўзини қутқарди. Сиёсий амбицияси бор зиёлилардан шубҳаланадилар. Ахир эркин жамиятда зиёлилар оддий синфга мансублар. Улар ўқитувчи, маърузачи ёки ёзувчи сифатида нима таклиф қилсалар, катта муҳокамаларсиз фойдаланилмайди. Агарда улар норозилик кўтариб, ўз меҳнатларидан бош тортсалар, ҳеч ким пинак ҳам бузмайди. Оқ шеърлар тўпламини чиқаришдан ёки соҳавий тилшунослик бўйича маъруза қилишдан бош тортиш – бу электрни узиш ёки авто бус қатновини тўхтатиш эмас. Уларга бир томондан капиталист хўжайин, бошқа томондан касаба уюшмаси бошлиғининг қўлидаги ҳокимият етишмайди. Уларнинг ҳафсаласи пир бўлади. Чин маънодаги интеллектуал ҳузур уларга кераксиздек туюлади. Ва улар инқилобчиларга айланадилар. Инқилоблар қоидага кўра, сафсатабозлик қобилиятига эга бўлган норози зиёлилар меҳнатининг натижасидир. Зиёлилар деҳқон ёки ишчилар учун кўча намойишларига чиқадилар. “Бутун дунё зиёлилари, бирлашингиз!” – унчаликк ҳам илҳомбахш шиор эмас-да.

Аммо, нима учун Оруэлл зиёлилардан қўрқарди? Ахир 1940 йилларда лейбористлар тепасида зиёлилар турмаганди-ку.

Йўқ. Лейбористлар етакчиларининг “Нью стейтман” тарафдорларига умуман алоқаси йўқ эди. Уларнинг Буюк Британияни Сталин Россиясининг миниатюрасига айлантириш нияти бўлмаган. Аммо гапирдилар – балки ҳаддан ортиқ гапирдилар: кучайиб бораётган давлат назоратининг хавф-хатарлари, ўсиб бораётган бюрократия, тенглик доктринасига умуман мос келмайдиган шахсият қадрсизланиши ҳақида. Жиддий айтадиган бўлсак, социалистик ҳукумат ўзининг мутлақ давлат мулки ҳақидаги мафкурасини, агар муддати чегараланмаган мандатга эга бўлса, амалга ошира олади. Социализм ғоясининг ўзи унчалик демократик эмас. Агар, демократия деганда бир-бирига қарама-қарши партиялар, эркин сайлов ҳуқуқи ва даврий сайловларни тушунсак. Парламент борган сари партияларнинг қонун лойиҳаларини шарҳловчи ва шахсий ҳуқуқ сингари масалаларни эътиборсиз қолдирувчи жойга айланди. Аслида, уларни ҳимоя қилиш парламент аъзоларининг асосий вазифаси бўлиши лозим. Оруэлл инглиз социализми ўзида намоён этаётган қуйидаги хусусиятлар билан муроса қила олмади: минимал миқдордаги давлат мулки, жуда ҳам қимматга тушадиган ижтимоий таъминлаш тизими, ҳаётни қийинлаштираётган “тенглаштирувчи” қонунлар мажмуаси, ниҳоят, коллектив интилишларга қарама-қарши дея баҳоланиб, индивидуалликнинг муқаррар чекланиши. Бироқ, ҳатто ўша, социализмнинг илк фараҳбахш кунларида ҳам ингсоц концепцияси дунёга келмаган бўларди – ҳар ҳолда, қайсидир университет маърузачисининг квартирасида туғилиши мумкин эди.

Сиз буни тоза ономастик ⁴² ғайритабиийлик бўлган деб ўйлайсизми?

Ҳа, бу ҳурматга сазовор номни беҳаёларча ўзлаштириш ва уни расво қилиш. Гитлердан сўнг бирор кимса национализмни сесканмасдан эслай оладими? 1948 йилги инглиз социализми ва 1984 йилдаги ингсоц орасидаги боғлиқлик фақат номигагина. Фараз қилинг: “Нью стейтман” атрофидаги интеллектуаллар гуруҳи нафақат Буюк Британияни, балки бутун инглиззабон дунёни ишғол қилди. Бунда, Англия ёки Парвоз йўлаги I бор-йўғи Американинг бир қисмигагина айланади ва олдинга ўтиб айтиш мумкинки, “Нью стейтман”дан бўлган олигархлар аввалига Қўшма Штатларда юқорига кўтариладилар ҳамда кейинроқ ҳокимиятнинг бир улуши билан уйга қайтадилар. Ҳеч нарса бемаъно бўлиши мумкин эмас ва Оруэлл буни тушунади. Буюк ядро уруши бўлди. Шундан кейин ҳам Виктория давридаги Лондоннинг катта қисми ҳали ҳам турибди – тағин абсурд. Эллигинчи йиллардаги сиёсий тозалашлар билан боғлиқ изтиробли хотиралар қолган. Аммо Уинстон Черчиллнинг шахсий хотира лари ва деярли бошқа барчаси ҳам – хира тушнинг жилосига эга. Ҳаммани гўё амнезия⁴³ қамраб олганди. Ҳатто улар “ўзни тўхтатиш”ни амалга оширмасалар ҳам. Ўз-ўзидан бу, революцияга қадар нималар содир бўлганлигини билмаганимиз ҳамда юз берган ҳодисаларга аҳамият ҳам бермаганлигимизни тан олишимизда ўз аксини топади. Бу шунчаки зиёлиларни ҳокимиятга олиб келишда қўлланилувчи керакли усул. Тутуриқсиз, кулгили. Мен нимадан бошлаган бўлсам, шунга қайтаман.

Демак, сизнингча “1984”да “бир минг тўққиз юз саксон тўртинчи”дан ҳеч нарса йўқ? Ҳаммаси 1948 йилда содир бўлган ва ўз фурсати етиб келишини кутиб турган?