Kitabı oku: «Йөзек кашы / Перстень», sayfa 10
VIII
Кул эше, һәртөрле чигеш-нәкыш эшләре белән генә тамак туйдыру мөмкин булмый башлады. Дөресен әйткәндә, авылның башка нужалары муеннан ашкан, өйләндерерлек егетләр калмаган, андыйларны сугыш машинасы үзенә алып, йота алганын йотып, тамагыннан үтмәгәнен чәрдәкләп кайтара тора иде. Шундый чакта да халык җорлык саклаган була, әллә кияүсез калган кызлардан көлеп, әллә аларны жәлләп, кайчагында «яшь әтәчләр» нең, җитлекмәгән тавыш белән һәм мулла, мәчет тирәсен һич санга сукмыйча:
Шыбыр-шыбыр яңгыр ява өй түбәсе калайга,
Инде, кызлар, сез калдыгыз кузна уйнаган малайга, –
дип җырлап узуларын ишеткәләргә туры килгәли иде. Камәрдән аерылу Гыйльмениса өчен, бер яктан, канаты каерылу булса, әмма шундый егетләр кытлыгы вакытында аны башлы-күзле итеп калдыруы өчен, ул сөенеп бетә алмый. Чакырып ук ала алмаса да, килгәндә бары белән кунак итә, мунчасын ягып кертә, хәтта – күрше-тирәләренең теленә керүдән һич шикләнмичә – әлеге теге янтыгы белән алгарак чыгып йөрүче кияве өчен кайдандыр «кумушка» сын да табып кайта иде. Тегеләре дә буш кул белән килмиләр, хәер. Килгән саен, Гыйльменисаның әле кызларыннан берсенә, әле үзенә яулыкмы, алъяпкычлык ситсымы кыстыра киләләр – Таҗи кияү, янтык булмагае, чорт булсын, атаклы Ширияздан байларның алар авылына ачкан кибетенә приказчик булып кергән, газета яздыра, дөнья хәлләре белән танышып бара, килгәндә-киткәндә, әллә чак кына мактанырга теләп, әллә дөнья хәлләрен алданрак «сукалап», җиңгәсе Гыйльмениса алдында:
– Әле, туганым җиңги, уйлама болай гына булыр дип. Ширияз әфәнденең кибетен ялынып-ялынып миңа сылар көннәре алда әле, менә, сугыш бетеп, аннан атчайныйрак егетләр генә кайта төшсен, – дип тә җибәргәли иде.
Гыйльменисаның сугыштан кайтыр кешесе булмаса да, мондый хәбәрләргә ул да бик рәхәтләнеп колак сала, ни генә димә, аның да көтәр нәрсәләре бар: беренчедән, әгәр сугыш бетсә, дөньяга тоз чыгар иде – күпме вакытлар менә рәтләп тоз күргәннәре юк. Икенчедән, кем белгән, бәлки, хатын-кызларны да кертеп, җирне яңадан өләшерләр иде. Өченчедән – бусы кайдадыр, күңел төпкелендә генә саклана торган уе – аңарда да берсе артыннан икенчесе өч кыз үсеп килә ич. Ашка чеметеп салырга да тоз исәпле бер заманда кызларны тозлап куеп булмый, ичмасам, Ходай бәхетләрен ким итмәсә, сугыштан сөяген-санагын түкми-чәчмирәк кайткан егетләр күзе төшмәсме үзләренә?
Кыскасы, дөнья үзгәрә бара: мәчет, мулла турыннан гармун уйнап, юкны-барны җырлап узучы «яшь әтәчләр» не әйткән дә юк, әле тегендә, әле монда җеннәре чыккан ач солдаткаларның алпавыт амбарларын талауларын ишеттергәләп торалар, уйнаштан бала табулар да ешаеп китте, мыскыл итсәләр итәләр, бәет чыгарсалар чыгаралар, әмма элеккеге кебек, адәмнең адәмлегеннән көлеп, мыскыллап, кыйнап-җәберләп урам йөртүләр бетте, дөньясының кырылып баруы әкренләп иске йолаларның да кырыла башлавына дәлил бугай, әмма яңасын уйлап табучылар хәзергә күренми иде әле.
