Kitabı oku: «Яланғоч иқтисодиёт», sayfa 5

Бугунги кунда АҚШда энергетика билан боғлиқ иккита катта масала мавжуд: чет эл нефтига қарамлик ва ҳавода карбонат ангидрид кўпайишининг атроф-муҳитга таъсири. Ўзаро алоқадор бу икки муаммони ҳал қилиш бўйича иқтисодчиларнинг фикри соҳа мутахассиси бўлмаганларнинг фикри билан бир хил: углеродга асосланган энергия нархини ошириш керак. У қанча кўпроқ харажат талаб қилса, биз ундан шунча камроқ фойдаланиб, атроф-муҳитни камроқ ифлослантирамиз. Отам билан боғлиқ жуда ёрқин болалик хотираларим бор. У экологик муаммолардан унчалик ҳам ташвишланмас, лекин сарфхаражатларга анча диққатли одам эди. Отамнинг доим уй атрофида айланиб юриб, шкафларнинг эшикларини ёпиб қўйиши ва “Мен шкафларингни совитиш учун кондиционерга пул тўламаяпман”, ‒ деб жеркиб бериши ҳали ҳам эсимда.

Шу билан бирга, Америкадаги давлат мактаблари Силикон водийсидан кўра кўпроқ Шимолий Кореяга ўхшаб ишлайди. Америкалик ўқитувчиларнинг маошлари уларнинг ишда кўрсатган натижалари билан ҳеч қанақасига боғлиқ эмас. Ўқитувчиларнинг касаба уюшмалари яхши ишлаганларни ҳар қандай тарзда рағбатлантиришга доим қатъиян қарши чиққан. АҚШнинг деярли барча мактаб округларида (биз давлат мактаблари ҳақида гапиряпмиз) ўқитувчиларнинг иш ҳақи уларнинг ўқитувчилик тажрибаси, неча йил ишлаганига асосланган қатъий формула бўйича белгиланади. Тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, бундай мезонлар ўқитиш самарадорлиги билан, умуман олганда, боғлиқ эмас. Маошларни бу тарзда тақсимлаш иқтисодчилар “тескари танлов” деб атайдиган ҳодисани вужудга келтиради. Энг иқтидорли ўқитувчилар бошқа касбларни ҳам эплай олиши эҳтимоли юқорилиги сабабли таълим соҳасини тарк этиб, иш ҳақи уларнинг ҳақиқий самарадорлиги билан мувофиқ бўлган ишларни излаб кетади. Истеъдоди камроқлари эса мактабда қолади.

Бу жуда қизиқарли назария, фактлар ҳам етарли. Кишининг қобилиятлари тест натижалари билан кўрсатиладиган бугунги кунда ёрқин иқтидорга эга инсонлар ўқитувчилик касбидан жон-жаҳди билан қочмоқда. Энг зукко талабалар томонидан асосий сифатида танланиши эҳтимоли энг кам фан педагогикадир. Ҳатто педагогика йўналишида ўқийдиганлар орасида энг юқори балл тўплайдиган талабаларнинг ўқитувчилик касбини танлаши эҳтимоли паст. Ва ҳаттоки ўқитувчилик қилишга киришганлар орасида тест синовларида юқори балл тўплаганлар бу касбни тезда тарк этишга мойил бўлади. Ушбу маълумотларнинг бирортаси америкалик ўқитувчилар етарли маош олаётганини исботламайди. Ўқитувчиларнинг кўпи, айниқса, педагогикага соф муҳаббати туфайли касбни тарк этмаган иқтидорли кишилар ўз ишига муносиб тарзда маош олмайди. Умумий муаммо ўша-ўша: барча ўқитувчиларга бир хил маош тўлайдиган тизим энг иқтидорли кишиларни мактаб ташқарисидан иш излашга рағбатлантиради.

Унутмангки, пул номукаммал, баъзида эса ҳатто самарасиз рағбатдир. Ҳарвард иқтисодчиси Роланд Фрайер мамлакатнинг юзлаб мактабларида тажриба ўтказиб, юқори тест баллари ёки яхши баҳоларни олгани учун ўқувчиларга пул тўлаш уларнинг фанларни ўзлаштириш даражасини яхшилайди, деган хулосага келди. Масалан, Чикагодаги 9-синф ўқувчилари қисқа вақт ичида анча шиддат билан юқорилаган ўзлаштириш даражаси учун 2000 долларгача ҳақ олиши мумкин эди. Бу иш бердими? Унчалик ҳам эмас. Яхши ўқигани учун пул мукофотини олиши мумкин бўлган ўқувчилар гуруҳи ва бундай имконият берилмаган ўқувчилар гуруҳи ўртасида ҳеч қандай фарқ аниқланмади.

