Kitabı oku: «İfşa edilmiş fırıldaqçı», sayfa 5

Soldakı pəncərənin yanında üzbəüz oturan iki cənab malların qiymətlərindən danışırdı. “Bunlar satıcıdırlar, – Raban düşündü və aramla nəfəs alıb onlara baxdı. – Yəqin, kəndə getməyi tacir onlara tapşırır, onlar da tacirin göstərişinə əməl edir, qatara minir, kənddəki dükanları bir-bir gəzir, bəzən də araba ilə bu kənddən başqa kəndə gedirlər. Heç yerdə yubanmırlar, çünki bütün işləri tez görmək lazımdır; və yalnız satdıqları mallar haqqına danışırlar. Belə gözəl bir işi can-başla yerinə yetirmək lazımdır!”.

Satıcıların yaşca kiçik olanı birdən əlini şalvarının arxa cibinə atıb, qeyd kitabçasını çıxardı, şəhadət barmağını dili ilə isladaraq səhifələri çevirməyə başladı, sonra dırnağını bir səhifənin üstündə yuxarıdan aşağıya doğru sürüşdürərək oxumağa başladı. Başını qaldırdıqda Rabana baxdı və indi ipliklərin qiyməti haqqında danışarkən gözlərini ondan ayırmadı. Bir natiqin deyəcəyi sözlər yadından çıxmasın deyə, gözlərini bir nöqtəyə zillədiyi kimi, o da gözlərini Rabana eləcə zilləmişdi. Oxuduğu yeri, lazım olarsa, asanlıqla tapmaq üçün baş barmağını səhifənin üstünə qoyaraq, qeyd dəftərini yarıya qədər örtüb sol əlində tutmuşdu. Dəftər titrəyirdi, çünki qolunu heç bir yerə söykəməmişdi, vaqon isə möhkəm yırğalanırdı.

O biri satıcı isə arxaya söykənərək qulaq asır və hərdən başını tərpədirdi. Gənc satıcının dedikləri ilə razı olmadığı və sonra öz fikrini söyləyəcəyi bütün görkəmindən bəlli idi.

Raban ovuclarını yumaraq dizlərinin üstünə qoydu və irəliyə doğru əyildi; satıcıların başları arasından pəncərəyə baxıb, qatarın yanından sürətlə ötüb-keçərək arxada qalan işıqlara tamaşa etdi. Gənc satıcının dediklərindən heç bir şey anlamırdı, o birinin cavabını da anlamayacaqdı. Bunun üçün hazırlıqlı olmaq lazım idi, çünki bu insanlar uşaq vaxtlarından bəri ticarət malları ilə məşğul idilər. İp yumağını əlində bu qədər çox tutan və onu dəfələrlə alıcılara təklif edən bir insan bu ipin qiymətini də yaxşı bilər və qarşıdan gəlib sürətlə yanımızdan keçən kəndlər ölkənin dərinliklərində gözdən keçərkən onun haqqında uzun-uzadı danışar. Yəqin, bu kəndləri də qarış-qarış gəzib, orada yaşayan insanlara mal təklif edən satıcılar var.

Vaqonun o biri başında əlində oyun kartları tutmuş ucaboy bir kişi ayağa qalxıb səsləndi:

– Ey, Mariya, pambıq köynəklərimi də çamadana qoymusan?

– Əlbəttə, – Rabanla üzbəüz oturan bir qadın cavab verdi. Qadın mürgüləyirdi və bu sual onu oyandırdıqda, elə astadan cavab verdi ki, sanki Rabanla danışırdı.

– Siz Yunqbunslaudakı bazara gedirsiniz, eləmi? – diribaş bir adam olan satıcı ondan soruşdu.

– Bəli, oraya gedirəm, – qadın cavab verdi.

– Yəqin orada böyük bir bazar açılacaq, hə?

– Bəli, çox böyük.

Qadın yuxulu idi, sol dirsəyini göy rəngli bağlamanın üstünə qoyub, başını əlinə söykədi, əli ətli yanağını almacıq sümüklərinə qədər örtdü.

– Çox cavandır, – satıcı mızıldandı.

Raban bayaq bilet aldığı kassirin qaytardığı qalığı saymağa başladı. Pulları bir-bir barmaqlarının arasında tutub sağa-sola fırladırdı. Pulların üstündəki imperator rəsminə xeyli baxdı, sonra başın arxasına lentlərlə bərkidilmiş dəfnə çələnginə diqqət yetirdi. Nəhayət, qalığın düzgün qaytarıldığını hesabladı və pulları qara rəngli böyük pulqabının içinə qoydu. Satıcıya tərəf dönüb, “Bunlar evlidirlərmi?” – deyə soruşmaq istəyərkən qatar dayandı. Səs-küy kəsildi, konduktorlar kəndin adını qışqırdılar, Raban fikrindən daşınıb heç bir söz demədi.

Qatar elə yavaş hərəkət etməyə başladı ki, təkərlərin necə fırlandığını təsəvvür etmək mümkün idi, amma birdən-birə yamac aşağı sürətlənməyə başladı; və birdən pəncərədən körpü göründü; körpü sürahisinin uzun çubuqları sanki yerindən qopub bir-birinin üstünə qalaqlanırdı.

Qatarın sürət götürməsi Rabanın xoşuna gəlmişdi, çünki bayaq dayandıqları kənddə qalmaq istəmirdi. “Belə qaranlıq və evdən çox uzaq, üstəlik heç kəsi tanımadığın bir kənd; yəqin orada gündüzlər də cansıxıcı olur. Bəs bundan sonrakı, ya da əvvəlki kənd, yaxud mənim getdiyim kənd fərqlidirmi?”.