Гыйльмениса боларның барысын да белеп-ишетеп тора, артык киртә сикерүчеләр турында ишетеп, чиркангалап та куя – табыла бит бер нәфесенә баш була алмаган кешеләр. Ләкин шул ук вакытта, тамак тәмугка кертә дигәндәй, Гыйльмениса да түбә җирдә генә басып кала алмады: уналты белән бара торган кызы Факиһәне өйгә «күз-колак» итеп куйды һәм буш вакытларында кадакланып киндер станына утырырга кушты. Кече яшьтән үк купшы киенергә яратучы ундүрт яшьлек Фасиләсен Казанга – әнисе ягыннан үзләренә «чыбык очы» тиешле казылыкчы Моталлап байга асраулыкка бирде. Унике яшендәге кечесен каз бәбкәләре, бозау карау эшенә беркетте, шуның да өстенә бусы көнгә ике тапкыр – төшкә хәтле бер, төштән соң бер – кечкенә арба белән урманнан утын, чыбык-чабык алып кайтырга тиеш. Шулай итеп, берсенә дә буш торырга, юкны-барны уйларга вакыт калдырмыйча, балаларын эшкә кушып бетерде дә үзе урман артындагы урыс алпавыты Колокольников утарына дуңгыз караучы булып ялланды. Авылда, әлбәттә, бу эшне өнәп җиткермичә телгә кертүчеләр дә булды, эше дә чистадан түгел, кайткач, бөтен җире сап-сары юылып куелган өеннән дә дуңгыз абзары исе килгәндәй була, эштә киеп йөри торган халатын утынлыкта ук салып калдыра, иртә таңнан һәм кич караңгы капкач урман аша үтеп йөрүләр дә шикләндерә, шулай да эшли. Тормыш ләмкәсен тартырга кирәк, шуның өстенә карт һәм борынгычарак уйлый торган либерал алпавыт Колокольников билгеләгән жалуньясын нәкъ үз вакытында төгәле белән биреп бара, хәтта кайвакытта: «Менә бусын ятим балаларыңа берәр нәрсә алырсың дип бирәм, эшеңне яхшы башкарганың өчен мөкяфәт», – дип, берәр сумны артыграк та төртә, икенчедән, читен булса да кайтып-килеп, өйгә, балаларга күз-колак булып йөрү рөхсәт ителә, – әлеге дуңгыз абзарына бөтенләйгә үк кадакланмаган иде.
Ләкин кайчагында артык либераллыкның да кызык хәлләргә китерүе мөмкин икән. Алпавыт Колокольников якшәмбе көнгә каршы кичләрен хезмәтчеләрен, бигрәк тә, күрше авыллардан килеп эшләүчеләрне, бер-ике сәгатькә алданрак җибәрә һәм җае чыкканда күрше алпавытлар-әшнәләре алдында үзенең бу киң күңеллелеге белән мактанырга да ярата, мужикларның үзенә карата тыйнаклык саклауларын шуның белән аңлата иде.
Ул хәтлесенең нечкәлекләренә кермәстән, хәер, атнага бер көн булса да болай иртәрәк, көнгә караңгылык капканчы өйгә кайтырга чыгу Гыйльмениса өчен бик-бик ярап куя иде. Хәер, либерал алпавыт Колокольников нечкәрткән кебек нечкәртеп торырга Гыйльменисаның вакыты да юк, башы да эшләми, аңарга шул булган хәтлесе дә җитеп тора, якты күздә урман аша чыгып, өйгә – балалары янына кайту үзе бер бәйрәм иде. Ә менә шундый якшәмбе алды кичләреннән берсендә якты күздә урман аша чыгу аркасында ул һич көтмәгән, күңелгә килмәгән тамашага юлыкты.
Галәмәт бер хәл булды бу, бер караганда. Ләкин Гыйльмениса андый «галәмәтләр» не һич тә көтмәгән иде шул. Кинәт аптыратып, сискәндереп, хәтта бермәлгә берни дә уйлый алмас хәлгә китереп бастырды ул бичара Гыйльменисаны. Урманның бу як авызында, Ташлыяр авылы яртылаш, бигрәк тә чак кына авыша төшкән мәчет манарасы беленеп, инде күренеп торган җирдә, хәтфәдәй яшел үлән өстендә тезләрен кочаклап, уйланып калган бер ир кеше утыра иде. Аның бер ягында ун яшьләр чамасында картузлы бер малай кырын әйләнеп төшкән, икенче ягында җиде-сигез тирәләрендәге кечерәге, шундый ук картузлы, сохаримы, агач кайрысымы кимереп утыра һәм, әледән-әле утырган җиреннән сикереп торып, арткы яктан әтисенең муенына килеп сарыла иде. Мосафир үзе яланбаш, чәчләре ике яклап коелган. Ләкин эре гәүдәсе, киң җилкәсе әле үз урынында, бәлки, авыл ягына карап уйланып утырганныкыдыр – юлаучы чак кына бөкрәя төшкән кебек күренә иде. Картузлы малайларына тирә-юньне күрсәтеп, ял итеп утыручы берәр урыстыр дип, эндәшмичә-тынмыйча, хәтта адымнарын мөмкин хәтле җәһәтрәк атлап үтеп барганда, Гыйльменисаның колак төбендә гаҗәп якын һәм үз булып бер эндәш яңгырагач, туктамас җиреннән туктап калды Гыйль- менисаң.