Фрайернинг назариясига кўра, ўқувчилар фанларни яхшироқ ўзлаштириш йўлларини билишмайди, шунинг учун уларга пул таклиф этиш сезиларли натижа бермайди. Бошқа бир тажрибасида Фрайер иккинчи синф ўқувчиларига ҳар бир ўқилган китоб учун 2 доллардан тўлади. Ўқувчилар бевосита, ҳеч қандай йўл-йўриқларсиз ҳам эплайдиган иш учун мукофот тайинлаш чиндан ҳам натижа берди ва охир-оқибат ўзлаштириш кўрсаткичлари яхшиланишига сабаб бўлди (гарчи ўқувчиларга айнан баҳолар учун мукофот берилмаган бўлса-да).³⁶ Шу билан бирга, ёмон хатти-ҳаракатлар учун одамларни жаримага тортиш улар ўзларини бундан-да баттар тутишига олиб келиши мумкин. Исроилдаги бир нечта иқтисодчи тажриба ўтказди: ота-оналар ўз фарзандларини олиб кетиш учун болалар боғчасига белгиланган вақтдан ўн дақиқа кечроқ келишса, жаримага тортиларди. Натижада кечикадиган ота-оналар сони икки баравар кўпайди. Бунга энг тўғри изоҳ шуки, кеч келишдан уялиш ўрнини кеч келишнинг “нархи” эгаллади. Ота-оналар уларнинг болалари боғчада бироз ушланиб қолишидан хавотир олмай қўйди, чунки энди бунинг учун тўласа бўларди.³⁷

Одамлар ‒ мураккаб мавжудотлар, улар имкон қадар кўпроқ фойда олиш учун ҳар нарсага тайёр. Баъзан воқеалар қандай ривожланишини тахмин қилиш осон, баъзида эса ғоят мураккаб. Иқтисодчилар кўпинча “бузуқ рағбатлар” ҳақида гапиришади. “Бузуқ рағбатлар” биз умуман бошқача натижага эришиш учун ҳаракат қилганимизда, кутилмаганда вужудга келадиган оқибатлардир. Сиёсий доираларда буни баъзан “кутилмаган оқибатлар қонуни” деб аташади. Қуйидаги ҳолатни кўриб чиқайлик. Тижорат авиакомпанияларига парвоз чоғида гўдаклар ва ёш болалар коляскаларда ҳамда хавфсизлик камари тақилган ҳолда ўтиришини мажбурий қилиш таклиф этилган. Бу таклиф эзгу мақсадларни кўзлаганди. Клинтон президентлиги даврида Федерал авиация маъмуриятининг администратори Жейн Гарви унинг ташкилоти “самолётларда ёш болаларни катталар билан бир хил даражадаги хавфсизлик билан таъминлашга” бел боғлаганини таъкидлаган. Ўша пайтда Транспорт хавфсизлиги бўйича миллий кенгашнинг раиси бўлган Жеймс Ҳолл самолёт ҳавога кўтарилишидан аввал юклар эҳтиёткорлик билан маҳкамланиши, аммо “самолётдаги энг қиммат юк бўлмиш ёш болалар хавфсизлиги таъминланмагани” ҳақида қайғуриб гапирганди.³⁸ Гарви ҳам, Ҳолл ҳам болалар ўриндиқларга маҳкам боғлаб қўйилганида, авиаҳалокатда омон қолишлари мумкин бўлган бир неча ҳолатни мисол қилиб келтирган. Бошқача айтганда, улар самолётларда болалар учун камарли коляскалар талаб қилиниши уларнинг жароҳат олиш эҳтимолини камайтиради ва ҳаёти асраб қолинади, деган фикрни билдиришган.

Бу фикр қанчалик ҳақиқатга яқин? Коляскалардан фойдаланиш учун оила самолёт салонидан қўшимча жой сотиб олиши керак, бу эса парвоз нархини сезиларли даражада оширади. Авиакомпаниялар болалар учун чегирмаларни тақдим этмай қўйишган: ҳар қандай жой – бу жой ва унда ўтириш учун бир неча юз доллар турадиган чиптани сотиб олиш керак. Натижада баъзи оилалар самолётда учишдан кўра машинада саёҳат қилишни маъқул кўра бошлайди. Ваҳоланки, ҳатто коляска билан жиҳозланган бўлса ҳам, автомобиль самолётга қараганда анча хавфлироқдир. Шундай экан, самолётларда коляскаларни мажбурий қилиш болалар (ва катталар)нинг жароҳатланиши ҳамда ўлими ҳолатларнинг кўпайишига олиб келади, камайишига эмас.

Рағбатлар қандай ишлаши тўлиқ ҳисобга олинмагани учун яхши ният ёмон натижаларга олиб келганига яна бир мисол бор. Мехико дунёдаги энг ифлосланган шаҳарлардан бири ҳисобланади. “New York Times” газетаси шаҳарни ўраб турган тоғ ва вулқонлар орасида “қамалиб қолган” ифлос ҳавони бир вақтлар “ифлослантирувчи моддалардан ташкил топган кулранг-сариқ пудинг” дея таърифлаган.³⁹ Бу аҳволнинг асосий сабабчилари енгил ва юк автомобиллари эди. 1989 йилда мамлакат ҳукумати ҳаво ифлосланишига қарши курашиш дастурини ишга туширди. Янги қонунга кўра, барча автоуловларга навбатма-навбат ҳафтада бир маротаба кўчага чиқиш тақиқланган (дейлик, маълум рақамларга эга машиналар сешанба куни кўчага чиқа олмаган ва ҳоказо). Режа ортидаги мантиқ оддий эди: йўлларда машиналар қанча кам бўлса, ҳаво ифлосланиши ҳам шунча камаяди.