Satıcı birdən bərkdən danışmağa başladı. “İrəlidəki kəndə hələ çox var”, – deyə Raban düşündü.

– Cənab, axı siz də bilisiniz ki, istehsalçılar öz adamlarını ən ucqar kəndlərə də göndərirlər, hətta ən xırda dükançılarla da sövdələşirlər. Elə bilirsiniz ki, biz topdan satanlara nisbətən onlara malı daha baha qiymətə verirlər? Əsla yox, cənab, dünən öz gözlərimlə gördüm, malı bizə hansı qiymətə verirlərsə, onlara da eyni qiymətə verirlər. Bu alçaqlıqdır. Bizim qazanc yerimizi əlimizdən almaq istəyirlər, bu şəraitdə ticarətlə məşğul olmaq mümkün deyil, boğurlar bizi.

O yenə Rabana baxdı. Gözləri yaşla dolduğu üçün utanırdı; sol əlinin barmaqlarını ağzına sıxdı, dodaqları titrəyirdi. Raban arxaya söykənib, bığlarını sol əli ilə yavaşca dartmağa başladı.

Qarşı tərəfdə oturmuş satıcı qadın yuxudan oyandı, gülümsəyərək əlləri ilə alnını sığalladı. Bunu görən tacir səsini qısdı. Qadın yenidən yatmaq istəyirmiş kimi yerini rahatladı, bağlamaya söykənib köks ötürdü və mürgüləməyə başladı. Paltarı dartılıb budlarına qədər qalxmışdı. Qadının düz arxasında oturmuş, başında kep olan bir kişi qəzet oxuyurdu. Onun qarşısında isə bir qız əyləşmişdi, yəqin qohumu idi. Qız başını sağa əydi və içəri çox bürkü olduğu üçün ondan pəncərəni açmağı xahiş etdi. Kişi gözlərini qəzetdən ayırmadan: “Bunu oxuyub qurtarım, açaram” dedi və oxuduğu yeri qıza göstərdi.

Satıcı qadın yata bilmədi, dikəlib pəncərədən bayıra baxmağa başladı, sonra gözlərini vaqonun tavanından asılmış, sarımtıl alovla yanan kerosin lampasına zillədi. Raban bir dəqiqəliyə gözlərini yumdu.

Gözlərini yenindən açdıqda, qadının mürəbbə yaxılmış çörəyi dişlədiyini gördü. Yanındakı bağlama açılmışdı.

Satıcı oğlan səssizcə siqaret çəkir və külü tez-tez yerə çırpırdı. O biri satıcı isə bıçağının ucuyla cib saatının mexanizmini qurtdalayırdı, bunun səsini vaqonun o biri başında da eşitmək mümkün idi.

Gözləri yumulan Raban kep qoymuş kişinin pəncərə şüşəsini endirdiyini tutqun şəkildə gördü. Dərhal içəri sərin hava doldu, kiminsə həsir şlyapası asılqandan qopub uçdu. Rabana elə gəldi ki, yuxudan oyandığı üçün yanaqlarına sərin hava dəyir, ya da qapını açıb onu başqa otağa aparırlar, yaxud yuxulu olduğu üçün səhv edir, bunların hamısı qarabasmadır; çox keçmədi ki, dərindən nəfəs alaraq yuxuya getdi.

II

Raban qatardan düşdükdə vaqonun pillələri hələ titrəyirdi. Təmiz havaya çıxdıqda, üzünə yağış damcılarının çırpıldığını hiss etdi. Gözərini yumdu… Stansiya binasının qarşısındakı artırmanın dəmir örtüyünə dəyən yağış damcıları əməlli-başlı gurultu salmışdı; amma ətrafdakı boş əraziyə yağan yağışın səsi küləyin yeknəsəq uğultusunu xatırladırdı. Ayaqyalın bir oğlan qaça-qaça Rabana yaxınlaşdı, – Raban onun hansı tərəfdən gəldiyini görməmişdi, – və tövşüyə-tövşüyə Rabandan hava yağışlı olduğu üçün çamadanını daşımağa icazə istədi. Lakin Raban dedi: bəli, düzdür yağış yağır, buna görə də omnibusla gedəcək, onun köməyinə ehtiyacı yoxdur. Oğlan cavab vermək əvəzinə üz-gözünü turşutdu, sanki demək istəyirdi ki, yağışda çamadanı yükdaşıyana verib piyada getmək, omnibusa minməkdən daha nəcib hərəkətdir. Və dərhal qaçaraq uzaqlaşdı. Raban onu çağırmaq istədikdə artıq gec idi.

Sadəcə iki fənər yanırdı; stansiya işçisi qapıda çıxıb, yağışın altında tələsə-tələsə lokomitivə yaxınlaşdı, qollarını sinəsində çarpazlayıb gözlədi, bir az sonra başını uzadıb ona tərəf baxan maşinistlə söhbət etməyə başladı. Köməkçilərdən birini çağırdılar, amma dərhal onu geri göndərdilər. Pəncərələrin yanında sərnişinlər dayanmışdı; adi bir stansiya binasına tamaşa etməyə məcbur olduqlarından qaşqabaqlı idilər. Tələsə-tələsə perrona gələn bir qız skamyada əyləşib, hələ açıq olan güllü çətirini yerə qoydu, donunun ətəkləri tez qurusun deyə, ayaqlarını araladı və barmaqlarının ucunu donunda gəzdirdi. Sadəcə iki fənər yandığından, qızın üzünü yaxşı görmək olmurdu. Yaxınlıqdan keçən dəmiryol işçisi çətirdən düşən damcıların gölməçə yaradacağına narazılığını bildirdi və bu gölməçənin böyüklüyünü göstərmək üçün əllərini qarşısında halqa kimi birləşdirdi, çətirin yolu kəsəcəyini də deyərək, əllərini suya dalan balıqlar kimi oynatdı.

