Kitabı oku: «Яланғоч иқтисодиёт», sayfa 4

Юқори нархлар нефть таъминотидаги ўзгаришларга ҳам олиб келади. OPEC га аъзо бўлмаган мамлакатлардаги ишлаб чиқарувчилар юқори нархлардан фойдаланиб қолишни истаб, кўпроқ нефть қазиб олишни бошлайди. OPEC мамлакатлари эса ишлаб чиқариш миқдорлари билан ўйин қилишга киришади. Маҳаллий нефть компаниялари бензин арзонлиги чоғида фойдаланиш иқтисодий жиҳатдан фойдасиз бўлган конлардан нефть қазиб олишга шошилади. Худди шу пайт кўплаб жуда ақлли одамлар муқобил энергия манбаларини топиш ва тижорийлаштириш йўлларини излаш учун жиддий ишлай бошлайди. Аста-секин таклифнинг ошиши ва нефть ҳамда бензинга талабнинг пасайиши билан ушбу маҳсулотлар нархи пасая бошлайди.

Бозор тизимида нархлар назорат остига олинса, хусусий компаниялар рақобатнинг бошқа усулини топади. Мижозлар кўпинча самолётда саёҳат қилган эски даврларини ҳиссиётга тўлиб-тошиб эслайди. Ўша пайтлар самолётлар яхши таомлар билан таъминланарди, ўриндиқлар кенг бўларди ва одамлар кўпроқ маданият билан кийинишарди. Бу ўтмишни қўмсашгина эмас, ўша даврлардан кейин йўловчиларни ҳаво йўллари орқали ташиш сифати кескин пасайгани рост. Бироқ ҳаво қатновининг нархи янада тушиб кетган. 1978 йилгача авиачипта нахрларини ҳукумат белгиларди. Денвердан Чикагогача бўлган барча рейслар нархи бир хил эди, аммо барибир “American Airlines” ва “United Airlines” ўзаро рақобатлашарди. Улар бир-биридан ажралиб туриш учун ўз хизматларини сифатлироқ қилишга интиларди. Чипта нархларини ҳукумат белгиламай қўйгач, сифат эмас, балки нарх рақобатнинг асосий омилига айланди. Эҳтимол, бунинг сабаби истеъмолчилар қайғурадиган энг асосий нарса нарх эканидадир. Авиакомпанияларнинг хизмат сифати тушиб кетди, аммо парвоз нархи, инфляцияни ҳисобга олсак, ўртача тенг ярмига камайди.

1995 йилда Жанубий Африка бўйлаб саёҳат қилгандим ва ёнилғи қуйиш шохобчаларининг мукаммал хизмат кўрсатишидан ҳайратланганман. Форма кийган ва галстук тақиб олган ходимлар чаққонлик билан ишни битириб, мойни текшириш ва олд ойнани артиш учун шошиларди. Ҳожатхоналар чиннидек тоза эди – АҚШда кўрганларим анча аянчли. Эҳтимол, Жанубий Африкадаги ёнилғи қуйиш шохобчалари ўзига хос қадриятга эгадир? Йўқ. Гап шундаки, бу мамлакатда бензин нархи ҳукумат томонидан қатъий белгилаб қўйилган. Бинобарин, хусусий мулк бўлган ёнилғи қуйиш шохобчалари бошқа рақобатчиларидан ажралиб туриш учун галстук ва тоза ҳожатхоналаридан фойдаланар, шу йўл орқали харидорларни ўзига жалб қиларди.

Бозордаги ҳар бир битим барча томонларнинг фойдасига ишлайди. Истеъмолчилар сингари компаниялар ҳам ўз манфаатлари йўлида ҳаракат қилишади. Бу оддий ғоя бўлса-да, ғоят улкан кучга эга. Кишини ҳайратда қолдирадиган қуйидаги мисолни кўриб чиқинг: Осиёдаги оғир шароитли фабрикалар билан боғлиқ асосий муаммо шундаки, фабрикалар сони етарли эмас. Вояга етган ишчилар бундай ёқимсиз жойларда кам иш ҳақи эвазига ишлашга рози бўлишади (бу ерда мажбурий ёки болалар меҳнати ҳақида гап кетмаяпти, масала умуман бошқа). Шундай қилиб, қуйидаги икки ҳолатдан бири ҳақиқат: 1) ишчилар расво меҳнат шароитларига рози бўлишига сабаб – уларда яхшироқ танлов йўқлиги; 2) бундай корхоналарда ишлайдиган ҳар бир кишининг эси паст, шунинг учун яхшироқ иш таклифлари бўлса ҳам, улар шу корхоналарда ишлашни афзал кўришади.

Глобаллашувга қарши аргументларнинг аксарияти билвосита иккинчи вариант тўғри эканига ишора қилади. Глобаллашувга қарши намойишларга чиқадиганлар агар халқаро савдони чекласак, дунёнинг ривожланган қисмида яшайдиганлар учун пойабзал ва сумка тикадиган ўша фабрикалар ёпилади, шунда ривожланаётган мамлакатлар ишчилари учун яхшироқ бўлади, деб ҳисоблашади. Аммо ишлаб чиқаришни тўхтатиш қашшоқ мамлакатларда одамлар ҳаётини қанақасига яхшилаши мумкин? Табиийки, бундай қадам уларга ҳеч қандай янги имкониятларни яратмайди. Фаровонликни яхшилашнинг ягона усули – ишдан бўшатилган фабрика ишчиларини янги ва яхшироқ иш жойларига жалб қилиш, фабрикада ишлашга розилик бериб, эътиборсиз қолдирилган имкониятларидан фойдаланишлари учун йўл очишдир. Қўшма Штатлардаги қайсидир заводнинг ёпилиши унинг ишчилари томонидан яхши янгилик сифатида қабул қилинган бирорта ҳолатни эслайсизми?