– Бу безнең Ташлыяр авылы шушылай кечерәеп калдымыни? – дип сорап куйды ир, утырган урыныннан кузгала төшеп. – Арткы урамны, Караташ сыртын бөтенләй бетергәнсез ич.
Әйткән сүзе бары тик шул булды, аннары тынлык, аптырап, күрер күзгә ышанмыйча бермәл карашып тору, аннары тагын тынлык – бу юлгысы инде уйлану, танырга тырышу, бер үк вакытта гаҗәпләнү белән тулган иде.
– Тукта әле, тукта! Гыйльмениса түгелме соң син? Гыйльмениса ич син!
Моны ике малаен ике кулына җитәкләгән, ләкин нинди дә булса адым ясарга әле базмыйчарак торган әлеге шул ир кеше әйтте. Гыйльмениса инде өнгә килеп өлгергән, аның каршында картузлы ике малай җитәкләгән кеше, картайган, яхшы ук суырылган, ләкин күз карашындагы яшькелт утын, Ташлыяр авылында бүтән берәүдә дә булмаган-күренмәгән моңсу-яшькелт утын әле дә булса югалтмаган, тавышындагы ягымлы җылылыкны да югалтмаган кеше – йә, мәүла! – бу бит шул, кайчандыр төшләргә кереп йөдәткән, хәзер инде онытылган һәм һичсүзсез онытылырга тиешле кеше – Хафиз… Хафиз үзе иде ләбаса!
Малайларның берсе, зуррагы, нәрсәдер сизенгән кебек, әтисенә туры гына карап, русчалатып нидер эндәште, ләкин Хафиз аны ишетерлек хәлдә түгел иде.
– Менә шулай, Гыйльмениса, – дип куйды Хафиз, малаеның сүзен искә дә алмыйча, – исән кешеләр бер очраша икән.
Тагын тынлык: Хафиз Гыйльменисаның нинди дә булса сүз әйткәнен көтә, ә Гыйльмениса һаман сүзсез, ул әле малайларга, әле Хафизның үзенә карап, нәрсә дип сүз кушарга да белмичә телсез калган иде.
– Әйдә соң, атлый торыйк, – дип тәкъдим ясады Хафиз, бу юлы инде яхшы ук кыюлана төшеп, – безгә бит бер якка таба.
Аңы белән түгел – нәрсәне булса да аңлый һәм нәтиҗә ясый алырлык дәрәҗәдә түгел иде Гыйльмениса, – дөресрәге, эчке сагаю һәм искәрмәстән килеп чыккан бу кинәтлектән әле һаман сискәнеп туктамаган шомлы күңеле белән Хафизның бу соңгы сүзләрен ишетеп алды хатын, һәм бусы, озак еллар онытылып торудан соң, аны иң куркыта торганы булды.
– Болар әллә синең малайларыңмы? – дип сорады Гыйльмениса, кызыксынудан да бигрәк гаҗәпсенеп. Аны, барыннан да элек, малайларның әллә нидә бер русчалатып сүз кыстырып куюлары гаҗәпләндерә иде.
– Ә кемнеке булсын, минеке булмыйча? – Хафиз сорауга каршы сорау белән җавап кайтарды. Ул бераз шаярткан кебек тә күренергә тырыша, ләкин Гыйльменисаның – кайчандыр бөтен нәрсәне нәкъ үз вакытында, нәкъ үз дөреслеге белән тотып ала торган булып хәтеренә сеңеп калган Гыйльменисаның – шушы ап-ачык хакыйкатьне, ягъни яныннан тырык-тырык атлап килүче картузлы бу ике малайның Хафиз малайлары икәнлеген аңлар-аңламас килүе аны – болай да әйләнә-тирәдәге үзгәрешләргә исе китеп кайтучы кешене – эчтән нык кына аптыратып калдырган иде. «Ә өйдәгеләр… Әти белән әни карчык ничек карар татарча белми торган бу пацаннарга?» дигән сорау да узды аның миеннән.
– Ә әниләре соң? Соңыннанрак кайтачакмыни әниләре?