Qatar yerindən tərpənib, uzun siyirmə bir qapı kimi gözdən itdi. Relslərin o biri tərəfində, qovaq ağaclarının arxasında cansıxıcı bir qaranlıq vardı. Ora meşə idimi, yoxsa göl, ya da insanların çoxdan yatdığı böyük bir ev? Bəlkə bir kilsə, ya da təpələrin arasında böyük bir dərə? Kim oraya yaxınlaşmağa cəsarət edə bilərdi, digər tərəfdən də kim oraya yaxınlaşmaqdan özünü saxlaya bilərdi?..

Pilləkənin yanında dayanıb, öz otağına çıxmaq istəyən dəmiryol işçisini görən Raban qaça-qaça gəlib onu saxladı:

– Bağışlayın, kənd buradan çox uzaqdırmı, kəndə getməliyəm.

– Uzaq deyil, on beş dəqiqəlik yoldur, amma omnibusla getsəniz… yağış da yağır, yox, lap yaxındır, beş dəqiqəyə çatarsınız.

– Hə, yağış yağır, bu ilki yaz yaxşı keçmir, – Raban cavab verdi. Dəmiryol işçisi sağ əlini belinə dayamışdı, Raban onun qolu ilə gövdəsi arasında yaranmış üçbucaqdan skamyada oturmuş qızı gördü; deyəsən, qız çətiri bağlamışdı.

– Belə havada məzuniyyətə çıxıb kəndə getmək əslində ağılsızlıqdır. Düşünürdüm ki, məni qarşılamağa gələcəklər, – deyə Raban söylədiklərinə əmin olmaq üçün ətrafına baxdı.

– Omnibusa gecikəcəksiniz, qatardan getdikdən sonra o çox gözləmir. Bax, oradan keçin, ağacların arasından.

Vağzalın qarşısından keçən yol qaranlıq idi, binanın sadəcə birinci mərtəbəsindəki üç pəncərədən düşən tutqun işıq uzağı işıqlandırmırdı. Raban ayaqlarının ucunda palçığın içi ilə yeridi və tez-tez “Ey arabaçı! Gözlə! Gəlirəm! Omnibus! Mən burdayam!” – deyə səsləndi. Lakin qaranlıq yolda palçıqlı gölməçələr dərinləşdikcə, Raban dabanlarını da yerə basıb irəliləməyə başladı, birdən alnına atın yaş ağzının toxunduğunu hiss etdi.

Bu omnibus idi; dərhal mindi, sürücünün yerini sərnişinlərdən ayıran şüşənin arxasındakı skamyada oturub söykəndi; lazım olan hər şeyi etmişdi. Sürücü yatırdısa, ancaq sabaha oyanardı, yox əgər ölmüşdüsə, ya yeni sürücü, ya da omnibusun sahibi gələrdi, bunların heç biri olmadıqda isə, sübh qatarı ilə gələn sərnişinlər vağzala doluşub səs-küy qoparacaqdılar. Hər halda sakitləşmək olardı, hətta pərdəni çəkib, omnibusun yerindən tərpəndiyini bildirən təkanları hiss edənə qədər dincələ bilərdi.

“Bu əziyyətlərdən sonra sabah mütləq Betti və anasıyla görüşəcəyəm. Buna heç kim mane ola bilməz. Lakin məktubumun sabah onlara yetişəcəyini əvvəlcədən bilmək olardı, deməli, bu gecə şəhərdə qalıb, sabahkı iş haqqında düşünmədən Elvi ilə əylənə bilərdim. Bax, bu tərəddüdlər üzündən həyatdan zövq ala bilmirəm. Hələ ayaqlarım da islanıb!”

Jiletinin cibindən çıxardığı kiçik şam parçasını yandırıb qarşıdakı skamyanın üstünə qoydu. Bir az işıqlıq oldu; çöldəki qaranlıq üzündən omnibusun pəncərələri qara divara bənzəyirdi. Nə altda təkərlərin, nə də irəlidə atın olduğu ağla gəlmirdi.

Raban ayaqlarını skamyanın üstünə qoyub sildi, təzə, isti corablar geyib, yerini rahatladı. Bu zaman vağzal tərəfdən birinin: “Hey! Omnibusda kimsə varsa, cavab versin!”.

– Var, var, həm də dərhal yola çıxmaq istəyən bir sərnişin! – Raban omnibusun qapısından başını çıxararaq cavab verdi, sağ əliylə tutacaqdan yapışmış, sol əlini ağzına tərəf aparmışdı.

Yağış yaxalığından aşağı tökülürdü.

İki torbadan özünə bürüncək tikmiş sürücü gəlib çıxdı; əlindəki fənərin işığı gölməçələrin üzərində oynayırdı. Qaşqabaqlı halda izahat verməyə başladı: bilirsizmi, möhtərəm cənab, o içəridə Lebeda ilə kart oynayırdı, qatar gəldikdə oyun qızışdığı üçün ayağa qalxıb baxmamışdı. Amma kimsə buna irad tutarsa, o adama heç bir söz deməyəcək; onsuz da bura murdar bir yerdir, Raban kimi bir cənabın burada nə gəzdiyini, doğrusu, anlaya bilmir; hörmətli cənabı vaxtında mənzilə çatdıracaq, buna görə də şikayət etməyə ehtiyac yoxdur. Bir az əvvəl cənab Pirkeshofer, yəni cənab müavin ona sarışın bir cənabın kəndə getmək istədiyini dedi. O da dərhal binadan çıxıb, omnibusda sərnişin olub-olmadığını soruşdu, bəlkə elə deyil, dərhal omnibusa yaxınlaşıb möhtərəm cənabla maraqlanmadımı?