Хўш, амалда нима бўлди? Кутилганидек, кўпчилик одамлар машина ҳайдаш кунлари чеклангани туфайли вужудга келган ноқулайликдан мамнун эмасди. Уларнинг бунга қарши қандай реакция билдиришини иқтисодчилар таҳлил асосида башорат қилиши мумкин эди, аммо улар буни қилмади. Яна битта автомашина сотиб олишга қодир оилалар иккинчи машинасини сотиб олди ва эски автомобилини ҳам ўзида ушлаб турди. Энди улар ҳафтанинг қайсидир кунлари биринчи машинасини ҳайдаса, биринчи машинасини ҳайдаш тақиқланган кунлари иккинчисини ҳайдарди. Шундай қилиб, улар ҳафтанинг исталган кунида автомобиль ҳайдаш имкониятига эга бўлди. Бу эса дастур жорий этилишидан аввалги ҳаво ифлосланиши даражасидан ҳам ёмонроқ ҳолатни юзага келтирди, чунки йўлларда эски автомобилларнинг улуши ортди ва улар ҳавони янгиларига қараганда кўпроқ ифлослантирарди. Янги сиёсат оқибатида йўлларда атроф-муҳитни ифлослантирувчи машиналар камайиш ўрнига кўпайди. Кейинги тадқиқотлар ёнилғининг умумий истеъмоли ҳам ошгани ва ҳаво умуман тозаланмаганини кўрсатди. Кейинчалик дастур бекор қилинди, ўрнига эса автотранспорт воситаларидан чиқадиган газлар миқдорини мажбурий тарзда ўлчатиш тартиби жорий этилди.⁴⁰

Тўғри сиёсат ижобий натижаларга етаклайдиган рағбатлардан фойдаланади. Масалан, Лондондаги тирбандлик муаммосини ҳал қилишда бозор мантиғини қўллаш самара берган: шаҳарда тирбандлик авж оладиган соатларда машина ҳайдаш нархи ошириб қўйилди. 2003 йилда соат 7:00 дан 18:30 гача бўлган вақт оралиғида Лондон марказидаги тахминан йигирма бир квадрат километр лик ҳудудга кирадиган барча ҳайдовчилар учун 5 фунт стерлинг (8 доллар) миқдорида тўлов белгиланди.⁴¹ 2005 йилда бу тўлов 8 фунт стерлинг (13 доллар)га оширилди, 2007 йилда эса тўлов эвазига кириладиган ҳудуд кенгайтирилди. Ҳайдовчилар тўловни телефон, интернет орқали ёки баъзи чакана савдо дўконларида амалга оширишлари мумкин. Деярли етти юзта жойда видеокамералар ўрнатилган. Улар машина рақамларини сканерлайди ва бу рақамларни тўлов қилган ҳайдовчиларнинг рўйхати билан солиштиради. Лондон марказида машина ҳайдаб туриб тўлов қилмаган ҳайдовчиларга 80 фунт стерлинг (130 доллар) жарима белгиланган.

Ушбу режада бозорга хос асосий хусусиятларнинг биридан фойдаланилган: юқори нархлар талабни пасайтиради. Қатнов нархининг ошиши баъзи ҳайдовчиларни камроқ машина ҳайдашга ундайди ва йўллардаги вазият яхшиланади. Шунингдек, мутахассислар ушбу режа натижасида жамоат транспортидан фойдаланиш кўпайишини башорат қилган, чунки жамоат транспорти шахсий автомобилларга нисбатан арзонроқ. Бундан ташқари, йўлларда енгил машиналар камайгани сабабли автобуслар Лондон марказида анча тез ҳаракатлана олади (жамоат транспортида манзилга тезроқ етиб олиш имконияти шахсий автомобилдан фойдаланишга зарурат қолдирмайди). Дастур ишга туширилганидан бир ой ўтгач, натижалар ҳайратланарли эди. Транспорт ҳаракати 20 фоизга камайди (бир неча йилдан бери кузатилмаган ҳолат юз бериб, йўллардаги серқатновлик 15 фоиз кўрсаткичидан пастроққа тушди). Тирбандлик ҳудуди деб саналган йўлларда ўртача тезлик икки баравар ошди, автобуслар кечикиши икки баравар камайди ва автобусдан фойдаланадиганлар сони 14 фоизга кўпайди. Ягона кутилмаган салбий оқибат шу эди: дастур автоуловларнинг ҳаракатланишига шунақа кучли таъсир қилдики, ҳаракатланиш тўловларидан келадиган тушум кутилганидан камроқ бўлди.⁴² Бундан ташқари, дўкондорлар ҳаракатланиш тўловлари потенциал харидорларни Лондон марказига келишдан тўхтатиб турганидан шикоят қилганди.

Муваффақиятли сиёсат одамларнинг хулқ-атворини керакли натижа томон йўналтиришга хизмат қилади. Муваффақиятсиз сиёсат ё рағбатлантириш масаласини эътиборсиз қолдиради, ёки одатда мантиқ билан иш кўрадиган одамлар жазодан қочиб-қутулиш учун ўз хулқ-атворини қандай кескин ўзгартира олишлари мумкинлигини ҳисобга олмайди.