Албатта, Ғарб мезонлари билан ўлчанса, ишчиларнинг арзон меҳнатидан фойдаланадиган Осиёдаги фабрикалар жирканчдир. Баъзилар “Nike” хорижий ишчиларга шунчаки ғамхўрлик қилиш учун кўпроқ иш ҳақи тўлаши керак, дейиши мумкин. Бироқ бу каби фабриказаводлар қашшоқликнинг сабаби эмас, балки аломатидир. “Nike” Вьетнамдаги фабрикаларидан бирида оддий ишчига йилига 600 доллар тўлайди. Бу арзимас пул. Лекин айни пайтда бу иш ҳақи вьетнамлик ўртача ишчининг йиллик даромадидан икки баравар кўпдир.²⁴ Дарҳақиқат, фабрикалар Жанубий Корея ва Тайван каби мамлакатларнинг ривожланишида муҳим роль ўйнаган, бу ҳақда 12-бобда батафсилроқ тўхталиб ўтамиз.

Иқтисодиёт одамларнинг доим ўзлари учун энг фойдали бўлган йўсинда ҳаракат қилиши тўғрисидаги фикрга асосланганини ҳисобга олсак, ҳақли савол туғилиши мумкин: одамлар ҳақиқатан ҳам шунчалик рационалми? Маълум бўлишича, ҳар доим ҳам эмас. Инсоннинг мутлақ рационал экани тўғрисидаги ғоянинг нотўғрилигини асослаш учун кулгили бир тадқиқот ўтказилган. Китобда аввалроқ тилга олинган 2017 йилги Нобель мукофоти совриндори ‒ иқтисодчи Ричард Тейлер бир неча йил аввал меҳмонларни кечки овқатга чақиради ва овқатдан олдин уларга ёнғоқ таклиф қилади. Унинг таъкидлашича, меҳмонлар ёнғоқни шунақанги шошма-шошарлик билан ея бошлайдики, овқатдан олдин иштаҳаларини бўғиб қўйиши ҳеч гап эмасди. Шунинг учун ҳам Тейлер ёнғоқ косасини чеккага олиб қўяди ва меҳмонлар мезбонга раҳмат айтади.²⁵

Хоҳ ишонинг, хоҳ ишонманг, бу кичкина аҳамиятсиз ҳодиса микроиқтисодиётнинг асосий тамойилларидан биридаги муҳим хатони кўрсатади: назарияга кўра, ақлидрокли шахсларни муайян танловлардан маҳрум қилиш орқали уларнинг фаровонлигини ошириш мумкин эмас. Агар одамлар мазали таомдан олдин ошқозонларини ёнғоқ билан тўлдириб ташлашни хоҳлашмаса, шунчаки истеъмол қилишни тўхтатишлари керак. Аммо улар шундай қилмайди. Ва бу нафақат ёнғоқ билан боғлиқ вазиятга, балки бошқа ҳолатларга ҳам тегишли. Масалан, агар одамлар узоқ истиқболда ўз ҳаётини яхшилайдиган ишларни қилиш учун ўзларини назорат қила олмаса (вазн йўқотиш, чекишни ташлаш, кексалик даври учун пул йиғиш), жамият бу функцияни ўз зиммасига олиши ва одамларнинг иродаси етмайдиган ишларда уларга ёрдам бериши (ёки мажбурлаши) мумкин. Бу ҳолатда давлат сиёсати мажозий маънода ёнғоқ косасини бир чеккага олиб қўяди, дейиш мумкин. “Биз, одамлар, каллавараммиз, семиришга мойилмиз. Биз ишларни вақтида қил маймиз ва ўзимизга жуда ҳам ишониб юборамиз”, ‒ деган эди Тейлер Нобель мукофоти совриндорлари учун уюштирилган зиёфатда. Ва қўшимча қилганки: “Албатта, бизга барибир анъанавий иқтисод назарияси керак. Бироқ тўғри башорат қила олиш учун биз бундай назарияларни бошқа ижтимоий фанларнинг ютуқлари билан тўлдириб боришимиз лозим”²⁶.

Хулқ-атворни ўрганувчи иқтисодиёт тармоғи психология ва иқтисодиётнинг бирлашуви натижасида пайдо бўлган. Бу фан одамлар қандай қарор қабул қилишини ўрганади. Принстон университетининг социология ҳамда психология профессори Даниэль Канеман ноаниқлик шароитидаги қарорлар, хусусан, “инсон қарорлари қандай қилиб стандарт иқтисодий назария томонидан тахмин қилинганидан кўра бошқача бўлиб чиқиши мумкинлиги” бўйича тадқиқотлари учун 2002 йилда иқтисодиёт бўйича Нобель мукофотига сазовор бўлган.²⁷

Канеман бошқа олимлар билан бирга “чегараланган рационаллик” назариясини ишлаб чиқди. Назария моҳияти шундаки, кўпчилик одамлар интуиция ёки тажрибага асосланиб қарор қабул қилади. Ёмғир ёғиш-ёғмаслигини аниқлашда об-ҳаво маълумотини батафсил ўрганиш учун соатлаб вақт сарфлаш ўрнига осмонга бир марта қараб қўйишни мисол сифатида келтириш мумкин. Аксарият ҳолларда бу ёндашув ишлайди. Бироқ баъзида ишламайди. Хулқ-атворни ўрганувчи иқтисодчилар тажрибамиз ёки интуициямизга таяниш узоқ истиқболда қандай қилиб зараримизга ишлаши мумкинлигини ўрганишади.