Fənəri araba oxunun ucuna bərkitdi, boğuq bir səslə atı dəhləyərək omnibusu sürməyə başladı; bütün gecə omnibusun üstünə yığılmış yağış suyu axıb, deşikdən içəri dammağa başladı.

Yol bərbad gündəydi, lehmə təkər millərinin üstünü örtür, təkərlər fırlandıqca yelpik şəklinə düşüb arxaya doğru şırıltı ilə sıçrayırdı; arabaçı cilovu çox da dartmadan islanmış atı irəli qovurdu… Bütün bunları bəhanə edib Rabanı məzəmmət etmək olmazdımı? Oxun ucuna bərkidilmiş fənərin titrək işığı birdən gölməçələrin üstünə düşür, təkərlərin altında qalan lehməli su dalğalanaraq ətrafa dağılırdı. Bütün bunlar Raban gözəl, amma bir az yaşlı nişanlısının, Bettinin yanına getdiyi üçün baş verirdi. Düzünə qalsa, buna görə Rabanı danlayan olmamışdı, amma hər halda bu vurulmamış danlaqlara dözüb göstərdiyi fədakarlığı kim qiymətləndirəcəkdi? Əlbəttə, Ra-ban bunu könüllü edirdi, çünki Bettini – nişanlısını sevirdi, Bettinin isə bu fədakarlığa görə ona təşəkkür etməsi yaraşmazdı.

Raban özü də bilmədən başını bir neçə dəfə omnibusun divarına vurub gözlərini tavana dikdi. Budunun üstünə qoyduğu sağ əli aşağı sürüşdü, amma dirsəyi qarnı ilə ayağının arasındakı küncdə qaldı.

Omnibus artıq binaların arası ilə gedirdi. Bəzi evlərdən bayıra işıq düşürdü. Hansısa kilsənin pilləkəni göründü, amma Raban onun hətta birinci pilləsinə baxmaq üçün ayağa durmalı idi. Parkın darvazası qarşısında böyük bir fənər yanırdı, amma bir az aralıdakı övliya heykəli bir xırdavat dükanından düşən zəif işıqda qara ləkə kimi görünürdü. Rabanın gözü bayaq yandırdığı şama sataşdı; şam axıra qədər yanmış və əriyib skamyaya yapışmışdı.

Omnibus meyxananın qarşısında dayandıqda, yağışın və otelin bəzi pəncərələri açıq olduğu üçün müştərilərin səsini eşidən Raban dərhal aşağı düşməkmi, yoxsa meyxana sahibi gələnə qədər gözləməkmi daha yaxşıdır deyə, düşündü. Bu kəndin adətini bilmirdi, amma yəqin ki, Betti nişanlısının kəndə gələcəyini demişdi. Rabanın kənddə qaldığı müddətdə əsilzadə, ya da tüfeyli kimi davranması Bettinin və dolayı yolla onun özünün də nüfuzunu müəyyənləşdirəcəkdi. Lakin bu an Rabanın nə Bettinin kənddəki nüfuzundan, nə də onun haqqında, – ən pisi bu idi, – nə danışdığından xəbəri vardı. Şəhər buradan qat-qat gözəldir, yolları da rahatdır! Əgər orada yağış yağarsa, tramvaya minib daşla döşənmiş yaş yollarla evə gedirsən, burada isə at arabası ilə palçığın içindən keçərək meyxananın qarşısında dayanırsan… “Şəhər buradan çox uzaqdır, həsrətdən ölsəm belə, məni heç kim geri aparmayacaq… Yox, onsuz da ölməyəcəyəm… Amma indi şəhərdə olsaydım, biri gətirib yeməyimi qabağıma qoyar, boşqabımın sağında gündəlik qəzetim, solunda lampa olardı. Burada isə mənə yağlı yemək verəcəklər, hardan bilsinlər ki, mədəm xəstədir, guya bilsələr, nə olacaq… İndiyə kimi görmədiyim qəzetlər, səslərini artıq eşitdiyim nə qədər yad insan; lampa isə hamı üçün yanacaq. Axı, bu nə işıq salacaq? Kart oynayarsan bu işıqda, amma qəzet oxuya bilərsənmi?

Meyxana sahibi gəlib çıxmır, müştərilər vecinə də deyil, yəqin kobud adamdır. Dayan, dayan, bəlkə Bettinin nişanlısı olduğumu bildiyi üçün mənə əhəmiyyət vermir? Arabaçı da bəlkə elə buna görə məni vağzalda çox gözlətdi? Axı, Betti şorgöz kişilərin əlindən zara gəldiyini, onları necə çətinliklə başından etdiyini mənə tez-tez danışırdı… bəlkə indi də, belədir…”

KƏND MÜƏLLİMİ (NƏHƏNG KÖSTƏBƏK)