Бәлки, кирәк булмагандыр, урынсыз куйгандыр Гыйльмениса бу сорауны. Ләкин нишләтәсең, аналык инстинкты, балалар язмышы белән кызыксыну чиште бугай телен, ычкынды бит шундый уңайсыз сорау. Хафиз беравык телсез калды.
– Беркайчан да кайтмаячак әниләре, – диде аннары, күз карашын аска алып. Кинәт аның тавышы сынды, шуны сиздермәскә тырышып, сүзсез барды, аннары салмак кына янә башлады. – Ишеткәнең юк идеме Севастополь дигән бер кала турында. Кара диңгез буендагы портовой бер кала. Менә шунда артналёт вакытында үлеп калды әниләре. Маша исемле иде. Береговой охранада медсестра булып эшли иде.
Озак кына сүзсез барганнан соң, эчке халәтен бераз җиңеләйтергә теләп булса кирәк, күтәренкерәк тавыш белән өстәде:
– Менә шулай кайтып киләбез инде Ташлыярга. Казанга хәтле поезд белән, Казанның бу ягын тәпи-тәпи, – аннары, бөтенләй уенга әйләндерергә теләгәндәй, болай дип тә өстәде, – ни урыс, ни татар дигәндәй, ике малай җитәкләп. Кертерләрме авылга, юкмы?
Гыйльменисага кинәт бик авыр булып китте – нилектән икәнлеген үзе дә белми, бәлки, анасыз калган балалар язмышы өчендер, бәлки, дөньясының шулай катлаулы булганлыгы өчендер, бәлки, үз язмышы кинәт башына китереп органдай булгандыр – ләкин Гыйльменисага бик-бик уңайсыз булып калды бу минутта.
IX
Хафиз кайтышлый, урман юлында Гыйльмениса белән беренче очрашканда ук, уйный-көлә, «Ни урыс, ни татар – ике малай җитәкләп кайтабыз менә. Кертерләрме авылга, юкмы?» дип, бөтенләй юктан гына әйтмәгән, өйдәге картларының үтә иске фикерле диндар кешеләр булганлыгын чамалап әйткән икән. Озак аерылып торудан да ара яхшы ук суынган, шуның өстенә кайтучы кеше Мәкәрҗәдән түгел, бүләк-санаклары юк, кесә ягы да такыр, һич урынсызга телдән ычкынгалап китә торган, ләкин мондагыларга аңлашылмый да, аларны шаккатыру өчен әфсенле көче дә булмаган диңгез терминнарыннан һәм ялтыравыклы төймәләр тезгән кителеннән бүтән байлыгы хәзергә күренми.
Шул «юк» өстенә тагын татарча бер авыз сүз белми торган ике малай да өстәлгәч, тынычка өйрәнгән карт белән карчык әллә нишләбрәк калдылар. Әлбәттә, кайту белән үк – берьюлы сиздермәделәр. Булганы белән кунак иттеләр. Хәтта картузлы малайлар белән әби арасында бармаклар белән төртеп сөйләшү, һәртөрле ымлаулар ярдәмендә кызыклы-кызыклы гына аңлашып караулар да булды. Шулай да бу кунакчыллык озак дәвам итә алмады, әбинең җыела килгән үте беркөнне тышка ук бәреп чыкты.
– Туйдым мин бу кул белән төртеп сөйләшүләрдән, – дип, хәзергә әле карты алдында гына булса да үтен түкмичә кала алмады Сәрби әби, – җитмәсә тагын, сүз ишеттерә торалар. Беркөнне су юлында Хабра карчыгы Әсхап күзгә бәреп әйтә: марҗадан туган ул сөннәтсез малайларны безнең мөселман җирендә озак асрарсызмы икән? Әнә абыстай әйтә, ди, анда: сугыш зилзиләсенең болай озакка сузылуы да, уйнаштан туган балалар да, мәчет манарасының тора торгач бер якка кылая башлавы да, сөннәтлесенең, сөннәтсезенең бер коедан су эчүе дә, дип әйтеп әйтәдер, ди…
Ул әле тагын да сузмакчы иде, карты Хәсәнша:
– Куйсана шул Хабра карчыкларын да, разный анда мәет козгыннарының сүзләрен, – диде, сүзен кырт өзеп, – сөйләшсәм, мин үзем, ир кеше белән ир кеше, сөйләшермен. Ә малайларга сөннәтсез дип тел тидерәсе булма. Болай да җиреннән-суыннан, туган аналарыннан язган балалар алар.
– Ничек тел тидерим ди, кайчан мин аларның телләрен гүпчи дә белмим, – дип мыгырданып калды карчыгы. Ләкин бу әле аның карты белән килешүе дигән сүз түгел, эш кайсы якка булса да бер якка хәл ителмәсә, ул әле, әлбәттә, мыгырданып кына калыр кебек күренми иде.