Масалан, одамлар ҳар доим ҳам хавфни сезмайди ва эҳтимолларни ҳам яхши англамайди. Яқинда мен бу фикрнинг ажойиб тасдиғини кўрдим. Нью-Ҳэмпшир штатидаги кўчада юраётиб, тротуарда турган улкан “Harley Davidson” мотоциклини кўриб қолдим ва унга ҳавас билан боқдим (бу штат қонунларига кўра, мотоциклчилар каска кийишлари шарт эмас). Ҳавасимни пайқаган мотоцикл эгаси: “Сотиб олишни истайсизми?” ‒ деб сўради. Мотоцикллар мен учун хавфлилик қилишини айтдим, у йигит: “Шундай дейсиз-у, лекин самолётда учасиз-а, шундаймасми?!” – деди.

Аслида бир километрга мотоцикл ҳайдаш бир километрга самолётда учишдан 2000 баравар хавфли. Шубҳасиз, бу унчалик адолатли таққослаш эмас, чунки мотоцикл одатда жуда қисқа масофаларда ҳаракатланади. Бироқ масофадан қатъи назар, мотоцикл ҳайдашнинг ўлим билан тугаши эҳтимоли самолётда учишникидан 14 баравар юқори. Анъанавий иқтисодиётнинг тушунтиришига кўра, баъзи одамларнинг мотоциклларни ҳайдашига (каскасиз ёки каска билан) сабаб ‒ икки ғилдиракда манзилга тез етиш фойдаси эҳтимолий хавфдан устун туради. Бу мутлақо рационал фикрлаш. Аммо қарор қабул қилувчи олдиндаги ҳақиқий хавфни тушунмаса, буни умуман оқилона мулоҳаза деб бўлмайди.

Хулқ-атвор иқтисодиётининг мутахассислари шу каби эҳтимолий хатолар каталогини ишлаб чиқди ва ушбу хатоларнинг кўпи кундалик ҳаётимизнинг ажралмас қисмидир. Шубҳасизки, ҳаммамиз ҳам ўзимизни бошқариш қобилиятига ўзимиз истаган даражада эга эмасмиз. Мисол учун, америкалик чекувчиларнинг 80 фоизи чекишни ташламоқчи эканликларини айтади, аммо аксарияти ташлай олмайди. Баъзи жуда обрўли иқтисодчилар, жумладан, Нобель мукофоти совриндори бир неча ўн йилликлардан бери “рационал қарамлик” деган тушунча мавжудлигини таъкидлаб келмоқда. Бу шуни англатадики, одамлар биринчи маротаба “Camel” сигаретларини сотиб олаётганда чекишга қарамлик эҳтимолини ва барча харажатларни яхшигина билади. Чекишга оид хулқ-атворни атрофлича ўрганган Массачусетс технология институтининг иқтисодчиси Жонатан Грубер ушбу қарашни ғирт бемаъни деб ҳисоблайди. Унинг фикрича, истеъмолчилар, анъанавий иқтисодий модель таъкидлаганидан фарқли равишда, чекиш лаззатини келажакда соғлиққа етадиган зарар ва бошқа харажатлар билан таққослаб, оқилона мулоҳаза қилиб кўрмайди. Грубернинг сўзларига кўра, “ушбу модель лаборатория далиллари, чекувчиларнинг хулқатвори, эконометрик (статистик) таҳлиллар ва соғлом фикрга зид”.²⁸

Баъзи ҳолларда ақлли қарорлар қабул қилиш учун етарли билимимиз бўлмаслиги мумкин. Жорж Вашингтон номидаги бизнес мактабида ишлайдиган Аннамария Лусарди ва Пенсильвания университетининг Уортон бизнес мактабида ишлайдиган Оливия Митчелл молиявий саводхонлик даражасини баҳолаш учун эллик ёшдан ошган америкаликларнинг катта гуруҳи иштирокида сўровнома ўтказди. Маълум бўлишича, сўровномада қатнашганларнинг атиги учдан бир қисми фоиз ставкалари бўйича оддий ҳисоб-китобларни амалга оширолар экан. Бундан ташқари, қатнашчиларнинг кўпчилиги сармояларни диверсификация қилиш нималигини билмайди (агар сиз ҳам билмасангиз, 7-бобни ўқиганингиздан сўнг билиб оласиз). Ушбу тадқиқотлар асосида профессор Лусарди “молиявий саводсизлик” кенг тарқалган, деган хулосага келди.²⁹

Буларнинг барчаси профессор-ўқитувчилар университет кафедраларида бир-бири билан баҳам кўришни хуш кўрадиган қизиқарли фактлардир. Ёмон қарорлар барчамиз учун салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Жаҳон молиявий инқирозининг келиб чиқиш илдизи иррационал хатти-ҳаракатларимизда ётиши мумкин. Одамларнинг хулқ-атворига оид “асосий қоидалар”дан бири шу: биз аслида тасодифда маъно кўрамиз ва натижада ҳатто фактлар, эҳтимоллар назарияси ёки қисқача таҳлил умуман тескарисини кўрсатса-да, “ҳозир содир бўлаётган барча ҳодисалар келажакда ҳам давом этади” деб ўйлаймиз. Кетма-кет тўрт марта бир томони билан тушган тангани “омадли танга” ёки кетма-кет уч марта тўпни саватга туширган баскетболчини “омадли баскетболчи” деб биламиз.