Ən adi, balaca bir köstəbəkdən iyrənənlər, – o cümlədən mən də, – bir neçə il əvvəl kiçik bir kəndin yaxınlığında görünən və bununla həmin kəndə ötəri şöhrət qazandıran nəhəng köstəbəklə qarşılaşsaydılar, yəqin ki, ikrah hissindən ölərdilər. İndi bu kənd yaddaşlardan silinib və şübhəsiz, heç kəs tərəfindən diqqətlə araşdırılmadığı üçün müəmmalı qalan bu qəribə hadisə onu öyrənməyə borclu olan, amma özlərini zəhmətə salmayaraq, əhəmiyyətsiz şeylərin üstündə baş sındıran şəxslərin ağlasığmaz səhlənkarlığı üzündən unudulub getdi. Kəndin dəmiryolundan uzaqda yerləşməsi buna heç cür haqq qazandıra bilməz. O vaxt maraq üzündən nə qədər insan uzaq yerlərdən gəldi, hətta başqa ölkələrdən də gələnlər vardı, amma sadəcə maraqlanmaqla kifayətlənməyib, vəziyyəti araşdırmalı olanlar ortalıqda görünmədi. Üstəlik, nəfəslərini dərmədən gündəlik işləri ilə məşğul olan sadə insanlar heç bir mənfəət güdməyib, fədakarlıqla bu işə qarışmasaydılar, bu qeyri-adi hadisə haqqında şayiə kənddən kənara çıxmazdı. Etiraf etmək lazımdır ki, başqa vaxtlar qarşısını almaq mümkün olmayan şayiənin özü də bu dəfə olduqca tənbəllik etdi; bir az məzəli desək, onu arxadan itələməsəydilər, ümumiyyətlə yayılmayacaqdı. Əlbəttə, baş verən hadisəni araşdırmamaq üçün bunu kafi səbəb saymaq olmazdı; əksinə, həm bunu, həm də şayiənin öz təbiətinə xilaf çıxıb yayılmaqda tənbəllik göstərməsini də araşdırmaq lazım idi. Bunun əvəzinə hadisə haqqında yeganə yazılı sənədin hazırlanması qoca kənd müəlliminə tapşırılmışdı; düzdür, müəllim öz peşəsini əla bilirdi, gözəl pedaqoq idi, amma öz müşahidələrini izah edə bilməməsi bir yana qalsın, onların dolğun elmi təsvirini verə bilməsi üçün nə xüsusi hazırlığı, nə də anadangəlmə istedadı vardı. Onun hazırladğı broşür çap olunmuşdu; o vaxtlar kəndə gələnlər bunu həvəslə alırdılar, hətta bəziləri bunu tərifləməkdən yorulmurdu, amma ağıllı bir adam olan müəllim yaxşı anlayırdı ki, onun heç kim tərəfindən dəstəklənməyən təkbaşına səyləri əslində heç bir dəyər daşımır. Bununla belə, onun geri addım atmaması və bu qəribə hadisənin üstünü açmağı, – hərçənd buna ümidi ilbəil azalsa da, – həyatının ən mühüm məsələsi hesab etməsi, bir tərəfdən bu qəribə hadisənin təsir gücünü, digər tərəfdən heç kəsin əhəmiyyət vermədiyi qoca bir kənd müəlliminin nə qədər inadkar və inamlı olduğunu göstərir. Lakin broşürün çıxmasından bir neçə il sonra, çoxlarının bu hadisəni artıq unutmağa başladığı vaxtlarda müəllimin sözardı kimi çap etdirdyi əlavədən aydın görünür ki, o nüfuzlu şəxslərin məsələyə biganə qalmasından çox əzab çəkirmiş. Bu əlavədə gözləmədiyi bir halda qarşılaşdığı anlaşılmazlıq və laqeydlikdən şikayətlənən müəllim öz narazılığını səlis dillə olmasa da, səmimi şəkildə ifadə edir. Bu insanlar haqqında yerinə düşən sözlər söyləyir: “Mən yox, onlar qoca kənd müəllimi kimi düşünürlər”. Və məşğul olduğu məsələ haqqında söhbətləşmək üçün baş çəkdiyi bir alimin sözlərindən də sitat gətirir. Yazıda alimin adı çəkilməsə də, bəzi eyhamlardan onun kim olduğunu anlamaq mümkündür. Çox çətinliklərdən sonra müəllim, nəhayət, alimin qəbuluna girə bilmişdi, lakin elə ilk sözlərdən anlamışdı ki, alim bu məsələyə qərəzlə yanaşır və onun fikrini dəyişdirmək mümkün deyil. Müəllimin öz yazdığı broşürə əsaslanaraq təqdim etdim uzun hesabatı alimin necə bir diqqətsizliklə dinləməsini onun guya düşünüb-daşınaraq söylədiyi bu sözlər açıq-aşkar göstərir:

– Sizin yerlərin torpağı qara və münbitdir. Buna görə də köstəbəklər yağlı qidalarla bəslənir və çox böyük olur.

– Amma bu qədər də yox! – müəllim əsəbiləşərək səsini ucaltmış və qalxıb divarda iki metrlik yer ölçüb göstərmişdi.

– Niyə də olmasın, – alim açıq-aşkar məzələnərək cavab vermişdi.

Beləcə, müəllim arxasını dönüb əliboş evə qayıtmışdı. Axşamüstü qarlı havada arvadının və altı uşağının yolda dayanıb onu necə gözlədiyini, necə bütün ümidlərinin puça çıxdığını onlara etiraf etmək məcburiyyətində qaldığını da əlavə yazıda qələmə almışdı.