Шулай да Хәсәнша карт башламады ул җитди сүзне, Хафиз үзе башлады – ул борынгычарак уйлый торган картларның ашына кара таракан булып төшкәнлеген үзе дә сизеп йөри иде.
– Болай тора эшләр, әти, – дип башлады ул бер кичне, өйдә әтисе картның ялгыз үзен генә туры китереп, – син үзең дә элекке солдат кеше, аңларга тиешсең: шушы Русия мәмләкәтен саклап, ничәмә-ничә еллар тозлы диңгез сулары гизгән, берничә тапкыр ранный булган кешеләрнең – без солдат, морякларның – урыны хәзер ишек төбендә түгел, өйнең түрендә булырга тиеш. Безнең братва моны әле тиздән күрсәтәчәк.
Әти белән сөйләшкәндә сүзнең митингта сөйләшкәндәге кебегрәк килеп чыгуын һәм үзенең урынсызга кыза башлаганлыгын сизеп, Хафиз шундук әкренрәк җайга ятты, сүзенә тизрәк йомгак ясарга ашыкты:
– Тел белмәгән ул балалар белән әнигә җиңел түгеллеген мин сизеп йөрим. Сөйләшәсе кешеләр белән сөйләштем: без Зәки солдат өенә күчмәк булабыз. Зәки минем элекке дус иде, нишләмәк кирәк, башын шул без йөргән туфракка ук салган, хатыны икенче иргә чыккан, өе буш, тәрәзәләре кадакланган. Ә безгә – державный линкорларның көлен күккә очырган диңгез бүреләренә – тәрәзәгә кадакланган такталарны каерып ату нипочём не стоит!
Җитди башланып, ярым шаяргандай очланган шушы әңгәмә җитте, ул турыда бүтән сүз кузгатып торуның кирәге булмады. Икенче көнне үк эшкә керештеләр. Эшкә керешү дигәне шул: барып, Зәки солдатның сугыш алдыннан гына салдырган өенең тәрәзәләрендәге тактаны кубарып аттылар. Сәрби әби килеп өйне җыйгандай итте, көннәр җылы, әлегә ягарга кирәк түгел, ике малаен янына алып, түшәлеп йокларга сәкесе бар – башкасын күп уйлап тормады Хафиз. Әлеге теге картузлы ике малаен ике кулына җитәкләде дә, иңенә янә шул шомарып беткән солдат капчыгын җиңелчә генә элеп, күчте дә килде буш өйгә.
Күчеп килде һәм кинәт аптырап калды: карасана, түшәмнән үрмәләп, каядыр караңгырак почмак эзләп баручы озын ботлы котсыз үрмәкүчне телгә алмаганда, бөтенләй шыр икән ләбаса монда: тавыш-тын юк, авыз эченнән мыгырданып йөрүче әни карчык юк, аш пешереп торасы юк, су юк, әгәр солдатның үзе белән йөрткән калай кружкасын исәпләмәгәндә, су эчәргә стакан-мазар шулай ук юк…
– Борынны салындырмыйк, хлопцы. Тиздән безнең Севастопольдән үзебез төреп салган багажларыбыз килеп җитәргә тиеш, – дигән булды ул, бердән оеп, сүзсез сеңеп калган малайларына җан өрергә теләгәндәй. Ләкин ул багаж дигәнендә дә рәтле-башлы нәрсә булмаганлыгын үзе белә, балаларын юата барган саен, бу тынчу бушлыкта үзе әкренләп-әкренләп буыла башлаган кебек иде.
Шулай да озак дәвам итмәде бу ташландыклык хисе. Ничек кенә авыр булмасын, сугыш чорының җәфасы-югалтулары күңелләрне ничек кенә ташка әверелдермәсен, шулай да әйләнә-тирәдә кешелекле кешеләр бетмәгән, күңелләрдә мәрхәмәт хисе сүнмәгән иде.
Иң элек, күчеп килүчеләрнең кайнар эзләренә үк басып дигәндәй, әни кеше Сәрби әби килеп керде. Ул иңбашына зур төен күтәргән, килеп җиткәнче тәмам алҗыган, ишектән керүгә көч-хәл белән сәкегә җитеп, иңендәге йөген сәкегә әйләндереп төшерде һәм, бераз сулыш алганчы, ләм-мим сүз кушмыйча, хәйран калып утырды.