Бир гуруҳ когнитив психологлар фанга ғоят қимматли ҳисса қўшишди. Улар NBA маълумотларидан фойдаланиб, Корнелл университетининг эркаклар ҳамда аёллар баскетбол жамоалари билан бир қатор экспериментларни ўтказишди. Тадқиқотнинг хулосаси эса баскетболдаги “омад” ғоясини инкор қилди (бу “Philadelphia 76ers” баскетболчилари билан интервьюларни ўз ичига олган ноёб илмий мақола). Маълум бўлишича, мухлисларнинг 91 фоизи “Кетма-кет икки ёки уч марта тўпни саватга туширган ўйинчининг тўпни яна саватга киритиш имконияти кетма-кет икки-уч марта буни уддалай олмаган ўйинчиникидан юқорироқ” деб ўйлашади. Аслида эса аввалги муваффақиятли уринишлардан сўнг ўйинчининг омади келиши ҳақида ҳеч қандай далил йўқ. “Philadelphia 76ers” жамоасининг муваффақиятли ҳужумларида ҳам, “Boston Celtics”нинг жарима зарбаларида ҳам ёки “Cornell” баскетболчилари махсус уюштирилган тажриба доирасида тўпни саватга ташлаганида ҳам бундай қонуният борлигини исботловчи ҳеч қандай далил топилмади.³⁰

Юқоридаги изланиш хулосасидан баскетбол мухлислари қанчалик ҳайрон қолишган бўлса, 2006 йилда кўчмас мулк нархи кўтарилиши тўсатдан тўхтаганида, кўплаб уй эгалари ҳам шунчалик ҳайрон қолишган. Ўшанда кўпгина одамлар ҳозир ўсаётган нарса ўсишда давом этаверади, деб тахмин қилишган ва катта кредитларни олишган эди. Натижада биз бутун дунё иқтисодиёти учун чиндан ҳам ҳалокатли оқибатларга олиб келган катта миқдордаги қарздорлик тўлқинининг гувоҳи бўлдик – бу, албатта, мазали тушликдан олдин ёнғоқни паққос туширишдан кўра анча ёмонроқ оқибатларга олиб келди. Учинчи бобда биз мантиқсиз хатти-ҳаракат ва одатларимизни ўзгартириш ёки уларга таъсир қилиш учун қандай шаклдаги давлат сиёсати юритилиши кераклигини муҳокама қиламиз.

Жон Кеннедининг кўпчиликка маълум ва машҳур ибораси: “Ҳаёт – адолатсиз”. Капитализм ҳам баъзи бир муҳим жиҳатларида адолатсизликларга эга. Шундай экан, ушбу тизимни яхши деб айта оламизми?

Демократия давлатнинг ривожланишида қандай роль ўйнаса, бозор иқтисодиёти иқтисодий ривожланишда худди шундай роль ўйнайди, деб ўйлайман: кўплаб ёмон вариантлар ичида нисбатан яхшироқ танлов. Бозорларнинг ишлаш тизими шахсий эркинлик борасидаги тушунчамизга мос келади. Ҳукумат бизни мотоцикл ҳайдашда каска кийишга мажбурлаши керакми ёки йўқ, дея баҳслашишимиз мумкин, аммо қаерда ва қандай яшаш ёки пулимизни қай тарзда сарфлашни ўзимиз ҳал қилишимиз керак, деган фикрни кўпчилик маъқуллайди. Дарҳақиқат, бир неча африкалик болани эмлатишга етадиган пул итнинг туғилган куни учун сотиб олинадиган кексга сарфланишини оқлаб бўлмайди. Аммо пулни итнинг туғилган куни учун эмас, балки эмлаш учун сарфлашга мажбурлайдиган қандай тизим халқни зуғум билан бошқариш орқалигина амалга оширилиши мумкин. XX асрдаги коммунистик тузумлар ўз фуқаролари ҳаётини қаттиқ назорат қилиш орқали иқтисодиётни тартибга солган ва бу кўпинча иқтисодиётга ҳам, фуқароларга ҳам салбий таъсир кўрсатган. Бу режимлар XX асрда, тинчлик даври бўлишига қарамай, қатағонлар ва очарчилик билан 100 миллионга яқин одамни ўлдирган.

Бозорлар инсон табиатига тўлақонли мос равишда ишлайди. Шунинг учун ҳам улар бизни ўз имкониятларимиздан тўлиқ фойдаланишга ундайди. Мен ёзишни яхши кўрганим учун бу китобни ёзяпман. Китоб соҳа мутахассиси бўлмаганлар учун қизиқарли бўлади, деб ўйлаганим сабабли ёзяпман. Ва яқинда иккита ўғлим университетда ўқишни бошлаши учун ҳам ушбу китобни ёзяпман. Иш бизга бевосита фойда келтирганда, янада кўпроқ ишлаймиз ва машаққатли меҳнат ортидан кўпинча жуда муҳим ижтимоий ютуқларга эришамиз.