Alimin müəllimi necə qəbul etməsi və onunla necə davranması haqqında oxuduğum zaman müəllimin qələmə aldığı əsas broşürdən hələ xəbərim yox idi. Amma bu məsələyə dair əldə edə biləcəyim bütün məlumatları dərhal toplayıb araşdırmağı qərara aldım. Alimin qarşısında aciz olduğumu bildiyim üçün, yazacağım yazı ilə heç olmasa müəllimə, daha doğrusu, müəllimə yox, vicdanlı, amma köməksiz bir adamın xoş niyyətinə dəstək verəcəyimə ümid edirdim. Etiraf edim ki, bu qərarıma sonradan çox peşman oldum; çünki çox keçmədən hiss etdim ki, bu işə qarışmağım məni axmaq vəziyyətə salacaq. Bir tərəfdən, o qədər böyük nüfuz sahibi deyildim ki, alimi və ictimai rəyi müəllimə tərəfdar çıxmağa məcbur edə bilim; digər tərəfdən, müəllim dərhal anlayacaq ki, onun əsl niyyətini, yəni nəhəng köstəbəyin həqiqətən mövcud olduğunu sübut etmək istəyini dəstəkləməkdən çox, onun vicdanlı bir adam olduğunu müdafiə etmək mənim üçün daha mühümdür, – halbuki, müəllim öz davranışını təbii sayır və bunu müdafiə etməyə ehtiyac görmürdü. İş o yerə gəlib çatacaqdı ki, müəllimə havadarlıq etmək cəhdlərim onun tərəfindən anlayışla qarşılanmayacaq, ona kömək istəyərkən, özüm kömək axtarmağa başlayacaqdım; belə bir adamınsa ortaya çıxacağına ümid etmək olmazdı. Hər şeydən əlavə, bu qərarı verməklə çiyinlərimə ağır bir yük götürmüşdüm. İstəyirdim ki, yazdıqlarıma inansınlar, ona görə də müəllimə istinad edə bilməzdim, çünki müəllim heç kəsi inandıra bilməmişdi. Onun broşürü məni çaşdıra və yanlış istiqamətə yönəldə bilərdi, bu səbəbdən öz məqaləmi yazıb qurtarana qədər onu oxumamağı qərara aldım. Müəllimlə hətta görüşüb ünsiyyət qurmağa da çalışmadım. Əlbəttə, o bəzi adamlar vasitəsi ilə mənim araşdırmalarımdan xəbər tutmuşdu, amma hansı istiqamətdə, – onun xeyrinə, yoxsa əleyhinə, – işlədiyimi bilmirdi. Hətta sonralar bunu inkar etmək istəsə də, məncə, ikinci ehtimala daha çox üstünlük verirdi, çünki dəfələrlə mənə mane olmağa çalışmışdı, əlimdə buna dair sübutlar var. Bunu etmək onun üçün asan idi, çünki çoxdan apardığı araşdırmaların yolundan getməyə məcburd idim, odur ki, istənilən halda məni qabaqlaya bilirdi. Bu da mənim metodikamın yeganə və qaçılmaz qüsuru idi ki, buna görə mənə tutulan iradları haqlı saymaq olardı, amma öz fikirlərimi mülayim tərzdə və ehtiyatla ifadə etməklə bu iradların təsirini əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilirdim. Ümumən mənim yazım müəllimin təsirindən tamamilə azad idi; bəlkə də, bu məsələdə həddən artıq vasvasılıq edirdim, halbuki mənə qədər heç kəs bu hadisəni araşdırmamış, şahidləri dindirməmiş, ifadələri sistemləşdirməmiş, nəticələr çıxarmamışdı. Sonradan müəllimin broşürünü oxuduqda, – yazının görkəmli başlığı vardı: “Bu böyüklükdə köstəbəyi indiyə qədər hələ heç kəs görməyib”, – anladım ki, müəllimlə mən əsas məsələni, yəni nəhəng köstəbəyin mövcudluğunu sübut etdiyimizi düşünsək də, bəzi nöqtələrdə fikirlərimiz üst-üstə düşmür. Bu fikir ayrılıqları mənimlə müəllim arasında, – hər şeyə rəğmən böyük ümidlə gözlədiyim, – dost münasibətlərin qurulmasına mane olurdu. Əksinə, müəllimdə tədricən mənə qarşı düşmənçilik hissi oyanmağa başlamışdı. Düzdür, mənimlə həmişə təvazökarlıq və ehtiramla davranırdı, amma bununla həqiqi münasibətini daha aydın biruzə verirdi. Xülasə, müəllim elə hesab edirdi ki, mən bu işə qarışmaqla ona böyük zərər vurmuşam; o ki qaldı, araşdırmalarımın ona fayda gətirdiyi ya da gətirə biləcəyinə əminliyimə, müəllim ən yaxşı halda bunu axmaqlıq sayır, bəzən hətta lovğalıq, ya da hiyləgərlik etdiyimi də düşünürdü. Bunu xüsusilə tez-tez vurğulayırdı ki, indiyə qədər onun rəqibləri öz etirazlarını ya bildirməmiş, ya da ən azından təklikdə ona demiş, ən pis halda isə şifahi olaraq dilə gətirmişdilər. Mənsə onunla razılaşmadığım məqamları broşür şəklində çap etdirməyi lazım bilmişdim. Üstəlik, müəllimin rəqibləri bu məsələ ilə ən azından ötəri şəkildə tanış olmuş və öz düşüncələrini dilə gətirməzdən əvvəl bununla bağlı yeganə mötəbər fikir sahibi olan müəllimin sözlərini dinləmişdilər; mənsə pərakəndə şəkildə topladığım və bəzən düzgün şərh etmədiyim məlumatlardan elə nəticələr çıxarmışdım ki, bunlar əsasən doğru olsalar da, həm camaat üçün, həm də savadlı oxucular üçün inandırıcı deyildi. Bu məsələdə ən kiçik şübhə isə bütün işi korlaya bilər.