– Менә бусы салып ятырыгызга, – диде ул, төргәктән өч мендәр, зур бер киез һәм бер юрган чыгарып, – атыбыз булса, барысын бергә төяп кенә китерер идең дә бит…
Сүз ялганып китәргә өлгермәде, ишектә шулай ук күтәренгән, шулай ук мышкылдаган Хәсәнша карт күренде: анысы искерәк булса да бер самавыр, беркадәр чынаяк-савыт һәм, ни уйлаптыр, бик зур буш кәрзин китергән иде.
– Ычкына башладыңмы әллә, башыңа ат типкән карт, – дип, шундук аны шелтәләргә тотынды карчыгы, – нәрсәгә ди аларга синең бу буш кәрзинең? Йөк итеп шуны күтәреп килмәсәң.
– Нәрсәгә дә ярый торган әйбер ул, тимә, – карт игътибарсыз гына җавап бирде һәм аннары Хафизга карап, ләкин аңарга әйтүдән дә бигрәк малаеның малайларына ымлап өстәп куйды: – Хәзергә әнә аларның вак-төяк әйберләрен шунда ташлый тор, соңыннан, Алла кушып, тирәнгәрәк тамыр җәя башлагач, каз утырту өчен менә дигән оя.
Тик шуннан соң гына, бу юлы инде бик җитди рәвештә, хәтта карчыгының аңсызлыгы өчен ачулангандай итеп өстәп куйды:
– Әллә каз асрамаслар дисеңме син аларны? Артларында гына шундый күл була торып.
Әле бүген кичке ашау-эчү якларын карыйсы бер вакытта әллә кайчан булачак каз оясы турында кайгыртып, буш кәрзин күтәреп килгән Хәсәнша картның сүзләре, бер яктан, азрак көлке тоелса да, чынлыкта Хафизга ошады – йөрисен йөрде, чынлап та, оя корып җибәрергә иде аның исәбе. Һәм Ташлыярга кайтып, булган яңалыклар белән танышуга ук, яшьлек хыялы Гыйльменисаның бүгенгесе көндә өч кыз белән ирсез көн күреп азаплануын ишетеп, бөтенләй үк «Шулай булмагае!» дип уйларга базмаса да, күңеленең эчкәреге бер почмагында «Ай-һай ла! Бу яртылаш ватылган ике ояны бергә кушып, малайларны – әниле, кызларны әтиле иткәндә, бер дә яман булмас иде» дигән уй кыяр-кыймас кына булса да баш калкытып узган иде. Дөресен әйткәндә, туган нигезеннән алай ансат кына чыгып китүенең сәбәпләреннән берсе дә шул иде: тынычка өйрәнгән карт белән карчык әни култыгына берьюлы тагын биш – моныкы ике, Гыйльменисаныкы өч – бәбкәне сыйдырып булмастыр бит.
Буш кәрзиннән һәм киләчәктә булачак каз оясыннан башланган сүз Хафизны бераз күтәренкерәк җайга салды:
– Синеке дә дөрес дөреслеккә, әти, – диде ярым шаярту белән, – каз үрчетмичә торып булмас, даром что-ли ничә ел буе сугышып йөрдек. Но бит әле, ни… Менә бүгенге кич турында уйлыйсы бар. Кунак булып килгәнсез парлап, яңа нигезне котлап, әйберләрен алып килгәнсез, нәрсә дә булса кыландырырга иде бит дигәнем.
Шуны гына көтеп торган кебек, кунак өстенә кунак, ишекне зур ачып, күрше Сафа килеп керде. Ул камзул чабуы астына яшеребрәк нәрсәдер тоткан, уң кулы терсәк тиңентен киселгән – яше ягыннан Хафиздан кайтышрак булса да, сугыш машинасы аның да бер кулын алып калырга өлгергән иде инде. Ничек күрешергә белмичә бермәл аптырабрак торганнан соң, әлеге киселгән кулының калтышкасы белән Хафизның җилкәсенә бер шапылдатып алып, сөйләнергә тотынды:
– Кайтканыңа күпме вакыт, бер күреп, гөрләшеп утырган да юк. Өйгә чакырып булмый, чебен дә бала-чага баскан өйне. Менә болай күршегә үк килгәч, тукта, мәйтәм, – ул уңайсызланып кына Хәсәнша картка карап алды, – син ничек, Хәсәнша абзый, ястү намазына барырга ашыкмый торгансыңдыр ич?
Карт бу сүзләрдәге кыек атып туры тидерергә тырышуны дөрес аңлады, ястү намазы белән татулыгы бик булмаса да, Сафаның камзул чабуы астына яшерелгән «кунак кызы» ның иркенгәрәк чыгарга теләвен ул бик чамалый иде.