Ва ниҳоят, энг асосийси – бозорларни йўналтириб туриш учун ҳукумат қудратидан фойдаланиш имкониятига эгамиз ва ундан фойдаланишимиз лозим. XX асрдаги иқтисодий кураш капитализм ва коммунизм ўртасида кечди. Капитализм ютди. Ҳатто сўлчи қайноғам ҳам коллектив қишлоқ хўжалигининг самарадорлиги ёки металлургия заводларига давлат эгалик қилишининг мақсадга мувофиқ эканига ишонмайди (гарчи у бир марта АҚШ почта хизмати андозасидаги соғлиқни сақлаш тизимини кўргим келади, деган бўлса-да). Бошқа томондан, ақл-идрокли одамлар кўпинча ҳукумат бозор иқтисодиётига қачон ва қандай аралашиши ёки капитализм сабабли ночор аҳволда қолган одамларни қай тарзда ҳимоялаш кераклиги борасида қарама-қарши фикрларда бўлиши мумкин. Бошқача айтганда, XXI асрдаги иқтисодий баҳс-мунозаралар бозорларимиз қанчалик эркин ишлаши лозимлиги тўғрисида кечади.

2 БОБ
Рағбатлар муҳим: қандай қилиб бурнингизни кесиб ташлаш орқали омон қолишингиз мумкин (агар қора каркидон бўлсангиз)?

Қора каркидонлар бутунлай қирилиб кетиш хавфи остидаги ҳайвонлардир. Бугунги кунда 4 мингга яқин қора каркидон Африканинг жанубида яшайди, 1970 йилда эса уларнинг сони 65 мингга яқин эди. Бу экологик ҳалокатнинг ёрқин намунасидир. Ушбу вазиятда иқтисодиёт асослари бу ҳайвонларнинг нима учун бундай муаммога дуч келганини тушунтириб бериши ва, эҳтимол, вазиятни қандай тузатиш мумкинлиги борасида ҳам таклиф киритиши мумкин.

Одамлар нега қора каркидонларни ўлдиришади? Инсонлар қайси сабабга кўра гиёҳванд моддалар сотишса ёки солиқ тўламай, ғирромлик қилишса, худди шу сабабдан қора каркидонларни ҳам овлашади. Сабаб шуки, қўлга тушиш хавфига қарамай, бу каби жиноятлардан анча-мунча пул ишлаб топиш мумкин. Кўпгина Осиё мамлакатларида қора каркидон шохи кучли афродизиак ва иситма туширувчи восита сифатида кўрилади. Бундан ташқари, каркидон шохидан анъанавий Яман ханжарларининг сопларини тайёрлаш учун ҳам фойдаланишади. Битта каркидон шохи қора бозорда 30 минг долларга сотилиши мумкин – жон бошига даромад йилига минг долларни ташкил этадиган ва ушбу даромад доимий равишда камайиб бораётган мамлакатлар учун бу – жуда катта пул. Бошқача айтганда, Африка жанубининг қашшоқ аҳолиси учун қора каркидоннинг ўлиги унинг тиригига қараганда ғоят қимматлироқдир.

Афсуски, бу бозор ўзини табиий йўл билан ўзгартириб тўғрилай олмайди. Автомобиль ёки шахсий компьютерлар ишлаб чиқарадиган компаниялар таъминот камайганини пайқаса, ишлаб чиқаришга зўр беради, аммо қора каркидонлар камайиб борса, янги қора каркидонларни ишлаб чиқаришнинг иложи йўқ. Аксинча, бунда жараён мутлақо тескари ишлайди: қора каркидонлар буткул қирилиш хавфи остида қолганда, қора бозорда каркидон шохининг нархи янада кўтарилади. Бу эса, ўз навбатида, браконьерларни сўнгги тирик ҳайвонларни овлашга рағбатлантиради. Экологик муаммоларнинг барчаси учун умумий бўлган яна бир муҳим жиҳат мавжуд: қора каркидонларнинг аксарияти хусусий эмас, балки жамоат мулкидир. Бу ажойибдек туюлиши мумкин. Лекин аслида бу вазиятни ҳал қилишдан кўра кўпроқ муаммо келтириб чиқаришга хизмат қилади. Тасаввур қилинг, барча қора каркидонлар битта очкўз чорвадорнинг қўлида, у бу ҳайвонларнинг шохларидан Яман ханжарлари ясалишини яхши билади. Бу фермер экологик муаммолар олдида пинагини ҳам бузмайди. У шунақанги худбин ва разил одамки, баъзида завқ учунгина итини тепади. Бунчалик очкўз одам эллик йил ичида қора каркидон популяциясининг олтмиш беш мингдан беш минггача камайишига йўл қўярмиди? Ҳеч қачон! У жониворларни кўпайтирарди ва авайларди, чунки у қорамол хўжаликлари эгалари сингари ҳар доим бозорга етказиб бериш учун йирик таъминот керак бўларди. Бу ҳаракатларининг альтруизмга ҳеч қандай алоқаси йўқ – бу ўз ихтиёридаги ноёб ресурснинг қийматини максимал даражага кўтариш истаги билан боғлиқ.