Хусусий секторга келсак, унинг мўъжизавий томони рағбатлантиришлар тўғри йўналтирилгани ва охир-оқибат барча учун фойда келтиришида, тўғрими? Афсуски, ҳар доим ҳам эмас. Америка корпорациялари юқоридан пастгача, бир-бирига рақобатчи бўлган ва тўғри йўналтирилмаган рағбатларга тўла чоҳдир. Фастфуд ресторанларида касса ёнидаги мана бу ёзувни кўрганмисиз: “Агар сизга чек берилмаган бўлса, овқатингизни текин қилиб берамиз. Илтимос, бунинг учун менежерга мурожаат қилинг”. “Burger King” оилавий ҳисоб-китобларингизни аниқ тарзда олиб боришингизга ёрдам бериш мақсадида чек берадими? Албатта, йўқ. Компания ўз ходимларининг ўғрилик қилишларини истамайди холос. Ресторан ходими учун ўғрилик қилиб, қўлга тушмасликнинг ягона усули – сотувни кассада рўйхатдан ўтказмай амалга ошириш. Бунда сотувчи сизга гамбургер ва чипс сотади, лекин чек бермайди, пул эса сотувчининг чўнтагига кетади. Иқтисодчилар буни директорагент муаммоси деб аташади. Директор (“Burger King”) компания манфаатларига тўғри келмаслиги мумкин бўлган кўпгина ишларни бажаришга мойил агент (кассир) ни ёллайди. Шу билан бирга, “Burger King” ўз ходимларини бошқариш, уларнинг ўғирлашларига йўл қўймаслик учун кўп вақт ва пул сарфлаши мумкин ёки осонроқ йўл ни танлаб, назорат функциясини тегишли рағбатлантириш орқали истеъмолчига бериши мумкин. Шундай қилиб, кассадаги ёзув чиндан ҳам ақлли бошқарув воситасидир.

Шуни таъкидлаш керакки, директор-агент муаммоси Америка корпорацияларининг нафақат қуйи қисмида, балки энг юқори поғоналарида ҳам мавжуд. Гап шундаки, Американинг йирик корпорацияларини бошқарадиганлар (бош директорлар ва бошқа топ менежерлар) ҳар доим ҳам бу компанияларга эгалик қилувчи шахслар, яъни акциядорлар бўлмайди. Айтайлик, мен “Starbucks”нинг улушига эгалик қиламан, лекин компания бош директорининг исмини ҳам билмайман. Қандай қилиб директор манфаатларимни кўзлаб ҳаракат қилаётганига амин бўлишим мумкин? Дарҳақиқат, корпоратив менежерларнинг “Burger King” кассирларидан фарқи йўқ, деб ишонишга жуда кўп асослар мавжуд: директорларда ўз компанияси манфаатларига ҳар доим ҳам тўғри келмайдиган хатти-ҳаракатларга ундовчи майллар бор. Улар кассадан бошқача усулда пул ўмаришлари мумкин. Масалан, шахсий самолёт сотиб олиш ёки гольф клубларига аъзо бўлиш учун компания бюджетидан ўзларига маблағ олишлари мумкин. Улар акциядорларга эмас, балки ўзларига фойда келтирадиган стратегик қарорларни қабул қилади. Масалан, иккита ёки ундан ортиқ компания бирлашган ҳолатларнинг учдан икки қисмида бирлаштирилган корхоналар қиймати ошмайди ва бирлашувларнинг учдан бир қисмида акциядорлар зарарга кириб кетади. Нега шундай ақлли бош директорлар кўпинча молиявий фойдаси кам бўлган ишларни қилади?

Иқтисодчиларнинг фикрига кўра, бу саволга бериладиган жавобнинг бир қисми шуки, ҳатто акциядорлар охирида ютқазса ҳам, бош директорлар бирлашма корхоналарни тузишдан кўпинча фойда кўради. Чунончи, бош директор мураккаб корпоратив битим тузиш орқали катта эътиборни ўзига жалб этади. Битим натижасида у йирикроқ ва обрўлироқ компанияни бошқарадиган бўлади. Бу янги бирлашган компания унинг таркибидаги корхоналарнинг ҳар биттаси бирлашувдан аввал келтирганидан ҳам камроқ фойда келтириши мумкин, бироқ унда кўпроқ офислар, самолётлар ва юқорироқ иш ҳақи бўлади. Бошқа томондан қараганда, албатта, баъзи бирлашма корхоналар стратегик нуқтаи назардан идеалдир. Аммо мен, яъни компания капиталида муҳим улушга эга ва кўп нарсадан хабарсиз акциядор, аслида вазият қандай эканини қай тарзда тушунишим мумкин? Мен ҳатто “Starbucks” бош директорининг исмини ҳам билмайман ва у асосий вақтини офисдаги чиройли котибаларга қошини учиришга кетказмаётганини қаердан билай? Жин урсин, бундай бехабарлик “Burger King”нинг менежери бўлишдан ҳам оғирроқ!