– Җиво, әнкәсе, чап өйгә. Бер кат кирәген, савыт-саба, чынаяк-чәшкә дигәндәй, аннан килеп, бер бөтен икмәк белән бер савыт тоз кыстырырга онытма, – дип, солдатларча команда бирде карт һәм карчыгыннан элегрәк үзе ишеккә атлады, – ипи-тозны беренче булып кертергә иде ишектән, без шул каткан агач – мажик тек мажик.
Ләкин Сәрби әби ашъяулыкка төрелгән икенче төенчеген һәм ипи-тоз күтәреп килеп җиткәнче, мондагылар елтырашып өлгергәннәр, Сафа тиз генә чыгып, берничә пар чынаяк һәм каба торырга дип бер тәлинкә эчәк бөккәне, ә малайларга бер бүрек пешкән күкәй алып кереп өлгергән иде.
– Безнең монда, татар җирендә, тавыклар буяулы күкәй салмыйлар, шабаш, – дигән булып, бар күк русчасы белән иң элек малайларны сыйларга тотынды ул, – но, күкәй есть күкәй, мин салган нәрсә түгел. Утырыгыз, ашагыз, без сезнең табынга кысылмыйбыз, сез – безнекенә. И канис шуның белән…
Бусагадан беренче булып ипи-тоз кермәсә дә, күрше-тирә, авыл халкы әнисез калган ике малай белән кайтып, ялгыз өйгә килеп урнашкан Хафизны ташламады. Мендәр өстенә мендәр килә торгач, бервакыт сәке почмагындагы мендәр өеме түшәмгә җитә язды – малайлар, баш асларына гына түгел, асларына да мамык мендәр салып ята башладылар. Күрше кызлары суын кертә, икенчеләре кереп, Хафиз үзе өйдә юкта идәнен-сәкесен юып чыгара, бу мәшәкатьнең ике якка да файдасы тия: шул йомышны йомышлаган арада, күрше кызлары, кызыксынып, Толя белән Мишадан берәр генә сүз булса да русча отып калырга маташсалар, бәйрәм ашы – кара-каршы дигәндәй, үз нәүбәтләрендә Толя белән Миша да ул ерык авызлы кызлардан татар сүзләрен тартып алырдай булып сорашалар, аңлаганын аңлап, аңламаганын кул ишарәләре белән ничек тә сөйләшеп китәргә тырышалар иде.
Хафиз үзе, кайтып бераз канат-каурыйны җайга кую белән, һәртөрле җәмәгать эшләрендә – солдатлар комитеты оештыру, җирне яңадан өләшү, ирләре фронтта үлеп калган солдатка семьяларына ярдәм оештыру эшләре белән мәшгуль булганлыктан, күп вакыт өйдә малайлар үзләре генә кала, алар инде өй эшләренә дә өйрәнеп киләләр, сәкесен Мишасы юса, идәнен олырак абый буларак Толя юа, бүтән эшләрне дә шулай үзара бүлешеп, тату гына башкарып чыгалар иде. Шулай да, бер ияләшеп киткәч, аларга малайлары да, кызлары да гел кергәли йөри, кай көннәрдә, өй гамен балаларча бөтенләй онытып, малайлар белән Кыялы Яр күленә балыкка да киткәлиләр иде.
Ә бит анда, бу ялгыз нигезгә күчеп килгән ул беренче кичне дигәнем, әлеге Сафа күршенең камзул чабуы астына качып яткан оялчан «кунак кызы» дөньяга чыккач, аларның телләре-күңелләре чишелепме – Хафиз кайткан дигән хәбәрне ишетү белән, Сафа хатынын җылата-җылата «мәрәк дусты» өчен үзе самогон кудырган һәм бу «үзе кудырган» ның күздән яшь китерердәй зәһәрен, яшелле-зәңгәрлесен, менә биш көн буена саклап торган булган икән… Димәк, телләргә чишелерлек сәбәп булган монда. Әле алар икәү генә булсалар, ихтимал, үзләре дә кәкрәеп төшкән булырлар иде, башлаган сүзләре һәм гамәлләре кызып барганда гына, «ут күргәч кердем» дигән булып, алар янына өченче бер фронтовик – ниндидер бер эш майтаруы аркасында күкрәгенә «Георгий» тәресе эләктергән һәм туган җиренә ун көнгә побывкага җибәрелгән яшь солдат Хәбир дә килеп керде. Солдат солдаттан жәлләми, шуннан алар калган байлыкны өчкә бүлә башладылар. Үзеннән-үзе аңлашыла: алданрак авыз чылата башлаганнары кыза төшкән иде, шундук яшь солдатны үртәргә тотындылар.