Жамоат мулки бўлган ресурсларни сақлаш эса баъзи бир ўзига хос муаммоларни келтириб чиқаради. Биринчидан, қора каркидон билан ёнма-ён яшайдиган одамлар унинг мавжудлигидан ҳеч қандай фойда кўришмайди. Аксинча, каркидон ёки фил каби йирик ҳайвонлар кўпинча экинларга катта зарар етказади. Ўзингизни маҳаллий аҳолининг ўрнига қўйиб кўринг. Тасаввур қилинг, африкаликлар тўсатдан Шимолий Америка жигарранг каламушларининг тақдири ҳақида жиддий ташвишлана бошлашди. Бу жонзотларни сақлаб қолиш стратегиясининг муҳим элементи – уларни ўз уйингизда сақлаш ва кўпайтириш. Энди тасаввур қилинг, олдингизга браконьер келиб, каламушлар ертўланинг қаерида эканини кўрсатишингизни сўраб, эвазига пул таклиф қилмоқда. Ҳмм, тўғри, дунё бўйлаб миллионлаб одамлар қора каркидон ёки тоғ горилласи каби ноёб турларнинг сақланишидан хурсанд бўлишига шубҳа йўқ. Аммо бу ерда аслида муаммонинг бир қисми кўриняпти холос: атроф-муҳитни муҳофаза қилиш юкини бошқа бировга ёки бирон-бир ташкилотга юклаб қўйиб, ишёқмас позициясини танлаш осон. Масалан, шахсан ўзингиз ўтган йили йўқолиб кетиш хавфи остида бўлган турларни сақлаб қолиш учун қанча вақт ва маблағ сарфладингиз?

Ноёб ёввойи ҳайвонларни кўрсатиш учун бой сайёҳларни олиб келиб, катта пул ишлаб топадиган сайёҳлик агентликлари ва сафари операторлари худди шундай “ишёқмаслик” муаммоси билан юзлашади. Айрим сайёҳлик компаниялари табиатни муҳофаза қилишга бир тийин ҳам сарфламаган бўлса-да, асраб қолинган каркидонлардан келадиган фойда уларга ҳам тегади. Демак, табиатни асраш учун сармоя киритган фирма бозорда кўпроқ зарар кўради. У табиатни муҳофазалашга сарфлаган маблағларини қоплаши учун ўз саёҳат хиз матларини қимматроқ қилишига тўғри келади (акс ҳолда, кам даромадга кўнишга мажбур). Давлат ҳам атрофмуҳитни муҳофазалашда маълум бир роль ўйнайди, бу кундек равшан. Аммо Саҳрои Кабир жанубида жойлашган мамлакатларнинг энг яхши ҳукуматларида ресурслар етишмайди, энг ёмонларида эса тизим коррупция ботқоғига ботган ва самарасиз. Аниқ ва кучли рағбатга эга ягона томон браконьерлар бўлиб, улар тирик қолган каркидонларни овлаб, уларни ўлдириб, сўнгра шохларини сотиш орқали мўмай даромад топиб, қироллар каби бадавлат бўлиб олишади.

Булар тўғрисида ўйлаш кишини тушкунликка тушириб қўйиши тайин. Бироқ иқтисодиёт бизга қора каркидон ва бошқа йўқолиб бораётган турларни қандай қутқариш мумкинлиги ҳақида, ҳеч бўлмаганда, озгина тушунча олишга ёрдам беради. Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш стратегияси қора каркидон яшайдиган жойлар атрофида қўним топган аҳолининг рағбатларига мувофиқ бўлиши керак. Оддийроқ айтганда, маҳаллий аҳолига ҳайвонларнинг тириги ўлигидан кўра кўпроқ фойда келтиришини исботлаш учун аниқ бир сабаб топиш керак. Айтганча, ушбу ғоя бугунги кунда куртак ёзаётган экотуризмнинг асосидир. Агар сайёҳлар қора каркидонларни уларнинг табиий яшаш маконларида кўриш ва суратга олиш учун катта миқдорда пул тўлашга тайёр бўлса ва, энг муҳими, маҳаллий аҳоли туризмдан келувчи маблағлардан улуш олса, аҳолида бу ҳайвонларни ҳимоя қилишга рағбат пайдо бўлади. Бундай усул Коста-Рикага ўхшаган жойларда аллақачон ўз самарасини кўрсатган: Коста-Рика давлати ўз ҳудудининг 25 фоизидан кўпроқ қисмида миллий боғлар барпо этиш орқали тропик ўрмонларни ва экологиянинг ўзига хос бошқа унсурларини ҳимоя қилишга эришди. Ҳозирги вақтда бу давлатнинг туризм ортидан топадиган йиллик даромади миллиард доллардан ошиб, Коста-Рика миллий даромадининг 11 фоизини ташкил этади.³¹

Афсуски, йўқолиб кетиш хавфи остида бўлган бошқа биологик турлар – тоғ гориллалари (улар “Туман пардаси ортидаги гориллалар”³² китобининг муаллифи Дайан Фосси туфайли танилганди) билан боғлиқ вазият тескарига қараб кетмоқда. Ҳисоб-китобларга кўра, Шарқий Африка ўрмонларида бу ҳайвонларнинг атиги 620 таси қолган. Ушбу минтақа мамлакатлари – Уганда, Руанда, Бурунди ва Конгода бўлиб ўтган фуқаролар урушлари сайёҳлик бизнесини буткул йўқ қилиб юборган. Илгари маҳаллий аҳоли горилла популяциясини муҳофаза қилган. Аммо бунинг сабаби маҳаллий аҳолининг гориллаларга бўлган қандайдир эҳтироми эмас, балки сайёҳлардан келадиган маблағ гориллалар яшайдиган ўрмонларни кесишдан келадиган фойдадан кўпроқлигида эди. Аммо минтақада зўравонлик авж олгани сабабли ҳаммаси ўзгарди. Маҳаллий фуқаролардан бири “New York Times” газетасига берган интервьюсида шундай дейди: “Гориллалар биз учун сайёҳларни жалб этишда муҳим аҳамиятга эга. Акс ҳолда, улар ҳеч қандай қийматга эга эмас. Агар сайёҳлар келмаса, омадимизни ўрмонда синаб кўришимизга тўғри келади. Илгарилари биз яхши ўтинчилар эдик”³³.