Бирмунча вақт доно иқтисодчиларимиз акция опционлари муаммони ҳал қилишга ёрдам беради, деб ишониб келишган. Бу восита кассадан чек олишни эслатадиган ёзувга ўхшаб менежерларни ўғрилик қилишдан тийиб туриши керак эди. Шундай қилиб, бугунги кунда АҚШдаги аксарият бош директорлар ва бошқа юқори даражадаги раҳбарлар ўз иш ҳақининг катта қисмини акция опционлари шаклида олади. Ушбу опционлар ўз эгасига келажакда компаниянинг қимматли қоғозларини олдиндан белгиланган нарх бўйича сотиб олиш имкониятини беради (масалан, ҳар бир акцияни 10 доллардан). Агар компания катта фойда кўрса ва бир акциянинг қиймати, масалан, 57 долларгача кўтарилса, унда опционлар жуда катта фойда беради (очиқ бозорда 57 долларга сотиладиган нарсани 10 долларга сотиб олиш жуда зўр). Бошқа томондан, бир акция нархи 10 доллардан 7 долларгача тушса, опционлар сариқ чақага арзимай қолади. Агар бирор нарсани очиқ бозорда 7 долларга, яъни 3 долларга арзонроқ сотиб олишингиз мумкин бўлса, уни 10 долларга сотиб олиш ярамайди. Ушбу схеманинг мақсади бош директорнинг мотивларини имкон қадар акциядорларнинг манфаатлари билан уйғунлаштиришдир. Акция нархлари кўтарилса, ҳам компания раҳбари бойийди, ҳам акциядорлар фойда кўради.

Бироқ айёр бош директорлар опцион ўйинининг қоидаларини четлаб ўтиши мумкин экан (кассирлар кассадан пул ўғирлашнинг янги усулларини кашф этгани каби). Ушбу китобнинг биринчи нашри чиқмасидан аввал Федерал захиранинг собиқ раҳбари Пол Уолкердан китобни ўқиб чиқишни сўрадим, чунки у университетда ўқитувчим бўлган. Уолкер китобни ўқиди. Китоб унга ёқди. Аммо у менга акциядорлар ва компания раҳбарлари манфаатларини уйғунлаштириш воситаси сифатида акция опционларини мақтамаслигимни маслаҳат бериб, бу опционлар “шайтоннинг қуроли” эканини таъкидлади.

Пол Уолкер ҳақ эди. Мен эса ноҳақ. Опционлар билан юзага келиши мумкин бўлган муаммо қуйдагича: раҳбарлар ўз компанияларининг акцияларини шундай тасарруф этишлари мумкинки, улар қисқа вақт ичида раҳбарга фойда келтиради, лекин узоқ истиқболда ёмон ва ҳатто ҳалокатли оқибатларга олиб келиши мумкин. Аммо у пайтгача бош директор ўн минглаб опционларни улкан фойда билан сотиб юборган бўлади. Фаолиятини менежмент ва менежерларнинг мотивларини ўрганишга бағишлаган Ҳарвард бизнес мактаби профессори Майкл Женсен бу масалага Пол Уолкердан ҳам совуққонроқ ёндашади. У опционларни “менежерлар героини” деб атайди, чунки, унга кўра, опционлар бошқарувчиларга қисқа вақт ичида максимал фойда олишга туртки беради, бу эса истиқболда зарарга олиб келади.⁴³ Изланишлар кўрсатдики, акция опционларидан фаол фойдаланадиган компаниялар нисбатан кўпроқ молиявий фирибгарликка қўл урар ва уларнинг қарзни тўлай олмаслик эҳтимоли кўпроқ бўлар экан.⁴⁴

Шу билан бирга, бош директорларнинг (опционлари бўлса ҳам, бўлмаса ҳам) бизнесни назорат қилиш билан боғлиқ ўз бошоғриқлари бор. “Lehman Brothers” ва “Bear Stearns” каби инвестиция банклари катта таваккалчиликларга қўл урган ўз ходимлари томонидан том маънода барбод қилинди. Бу молиявий инқирознинг сабаб‐оқибатлари занжиридаги энг муҳим бўғинлардан бири бўлди. Катта муаммо ҳалокатли тус олган жой Уолл стрит бўлди. Бутун мамлакат бўйлаб банклар уй-жой пуфагини хатарли кредитлар билан шишираверди, чунки улар шу кредитларни тезда бир-бири билан бирлаштириб, инвесторларга сотиб юбориши мумкин эди (банк ипотекангизни олади, уни менинг ипотекам ва бошқа кўплаб ипотека кредитлари билан бирлаштиради, сўнгра бутун пакетни келажакдаги даромад эвазига ҳозир нақд пул тўлашга тайёр турган шахсга сотиб юборади, келажакдаги даромад оқими эса ойлик ипотека тўловларимиздан келади). Барчаси масъулият билан амалга оширилса, бундай тизимнинг ёмон томони йўқ: банк зудлик билан пулини қайтариб олади ва бу пулдан янги кредитлар беришда фойдаланиши мумкин. Аммо масъулият билан ёндашилмаса, ишнинг пачағи чиқади.