Üstüörtülü şəkildə olsa da, ortalıqda dolaşan bu iradlara asanlıqla cavab verə bilərdim; çünki onun öz yazdıqları əsla həqiqətə uyğun deyildi. Lakin müəllimin başqa şübhələrini ortadan qaldırmaq çox çətin idi, bu səbəbdən onunla mümkün qədər təmkinli davranmağa çalışırdım. Görünür, müəllim “köstəbək işini ilk üzə çıxaran adam” şöhrətini onun əlindən almaq istədiyimə əmin idi. Amma heç bir şöhrətdən, ad-sandan söhbət gedə bilməzdi, ortalıqda olsa-olsa gülünc bir vəziyyət vardı ki, bu da getdikcə kiçilən dar bir dairəyə məlum idi və əlbəttə, bu məni cəlb etməzdi. Bundan əlavə, yazımın giriş hissəsində tamamilə aydın şəkildə qeyd etmişdim ki, nəhəng köstəbəyin kəşfi şöhrəti əbədiyyətə qədər müəllimə məxsus olmalıdır, – hərçənd o köstəbəyi kəşf etməmişdi, – və mən onun taleyinə sadəcə acıdığım üçün əlimə qələm almağa məcbur olmuşam. “Yazımın məqsədi, – məqaləmin sonunda yersiz bir pafosla yazmışdım; amma bu pafos mənim o vaxt-kı həyəcanıma uyğun idi, – müəllimin əsərinin layiq olduğu qiyməti almasına kömək etməkdir. Əgər bu məqsədə nail ola bilsəm, qoy mənim bu problemlə sadəcə zahirən və ötəri şəkildə bağlı olan adım həmişəlik silinib unudulsun”. Bu işdə rolumun cüzi olduğunu qeyd etməklə, müəllimin məndən narazı qalacağını sanki əvvəlcədən hiss etmişdim. O isə yazımın məhz son hissəsinə əsaslanaraq məni tənqid atəşinə tutmuşdu; onun sözlərinin, daha doğrusu eyhamlarının zahirən bir az haqlı tərəfinin də olduğunu inkar etmirəm; ümumiyyətlə, dəfələrlə hiss etmişdim ki, müəllim öz məqaləsinə nisbətən mənə daha çox diqqət yetirir. Xülasə, müəllim yazımın son hissəsində ikiüzlülük etdiyimi söyləmişdi. Əgər onun elmi işinin yayılmasına həqiqətən kömək etməyə çalışırdımsa, bəs nə üçün sadəcə onun özündən və yazısından bəhs etməklə kifayətlənmir, nə üçün bu yazının bütün müsbət tərəflərini və təkzibolunmaz müddəalarını göstərmir, nə üçün bu kəşfin əhəmiyyətini vurğulamaq və izah etmək əvəzinə, onun məqaləsini kənara tullayıb, özüm bu işi araşdırmağa girişirəm? Bəlkə, bu kəşf yarımçıq edilib? Daha nələrisə tapmaq lazımdır? Madam ki, bu kəşfi özüm yenidən araşdırmalı olduğuma həqiqətən inanıramsa, nə üçün yazımın girişində bu kəşflə maraqlanmadığımı təntənəli şəkildə elan edirəm? Bu saxta təvazökarlıq kimi görünə bilərdi, amma təəssüf ki, daha da pisdir. Mən bu kəşfi gözdən salmağa çalışmışdım və onun dəyərsizləşdirmək, adiləşdirmək üçün hamının diqqətini onun üzərinə çəkmək istəmişdim; yazını yazmaqda məqsədim məhz bu olub. O isə məsələni araşdırıb kəşf etdikdən sonra öyünmək istəmədiyi üçün onu kənara qoyub. Bu məsələ ətrafında hay-küy bir az səngiyərkən, mən yenə onu eşələmiş və ortalığı qarışdıraraq, müəllimi daha çətin vəziyyətə salmışdım. Vicdanlı insan olduğunu müdafiə etməyimin nə əhəmiyyəti vardı onun üçün? Onu iş, yalnız iş maraqlandırır! Mənsə işə xəyanət etmişdim, çünki onun mahiyyətini anlamamışdım, çünki onu düzgün qiymətləndirməmişdim, çünki mən elə qabiliyyət və ağlın yiyəsi deyildim ki, onu araşdıra bilim. O qarşımda oturub, qocalmış, qırış-qırış üzünü mənə tutaraq səssizcə baxırdı, amma ürəyindən keçənlər məhz bunlar idi, başqa cür düşünə bilməzdi. Yeri gəlmişkən, onu yalnız işin maraqlandırdığı doğru deyildi; əslində şöhrətpərəst adamdı, hətta lovğa idi, üstəlik pul da qazanmaq istəyirdi və bu da, ailəsinin böyüklüyünü nəzərə alsaq, heç də təəccüblü deyildi. Amma mənim bu məsələyə qarşı marağım onun öz marağı ilə müqayisədə gözünə o qədər kiçik görünürdü ki, özünü təmənnasız biri kimi göstərə biləcəyini düşünür və bunu ikiüzlülük saymırdı. Etiraf etməliyəm ki, qocanın mənə qarşı sürdüyü ittihamların əslində onun öz arzusundan, yəni, necə deyərlər, öz köstəbəyindən ikiəlli yapışaraq, ona hətta barmağıyla toxunmaq istəyənləri də xain adlandırmasından qaynaqlandığını dəfələrlə öz-özümə desəm də, bununla təsəlli tapa bilmirdim. Əslində vəziyyət belə deyildi, müəllimin davranışları tamahkarlıqla, ən azından təkcə tamahkarlıqla izah oluna bilməzdi, bunun səbəbi daha çox, – uzun sürən səylərinin tam uğursuzluqla nəticələnməsindən doğan məyusluq idi. Amma bu məyusluq da hər şeyi izah etmirdi. Bəlkə, onun kəşfinə olan marağım doğrudan da böyük deyildi: başqalarının laqeydliyinə müəllim alışmışdı artıq və bundan əzab çəksə də, ayrı-ayrı hallar deyil, ümumi vəziyyət onu məyus edirdi. Və budur birdən-birə onun işi ilə fövqəladə dərəcədə maraqlanan biri peyda olmuş, amma o da məsələnin mahiyyətini anlamamışdı. Mənsə küncə sıxılmış olsam da, özümə haqq qazandırmaq istəmirdim. Zooloq deyildim, köstəbəyi mən kəşf etsəydim, bu işə dərindən girişərdim, amma mən kəşf etməmişdim. Belə nəhəng bir köstəbək, şübhəsiz ki, qeyri-adi hadisədir; amma bütün dünyanın bu işlə məşğul olmasını tələb etmək olmaz axı; üstəlik, bu köstəbəyin mövcudluğu təkzibolunmaz faktlarla sübut olunmamışdı və onu tapıb göstərmək də mümkün deyildi. Bunu da bilirdim ki, əgər köstəbəyi özüm kəşf etsəydim, bu qədər zəhmət çəkməzdim, amma müəllim üçün bunu könüllü edirdim.