Айни пайтда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бўйича мутасаддилар иқтисодиёт учун ғоят муҳим яна бир ғояни амалда синаб кўришмоқда. Қора каркидонлар ўлдирилишига сабаб уларнинг шохлари жуда қиммат эканида. Агар шохлар бўлмаса, ҳайвонларни ўлдириш учун ҳеч қандай сабаб йўқ. Шунга асосланиб, баъзи жойларда экологлар қора каркидонларни тутиб, шохларини кесиб, табиатга қайтаришни бошлашди. Натижада каркидонларнинг айрим йиртқичларга қарши ҳимояси анча заифлашди, аммо энди уларнинг энг ашаддий душман – одамлар томонидан овланиши эҳтимоли кам. Бу усул иш бердими? У ҳақдаги маълумотлар турлича.

Баъзи ҳолатларда браконьерлар шохидан айрилган каркидонларни бошқа сабабларга кўра ўлдириши ҳали ҳам кузатилмоқда. Биринчидан, шохсиз ҳайвонни ўлдириб, браконьер кейинги сафар ўзи учун фойдасиз бўлган айнан шу шохсиз каркидонни қувишга вақт сарфламайди. Иккинчидан, кесилган шохдан қолган кичик бир бўлак учун ҳам бироз пул беришлари мумкин. Бундан ташқари, афсуски, ҳатто шохсиз каркидонларнинг ўлдирилиши ҳам бу тур йўқолиб кетиши хавфини янада кучайтирмоқда, чунки шохсиз каркидонлар камайгани сайин, мавжуд шохлар захирасининг қиймати ошиб бормоқда.

Намибия каркидонларни сақлаб қолиш йўлида уларни отишга рухсат берди. Бу ғоя ўта аҳмоқона эшитилсада, аслида ундай эмас (анча баҳсли бўлишига қарамай). Ҳар йили Намибия ҳукумати бештагача қора каркидонни овлаш имконини берадиган рухсатномаларни кимошди савдога қўяди. Овчилар ҳар бир каркидон учун одатда 350 минг долларгача тўлайди. Тушган маблағ каркидонлар муҳофазаси учун ишлатилади: жамоат қўриқхоналарини ташкил этиш, каркидонларнинг ҳаракати ва соғлиғини назорат қилиш учун шохларига кузатувчи мослама ўрнатиш ҳамда браконьерларга қарши курашиш. Овчилар фақатгина насл қолдириш ёшидан ўтган қари эркак каркидонларни овлаши мумкин. Ғояни қўллаб-қувватловчилардан бири шундай деган: “Битта каркидонни овлаш бошқа кўплаб каркидонларни сўйилишдан асраб қолиши мумкин”³⁴.

Айтилганларнинг барчасида биз бошқа муҳим жиҳатга эътибор қаратмадик, бу – талаб масаласи. Йўқолиб кетиш хавфи остида бўлган ҳайвонлардан тайёрланган маҳсулотлар билан савдо қилишга рухсат беришимиз керакмикан? Кўпчилик бу саволга йўқ, дея жавоб беради. Қўшма Штатлар сингари мамлакатларда қора каркидон шохидан ханжар ясаш ноқонуний ҳисобланади ва бу, албатта, бундай маҳсулотларга бўлган умумий талабни камайтиради. Натижада браконьерларнинг ушбу ҳайвонларни овлашга бўлган рағбати камаяди. Шу билан бирга, тескари фикр ҳам мавжуд. Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бўйича расмийларнинг баъзилари айтишича, чекланган миқдордаги каркидон шохлари (филлардан мисол келтирсак, фил суяги) билан савдо қилишга қонуний рухсат берилса, бу ижобий оқибатларга олиб келади: биринчидан, савдодан йиғилган маблағ қашшоқ ҳукуматларга браконьерликка қарши курашишга ёрдам беради; иккинчидан, бу ҳолат ноқонуний овлардан келган товарларнинг бозор нархини пасайтиради ва оқибатда браконьерларнинг ҳайвонларни ўлдириш истаги маълум даражада камаяди.

Ҳар қандай мураккаб сиёсий масалада бўлгани каби бу ерда ҳам ягона тўғри жавоб мавжуд эмас, аммо муаммони ҳал қилишнинг нисбатан самаралироқ йўллари бор. Хулоса шуки, қора каркидонни тур сифатида сақлаб қолиш табиий фанларга қанчалик алоқадор бўлса, иқтисодиётга ҳам шунчалик алоқадор. Биз қора каркидонлар қандай кўпайиши, нима ейиши ва қаерда яшашларини биламиз. Вазифамиз эса одамларни қора каркидонларни ўлдиришдан тўхтатишдир. Бунинг учун қора каркидонларнинг хулқ-атвори ва хатти-ҳаракатларини эмас, балки одамларнинг қай тарзда фикрлаши ва ҳаракат қилишини тушуниш талаб этилади.