Молиявий инқироз бўлиб ўтгандан сўнг 2009 йилда Халқаро Валюта Жамғармасининг собиқ бош иқтисодчиси Саймон Жонсон “The Atlantic” журналига инқироз бўйича мукаммал таҳлилларни тақдим этган. У, хусусан, қуйидагиларни ёзган: “Йирик тижорат ва сармоя банклари ҳамда улар билан ёнма-ён ишлаган жамғармалар ушбу ўн йилликда коттежлар бозори ва фонд биржаларида юз берган пуфаклардан катта фойда кўрди. Уларнинг фойдаси нисбатан кам сонли реал жисмоний активларга асосланган битимлар муттасил кўпайиши ҳисобига ошаверди. Ҳар сафар кредит сотилиб, бошқа кредитлар билан бирлаштирилиб, қимматли қоғозларга айлантирилиб, қайта сотилганида, банклар битимдан келадиган комиссия тўловларини олишган ҳамда қимматли қоғозларни сотиб олган инвестиция жамғармаларининг активлари кўпайиб, жамғармалар ҳар доимгидан ҳам катта фойда кўришган”.⁴⁵

Ҳар бир битимда ўзига хос таваккалчилик бўлади. Афсуски, кейинчалик “заҳарли”га айланиб кетадиган активларни сотиб олиш ва сотишдан катта комиссиялар олувчи банкирлар зарар учун тўлиқ жавобгар эмас, фирмалар жавобгардир. Муваффақият бўлса – банкка ҳам, компанияга ҳам фойда; зарар бўлса – фақат компанияга зарар. “Lehman Brothers” билан бўлиб ўтган воқеалар бунга яхши мисолдир. Ҳа, “Lehman Brothers” ишчилари ўз ишидан айрилди, аммо компаниянинг қулашида энг кўп айбдор бўлган кишилар омади чопган чоғларида тўплаб олган катта бонусларини қайтариб бермади.

Яна бир айбдорни эслаб ўтиш лозим. Бу сафар ҳам асосий муаммо – нотўғри йўналтирилган рағбатлар. “Standard & Poor’s”, “Moody’s” ва бошқа кредитни баҳоловчи агентликлар мустақил ташкилотлар ўлароқ янги активлар билан боғлиқ таваккалларни баҳолашлари керак. Молиявий офат тагида қолиб кетган ва кейинчалик “заҳарли” деб тан олинган кўплаб активлар қачонлардир кредит рейтингларида чиройли юлдузчалар билан баҳоланганди. Қисман бунга оддий лаёқатсизлик сабаб бўлган. Баҳоловчи агентликлар ўз иши учун облигациялар ва бошқа қимматли қоғозлар савдоси билан шуғулланувчи фирмалардан хизмат ҳақини олса ҳам, самарали ишламаган. Бу машиналарни баҳоловчи киши фойдаланилган автоуловингиз ёнида туриб, харидорларга маслаҳат бергани учун пул олишига ўхшаб кетади: “Ҳой, Боб, манави ерда туриб, харидорларга улар тўғри ёки нотўғри танлов қилаётганини айтгин”. Сизнингча, бу қанчалик фойдали?

Айтишим мумкинки, очиқ акциядорлик жамиятларининг раҳбарлари учун ҳам, фирма капиталига жа вобгар бошқа ходимлар учун ҳам корпоратив рағбатлар муаммоси долзарблигича қолмоқда. Бу ерда ҳал қилиш қийин бўлган фундаментал зиддият бор. Бир томондан, компания янгилик яратиш, таваккал қилишдан қўрқмаслиги, таҳлил қилиш, ишчанлик ва шунга ўхшаш хислатларни мукофотлаши керак. Бу каби фазилатлар компания учун фойдалидир ва уларни кўрсатган ходимлар албатта яхшигина иш ҳақи, баъзи ҳолларда эса жуда юқори иш ҳақини олишлари керак. Бошқа томондан, инновация билан шуғулланадиган (масалан, янги молиявий активларни ишлаб чиқадиган) ходимлар нима қилаётганликларини ҳар доим раҳбарларидан кўра яхшироқ билади. Ўз навбатида раҳбарлар акциядорларга қараганда кўпроқ нарсани билади. Бизнеснинг қийин томони шундаки, ходимларни яхши натижалар учун мукофотлаш керак, аммо бу йўлда ходимларга компанияга зарар етказиш учун рағбат яратиб қўймаслик ҳам лозим.

Директор-агент муаммолари дунёнинг энг йирик корпорацияларидагина учрамайди. Кўпгина ҳолларда мотивлари бизникига ўхшаш, аммо бизники билан айнан бир хил бўлмаган одамларни ишга ёллашимизга тўғри келади. “Ўхшаш” ва “бир хил” ўртасидаги фарқ ҳал қилувчи роль ўйнаши мумкин. Масалан, фирибгарларнинг ўзига хос тури бўлмиш кўчмас мулк агентлари, яъни риелторларни олайлик, улар сизнинг манфаатларингизни ўйлаб иш тутишлари керак, аммо улар доим ҳам бундай қилмайди. Мулкни сотиб оляпсизми ёки сотяпсизми, аҳамияти йўқ. Келинг, аввалига вазиятни харидор кўзи билан кўриб чиқамиз. Агент хушмуомалалик билан сизга кўплаб уйларни кўрсатиб чиқади ва ниҳоят сиз ўзингизга мос уйни топасиз. Ҳозирча ҳаммаси яхши. Энди сотувчи билан уй нархи устида савдолашиш вақти келади ва бу масалада кўпинча риелтор асосий маслаҳатчингиз вазифасини ўтайди. Бироқ риелторнинг хизмат ҳақи сиз сотиб олган уйнинг нархидан фоиз эканини ҳисобга олсак, сиз уй учун қанча кўп тўлашга тайёр бўлсангиз, агент шунча кўп пул топади ва харид жараёни шунча кам вақт олади.