Əgər yazım uğur qazansaydı, müəllimlə aramdakı anlaşılmazlıqlar bəlkə də silinib gedəcəkdi. Amma uğurdan əsər-əlamət də yox idi. Ola bilər ki, yazım çox da yaxşı alınmamışdı, kifayət qədər inandırıcı deyildi; mən ticarətlə məşğulam, şübhəsiz, belə bir yazını qələmə almaq üçün zəruri olan biliklərə görə müəlllimdən çox-çox üstün olsam da, ona baxanda istedadım kifayət qədər deyildi. Amma uğursuzluq başqa səbəblərdən də asılı ola bilərdi: bəlkə də, yazım əlverişsiz bir vaxtda çap olunmuşdu. Bir tərəfdən, böyük marağa səbəb olmayan kəşfin üstündən elə də çox vaxt keçməmişdi ki, yaddaşlardan silinsin, buna görə də yazımın yenilik kimi qəbul ediləcəyinə və daha çox diqqət çəkəcəyinə ümid etmək olmazdı. Digər tərəfdən də, ilk vaxtlardakı cüzi marağın tamamilə yox olması üçün kifayət qədər zaman keçmişdi. Mənim yazıma diqqət yetirənlər isə illər öncə aparılan müzakirələrdə olduğu kimi məyusluq içində bu mənasız məsələ ilə bağlı yenə boş yerə səylərin göstəriləcəyini düşünür, hətta bəziləri mənim məqaləmi müəllimin broşürü ilə qarışdırırdı. Kənd təsərrüfatından bəhs edən məşhur jurnalların birində bu sözlər, – xoşbəxtlikdən, jurnalın lap axırında və xırda şriftlərlə, – yazılmışdı: “Bizə yenə nəhəng köstəbəklə bağlı yazı yollayıblar. Yadımızdadır, illər öncə bu yazıya doyunca gülmüşdük. O gündən bəri nə bu yazıda ağıllı fikirlər meydana gəlib, nə də biz axmaqlamışıq. Amma indi ikinci dəfə onu lağa qoyub gülə bilmərik. Bunun əvəzinə müəllimlər ittifaqına belə bir sual yönəldirik: doğrudanmı, bir kənd müəllimi nəhəng köstəbəyin dalınca qaç-maqdansa, gedib özünə daha faydalı bir iş tapa bilmir?”. Bu, bağışlanılmaz səhv idi. Jurnalı çıxaranlar nə müəllimin, nə də də mənim yazımı oxumuşdular. Buna görə də, gözucu baxıb gördükləri “nəhəng köstəbək”, “kənd müəllimi” kimi sözlərdən istifadə etməklə ictimai rəyin təmsilçisi rolunda çıxış edə biləcəklərini düşünmüşdülər. Əlbəttə, bu iddiaya etiraz edib, təkzib verdirmək olardı. Amma müəllimlə aramızdakı anlaşılmazlıq məni bu addımı atmaqdan çəkindirirdi. Bunun əvəzinə, jurnalı müəllimdən bacardığım qədər gizlətməyə çalışırdım. Amma çox keçmədən o özü jurnalın varlığından xəbər tutmuşdu; bunu Milad bayramında mənə baş çəkmək niyyətində olduğunu bildirmək üçün yazdığı məktubda oxuduğum bir cümlədən təxmin etmişdim. Cümlə belə idi: “Dünya bədxahdır, insanlar isə onun bədxah olmasına kömək edirlər”. Bununla demək istəyirdi ki, mən bədxah dünyanın övladıyam və anadangəlmə bədxahlığımla kifayətlənməyib, dünyanın da bədxah olmasına kömək edirəm, yəni ümumi bədxahlığı oyandırmağa çalışır və onun qələbə çalmasına kömək edirəm. Amma mən zəruri qərarları almışdım, onu soyuqqanlılıqla gözləyə bilərdim; mənim yanıma təşrif buyuraraq, həmişəkindən daha kobud şəkildə salam verməsinə, səssizcə qarşımda oturmasına, qəribə astarlı pencəyinin döş cibindən çıxardığı jurnalı açaraq mənə uzatmasına sakitcə tamaşa etdim.