Рағбатлар муҳим. Бизга қилган ишимиз ҳажмига қараб тўлашса, кўпроқ ишлашни бошлаймиз. Бензин нархи кўтарилса, камроқ машина ҳайдаймиз. Агар мен талабаларимдан ўқишга берилган адабиётлар бўйича тест олсам, улар айтилган китобларни ўқиши эҳтимоли кўпроқдир. Адам Смит ўзининг “Халқлар бойлиги” асарида келтирган фикрлардан бири айнан шу эди: “Қассоб, пиво ишлаб чиқарувчи киши ёки новвой бизга бўлган хайрихоҳлиги туфайли эмас, балки ўз манфаатларини кўзлаб иш тутгани учун ҳам кечки овқати миз тайёрланишига ҳиссасини қўшади”. Билл Гейтс Тинчлик Корпусига қўшинларга қўшилиш учун эмас, балки “Microsoft”ни ташкил этиш ва сайёрадаги энг бой одамлардан бирига айланиш учун Ҳарвард университетини тарк этган. Шу билан бирга, у шахсий компьютерлар оламида инқилоб ясади, бу инқилоб эса барчамизнинг фаровонлигимизни юксалтирди. Дунёни ҳаракатга келтириб турган нарса айнан шахсий манфаатдир. Бу ғоя бемаъни туюлса-да, аслида бу кундек равшан. Шунга қарамай, уни доим ҳам эътиборга олишмайди. “Ҳар ким ўз қобилиятига кўра ишлайди, ҳар ким ўз эҳтиёжига кўра олади” деган эски шиор ўз вақтида яхши халқ қўшиғига айлангандир, аммо уни иқтисодий тизимда қўллаш нафақат самарасизлик, ҳатто оммавий очарчиликларга ҳам олиб келган. Бозор иқтисодиёти асосида қурилмаган ҳар қандай тизимда рағбатлар ва самарадорлик ўзаро алоқадор бўлмайди. Бундай тизимларда компаниялар ва ишчилар янгилик қилгани ҳамда меҳнатсевар бўлгани учун мукофотланмайди, дангасалик қилиб, суст ишлагани учун эса жазоланмайди.

Бу каби ёндашув натижалари қанчалик ачинарли бўлиши мумкин? Иқтисодчиларнинг ҳисоб-китобларига кўра, Берлин девори қулаган пайтга келиб Шарқий Германиядаги баъзи автомобиль ишлаб чиқарувчилари амалда катта зарар билан ишлаган. Ишлаб чиқариш жараёни шу қадар самарасиз ва тайёр маҳсулот шунчалик яроқсиз эдики, заводлар ишлаб чиқариш учун сарфланган маблағдан ҳам арзонроқ бўлган машиналарни ишлаб чиқарарди. Аслида, улар мукаммал пўлатни олиб, удан расво нарса ишлаб чиқариш билан шуғулланарди холос! Иқтисодиётнинг йирик тармоқлари давлат томонидан эгалланган ва бошқариладиган Ҳиндистон сингари номигагина капиталистик мамлакатларда ҳам шундай ҳолатга дуч келиш мумкин. 1991 йилда Ҳиндистон ўғит корпорацияси фаолиятига 12 йил бўлганди.³⁵ Ҳар куни 1200 нафар ишчи ўғит ишлаб чиқаришдек муштарак мақсад йўлида тинимсиз меҳнат қиларди. Фақат кичик муаммо бор эди: завод ҳеч ким сотиб олмайдиган ўғит ишлаб чиқарарди. Умуман сотилмайдиган ўғит. Давлат бюрократлари заводни бошқариш учун бюджетдан маблағ сарфларди. Аммо заводдаги ускуналар ҳеч қачон яхши ишламаган. Шунга қарамай, ҳар куни мингдан зиёд ишчи ишга келар, ҳукумат эса уларга маош тўлашда давом этарди. Аслида, бутун корхона иқтисодиётни ишлаб тургандек қилиб кўрсатадиган сароб эди. Заводни тугатишга қодир механизм бўлмагани учун у йиллар давомида шу тахлит ишлаган. Агар корхонани давлат молиялаштирса, маҳсулот ишлаб чиқариб, уни таннархидан юқорироқ нархда сотишга ҳеч қандай эҳтиёж бўлмайди.

Бу каби мисоллар кулгили туюлиши мумкин, аммо аслида ундай эмас. Шимолий Корея иқтисодиёти ҳам худди шундай тарзда таназзулга юз тутган. Мамлакат ўзини ўзи тўйдира олмайди, шунингдек, ташқи дунёга экспорт қилиш ва эвазига керакли миқдордаги озиқовқат олиш учун етарли қийматга эга ҳеч нима ишлаб чиқармайди. Дипломатлар, БМТ расмийлари ва бошқа кузатувчиларнинг фикрига кўра, Шимолий Корея халқи катта очарчилик ёқасида турибди. Бундай очлик 1990-йиллардаги фожианинг такрорланиши бўлади ‒ ўшанда очлик туфайли миллионга яқин одам вафот этган ва шимолий кореялик болаларнинг 60 фоизи очарчилик домида қолган. Ўша пайтларда журналистлар темир йўл бўйлаб юриб, ўтиб кетган поездлардан тушган кўмир ёки озиқ-овқат қолдиқларини қидираётган ва ўт еётган кишилар ҳақида ёзиб чиққанди.