Кўчмас мулкни сотаётганнинг ҳам муаммолари бор, аммо улар камроқ кўзга ташланади. Уйни қанча юқори нархда сотсангиз, агентингиз шунча кўп пул топади. Бу яхши. Аммо рағбатлар ҳали ҳам тўғри йўналган эмас. Сиз 300 минг доллар атрофида турадиган уйни сотяпсиз, дейлик. Агент унинг нархини 280 минг этиб белгилаши ва йигирма дақиқа ичида сотиши мумкин. Ёки 320 минг доллар нарх белгилаб қўйиб, уйни нархига қарамай сотиб олишга тайёр харидорни кутиши мумкин. Иккала ҳолатда сотиш орқали кўрадиган даромадингиз ёки зарарингиз жуда катта – 40 минг доллар. Бироқ кўчмас мулк агенти учун вазият бутунлай бошқача бўлиши мумкин. Уй юқори нархда сотувга қўйилса, риелтор уйни потенциал харидорларга бир неча ҳафта давомида кўрсатиши, улар учун эшикларни доимий очиб туриши, ҳаттоки уйдан ёқимли ҳид келиши учун печенье пишириб туришига тўғри келади. Бошқача айтганда, бир дунё иш. Айтайлик, агентнинг фойдаси уч фоизни ташкил этади. Демак, у деярли ҳеч нарса қилмасдан уйни 280 минг долларга сотиши ва 8400 доллар ишлаши ёки кўп ҳафталик машаққатли меҳнатдан сўнг 9600 доллар ишлаб топиши мумкин. Ўзингиз қайси бирини танлаган бўлардингиз? Савдо харидор фойдасига бўладими ёки сотувчининг фойдасига – агент учун аҳамияти йўқ. Ҳар қандай кўчмас мулк агенти учун энг кучли мотив – шартномага қўл қўйдириб олиш холос.

Иқтисодиёт бизни мотивларни тўғри танлашга ўргатади. “Wall Street” фильмидаги қаҳрамон Гордон Гекко айтганидек, очкўзлик яхши, шунинг учун ҳам у доим сиз билан эканига ишонч ҳосил қилинг. Бироқ Геккони мутлақо ҳақ деб бўлмайди. Баъзида очкўзлик ҳатто ғирт худбин одамлар учун ҳам зарарга ишлайди. Дарҳақиқат, иқтисодиётнинг баъзи қизиқарли масалалари айнан шу каби ҳолатлар билан боғлиқ бўлиб, бундай вазиятларда оқилона фикрлайдиган кишилар ўз манфаатлари йўлида иш кўради, аммо алалоқибат уларнинг аҳволи ёмонлашади. Қизиғи шундаки, улар мутлақо оқилона ҳаракат қилган.

Бу ҳолатга классик мисол сифатида “маҳбус дилеммаси”ни келтириш мумкин. У ўйлаб топилган модель бўлса-да, инсон хулқ-атворини жуда аниқ акс эттиради. “Маҳбус дилеммаси” қуйидаги ҳолатни таърифлайди: қотилликда гумон қилиниб ҳибсга олинган икки киши алоҳида сўроқ қилиниши учун зудлик билан турли хоналарга олиб борилади. Иккаласига қарши ҳам далиллар унчалик ишонарли эмас ва полиция уларнинг иқрор бўлишини кутмоқда. Агар гумонланувчилардан бири бошқасини жиноят бошловчиси сифатида кўрсатса, ҳуқуқ-тартибот органлари у билан келишишга тайёр.

Агар иккаласи ҳам шеригига қарши кўрсатма беришдан бош тортса, полиция иккаласини ноқонуний қурол сақлаганликда айблайди, бу эса беш йиллик қамоқ жазоси дегани. Агар айбига иқрор бўлишса, иккаласи ҳам қотиллик учун йигирма беш йилга озодликдан маҳрум этилади. Кимки айбни бошқасига тўнкаса, жиноятга шериклик қилгани учун уч йил, шериги эса умрбод қамоқ жазосига ҳукм қилинади. Хўш, вазият қайси сценарий бўйича кетади?

Шубҳасиз, ҳеч нима демаслик – иккала томон учун ҳам энг фойдали йўл. Бироқ улар бошқача йўл тутади. Иккаласи ҳам чуқур ўйларга шўнғийди. А исмли маҳбус ўйлай бошлайди: агар шериги полицияга ҳеч нарса демаса, у шеригини сотиб, ўзи уч йиллик қамоқ билан қутулиш имкониятига эга бўлади. Кейин эса “Шеригим ҳам шундай ўйлаётган бўлса-чи”, дейди. Агар шундай бўлса, айбни тан олиш ва шу орқали жиноят учун бутун жавобгарлик ўзининг зиммасида қолиб кетишидан сақланиш ‒ яхшироқ йўл. Дарҳақиқат, шерик нима қилмасин, жиноятни тан олиш унинг учун энг яхши стратегик йўлдир: жиноятни тан олиш уни ё уч йиллик қамоққа туширади (агар шериги оғиз очмаса) ёки умрбод қамоқдан қутулишга (агар шериги уни сотса) имкон беради.