– Син, Хәбир брат, еракка үрләрсең, парень, бу килештән. Бару белән күкрәгеңә бу «тавык тәпие» н эләктергәч, тора-бара алар синнән генерал ук ясап куймагайлары, – дип, әллә мактап, әллә көлеп, әлеге теге киселгән кулының калтышкасы белән яшь солдатның җилкәсенә сугып куйды Сафа.
– Анысы шулаен шулай да, – Хафиз әйтергәме-юкмы дигәндәй сузып торды, ләкин күзләренә бәреп чыккан зәһәрле очкыннары авылдаш хакын хаклап торырлык дәрәҗәдә түгел иде, – аңарчы бит, хлопцы, йә Хәбирнең үзенең башы очып төшүе бар, йә… царь Николашканың башын өзеп куймагайлары. Дөнья бит ул, Чалдый Гобәе әйтмешли, куласа…
– Әйдә, политикага тыгылмыйча гына утырыйк әле, өч авылдаш, өч верноподданный бергә туры килгәнбез икән, – әллә яшьлеге аркасында, әллә яңарак кына тагылган «тавык тәпие» тәэсиреннән, «ут күреп кергән» Хәбирнең ничектер бик аек каласы килә иде. Ләкин кызу канлы Сафа «йомырканың тавыкны өйрәтүе» белән килешергә теләмәде.
– Мин верноподданный түгел, бутама мине үзең белән, – дип, тавышын нык кына күтәреп, исән кулы белән өстәлгә китереп сукты, – ярый ла сиңа, чебен дә тешләмәгән көйгә, награда чәпәгәннәр, ә минем менә бу кулым кайда? Әнә Хафиз белә, ике потлы герне «эһ» тә димичә ун мәртәбә һавага чөя торган идем мин бу кул белән…
Нык кына чымырдаган кунаклар, кайсы кайсына һәм нәрсә өчен рәхмәт әйтергә тиешлекне белмичә, рәхмәтен дә, «гүр такталарын» да бергә кушып, ишек-капка тирәләрендә бераз буталышканнан соң, шулай да таралыштылар. Хафиз ялгыз калды, ишек бусагасында бер ялгызы тәмәке тартып утырды, уйланды, малайларын искә төшереп, өйгә кермәкче булды, кермәде. Тагын беравык шулай эленке-салынкы уйлана торгач, җил капканы шыгырдатмыйча гына ачып, урамга чыгып китте. Һәм аны-моны уйлап тормыйча, эчемлеккә якын да килмәгән ап-аек кеше кебек тип-тигез атлап, беләсезме, кая таба китте? Тегермән очына, Гыйльмениса тора торган якка китте. Әлбәттә, нинди дә булса дуамал ният белән түгел, кайтканнан бирле, урман ягыннан кайтышлый бергә юллары туры килгәннән бирле, Хафизның аны рәтләп күргәне дә юк – нинди дуамаллык турында уйларга мөмкин! Шуның өстенә Гыйльменисаның үзен сүз тидермәслек итеп тота белүе, каенсеңлесен булганы белән зурлап озатуы, балаларын эшкә өйрәтеп, кеше арасында ким-хур итмичә үстерүе турында колагына мактаулы хәбәрләр дә кергәли башлаган иде. Мөмкинме шундый кеше турында ни дә булса хәтта күңелгә китерергә?
Шулай да, ни белән аңлатмак кирәк, Хафиз шул очка таба китте. Гыйльменисаның өе читтә, кеше-кара күзенә чалынасы түгел, һич югы, аның шул очка барасы, Гыйльмениса яшәгән өйгә бер ялгызы, берни дә уйламыйча, бер кешегә дә күренмичә, озаклап-озаклап бер карап торасы килә иде.
Төннең бер вакытында йокы аралаш сискәнеп киткәндәй булды Гыйльмениса. Кайдандыр ялгыз бер адәм озын һәм моңлы көйгә урам тутырып җырлап килеп чыкты да, моның өе тирәсенә җитәрәк тукталып булса кирәк, сүзләрен аермачык ишеттерергә тырышкандай, озак кына сузып торды.
…Талдин талга кунып сайрый микән
Таң алдыннан сары ла сандугач,
Сандугачлар тавышы моңлы икән,
Сөйгәнеңне өзелеп сагынгач…
Сискәнеп китте Гыйльмениса һәм кинәт куркынгандай булды. Таныды ул тавышны. Бу – аның тавышы, Хафиз җырлады моны! Ә нишләп? Нигә болай соң? Кемгә дип җырлады ул моны? Менә син карт тиле.