Б исмли маҳбусда ҳам айни шу мотивлар бўлиши аниқ.⁴⁶ Натижада иккаласи ҳам жиноятни тан олади ва иккаласи ҳам йигирма беш йилга озодликдан маҳрум қилинади. Аммо улар фақат беш йил билан қутулиб қолишлари ҳам мумкин эди. Қизиғи, иккаласиям бу ҳолатда мантиқсиз иш қилмади.

Ушбу модель шахсий манфаатга тийиқсиз интилиш ачинарли оқибатларга олиб келишини тушунтиради. Хусусан, бу қайта тикланадиган табиий ресурслар, масалан, балиққа ҳам тегишли. Мисол учун, Атлантика қилич балиқларини овлашда ҳар мавсумда чекловлар ўрнатилади, натижада овланган балиқ миқдори барқарор бўлади, ҳатто ошиши ҳам мумкин. Балиқлар сони ошиши эса балиқчиларга қўшимча даромад манбаи бўлиб хизмат қилади. Аммо қилич балиқларни битта одам овламайди, шу сабабли қилич балиқларни ким тутаётгани ва қанча тутаётганини тартибга солиш анча мураккаб. Натижада бир-биридан мустақил бўлган балиқчилар юқорида таърифланган дилеммадаги каби тергов остида қолган маҳбусларга ўхшаб ҳаракат қила бошлайди. Уларда иккита йўл бор: ёки атроф-муҳитни асраш мақсадида овни чеклайди, ёки қилич балиқларни иложи борича кўпроқ овлайди. Хўш, қайси бирини танлашади?

Маҳбус дилеммасига таяниб қуйидагича башорат қилса бўлади: балиқчилар энг фойдали натижага эришиш учун бир-бирларига ишонишлари керак, аммо улар бирбирларига етарлича ишонишмайди ва шу сабабли ҳам уюшиб ҳаракат қилишмайди. Род Айленддаги балиқчи Жон Сорлиэн “New York Times”га тобора камайиб бораётган балиқ популяцияси ҳақида шундай дейди: “Бугун менинг бирдан-бир мақсадим – денгизга чиқиб, иложи борича кўпроқ балиқ овлаш. Менда балиқ популяциясини сақлаб қолиш учун ҳеч қандай рағбат йўқ, чунки мен тутмаган балиқни барибир бошқа биров тутади”⁴⁷. Натижада дунёда тунец, треска, қилич балиқ ва омар қисқичбақаси камайиб бормоқда. Айни пайтда сиёсатчилар молиявий қийналган балиқчиларни турли субсидиялар билан боғлаб, вазиятни янада чигаллаштирмоқда. Субсидиялар уларни балиқчилик саноатида ушлаб туриш учунгина хизмат қилади, йўқса, айрим балиқчилар бу ишни ташлашлари мумкин.

Баъзан одамларни ўзларидан қутқариш керак. Бунга Австралиянинг жанубий қирғоғида жойлашган Порт Линкольн шаҳридаги қисқичбақачилик жамияти – яхши мисол. Ўтган асрнинг 60-йилларида улар омар қисқичбақасини овлаш учун ишлатиладиган тузоқлар сонига чеклов белгилашди ва бу тузоқлардан фойдаланишни истайдиганларга лицензия сота бошлашди. Ўшандан бери қисқичбақа овлашни истаган ҳар бир киши бошқа қисқичбақа овчисидан лицензия сотиб олиши керак. Умуман олганда, овга қўйилган чегара омар қисқичбақаси популяциясини сезиларли оширишга хизмат қилди. Таъкидлаш жоизки, Порт Линкольн қисқичбақа овчилари ҳозирда америкалик ҳамкасбларига қараганда камроқ ишласа-да, улардан кўра кўпроқ қисқичбақа овлайди. Шу билан бирга, 1984 йилда 2 минг долларга сотиб олинган лицензиянинг нархи ҳозир 35 мингга яқинлашиб қолган. Австралиялик қисқичбақа овчиси Дэрил Спенсер “The Times” газетасига берган интервьюсида шундай дейди: “Нима учун балиқчиликка зарар етказишим керак? Бу менинг нафақа жамғармам. Уммонда омар қисқичбақаси қолмаса, менга ҳеч ким овлаш тузоғи учун ўттиз беш минг доллар тўламайди. Агар ҳозирда мавжуд ресурсларни талон-торож қилиб, балиқларни қириб юборсам, ўн йил ичида лицензиям ҳеч нимага ярамай қолади”. Дэрил Спенсер дунёнинг бошқа қисмларида яшовчи балиқчиларга қараганда ақллироқ ёки кўпроқ табиатсевар эмас, шунчаки унинг мотивлари бошқача. Ажабланарлиси шундаки, баъзи экология ҳимоячилари лицензиялар жамоат мулкини “хусусийлаштириши” сабабли бундай лицензияланган квоталарга қарши чиқмоқда. Шунингдек, улар йирик корпорациялар лицензияларни сотиб олиб, охир-оқибат, кичик балиқчиларни бизнесдан сиқиб чиқариши мумкинлигидан ҳайиқади.