Kitabı oku: «Թղթեր», sayfa 4

[ԺԲ]
Առ արքեպիսկոպոսն վասն ձկանց սուղ ինչ իմաստասիրել:

Երիս պատճառս զմեզ հարկէ սուղ ինչ իմաստասիրել, ո'վ գլուխ քահանայական պարու, ղուղակս յԱրածանւոյ դիմեալ ի մերոյն ծայրէ եթէ եկն բնակեցաւ եւ ոչ ճահաւորեալ ըմբոն ի նախուստ կերտողէ, առ մեզ անիրաւեալ, փախեաք առ ձեզ իրաւադատ կարծելով: Զոր եւ երկրորդն ծայրացեալ նոյն պատկեր պատկանեալ վեհագոյն, դատ մեզ արարեալ, զըմբռնողսն մեր ի բաց մղեաց եւ այլուր զնոսա պատահեաց արբանեկել: Բայց որ ի նոցունց սերք ոչ թողուն զմերս տեսակ իբրու զոսոխս, ոխս իմն կալեալ զկնի մեր, յաճախեն կոտորել եւ բնաջինջ յարմատոց թողուլ: Զոր ոչ զանձին կարացաք վնաս երբէք դիտել առ նոսա. զի մի ոմն խորասոյզ մերոյն հաւու ամփոփեալ, յախոնդիսն պատսպարեալ օթեւանեաց, եւ յիւրն հանեալ սեպհական ամբողջ զնա առաքեաց. եւ այս մանաւանդ երախտեաց արժանի. իսկ զմի միւսոյն մերոյ հաւու աշակերտեալք, ուսան զբոլորն գիտութեան մակացութիւն. եւ ոչ զնոցա եմք ճաշակեալ երբէք ջանիւ վաստակոց` ոչ ի տունս, ոչ յանդաստանս, ոչ ի քաղաքս, ոչ պահապանս մեզ ի գայլոց կամ ի գողոց, ոչ սննդեան, ոչ ուսման եւ յարդարման, եւ ոչ այլ ինչ երախտիս. եւ յիրաւի ոչ ի վերայ մեր հնարաւորել արժանն է, զի եւ ոչ ի հաւու նոցա Քսիւսութրեայ պարառաբար պահեցաք. այլ ի միոյն բաղկացուցանօղ զօրութենէ երէց եմք քան զձեզ, անմեղ, անվնաս, ոչ յարմատոյ օդոյ որպէս դուքդ, ոչ ընդ ձեզ ձեռընդել կամ օտար, եւ ճաշակելով զանդաստանս, դատ արա' մեզ տէ'ր:

Եւ ահա' հարկ առաքեցին, գիտելով զբռնութիւն ձեր արքունական, զի առցես զայդ ամի ամի պատարագ յաւուր ծայրիցն որսողաց զնոսա, զոր ազատեաց Փրկիչն, եւ այլ ոչ պահանջեսցես: Եւ այդ ըստ իւրաքանչիւր թուոյ ի միոյ քուէէ յարաբարդեալ քառեկին, կամ եթէ յերկուց ծննդականաց, կամ եթէ ի քառից երից խորհրդաբար, կամ ի զարմից նախահարց, կամ յընթացից արեգակնային ճառագայթից, կամ տեսիլ նշանակեալ անպարտելի զօրութեանն, կամ սուրբ եւ կենդանաբեր, կամ ի քառից ծնեալ եւ յերկուց յարաբարդեալ հոգւոյ եւ մարմնոյ, կամ սերկեանս ուռկանի արկելոյ ճետք այնոցիկ, որք զսատերսն ընձեռեալ ի փրկութիւնն Փրկչին ընծայեսցին, ողջ լե'ր:

[ԺԳ]
Առ Արքեպիսկոպոսն:

Զաստուածապատիւ հոգեւոր տեառնդ եւ զիմոյ լուսատուիդ Յովհաննու զմաքուր եւ զաստուածաներկ մակացու աջոյդ վերծանեալ զտառ, զբոլորն տրամախոհութեան, զոր ի վեհագոյնդ քում մտածութեան, ծանեայ, ոչ թէ միայն զգծագրեալս, այլ եւ զոր ոչն կամեցար յայտնել զաղէտ տարակուսանաց քոց եւ զոր ինչ կրես ի բազմաց եւ կորստական արանց նիւթեալ եւ յոմանց յուզեցեալ, եւ յոմանց ըղձալով եւ փափագմամբ զվայրաքարշումն մերոյդ մանկանց մտադիւրութեամբ զառ ի չար կոյս յաւէտ յարձակումն եւ զանօգտակարսն տենչումն եւ զպատկառելիսն գործառնութիւն եւ զտգեղ խոկումն խարդաւանօղ խուզման առ ի մեղկումն եւ ի կենցաղականս անկենցաղ կենցաղավարութեան քարշումն. այսոքիկ են նոցա ըղձումն եւ ըստ ախորժակացն յօժարութիւն ուսուցողացն հնարս. զի հազիւ հազ բնաւին կորստական վարժմամբն արմատաքի խլեսցեն աւերեալ եւ տապալեալ զայսպիսի արձան հաւատոյ եւ ամրապահեստ սեփական հայրենի. եւ ոչ ուրեմն զգան, խափանեալք ի զգայութենէ, զչար վարդապետութեանն նոցա խրատ. զի սովոր է չարն ի ձեռն այլոց սողոսկել զայսպիսի սպրդումն բանից իբրու օձին դաւաճանութեան կամ կնոջն, եւ որ այլ այսպիսիք մինչ ցայս վայր ոչ պակասեաց. ոչ այժմ ճանաչէ մանուկդ մնացեալ զելս եղբօրն արժանի արդարեւ տարակուսանաց եւ մշտարտօսր կականման, որք զնորայն իմացան քաղաքավարութիւն կամ զելսն շփոթեալ եւ զօրէն երկակենցաղ գազանի յարդարեալն. որ ոչ ըստ հագարացւոցն եւ ոչ ըստի Յիսուսի այրական սերտութեանն անթոշակ եւ անմասն յաստուածեղէն աւանդութեանն եւ այն ի վերջին ժամու եւ ճանապարհորդութեանն եւ անբարի բարերարութեան որ առ նա իբրու թէ զուր տնօրինեալ սակս նորա բոլորն աստուածեղէն այրութիւն Յիսուսի առ մեզ մարդեղութեանն հանդէս:

Աւա~ղ բախտին եւ այն այդպիսի վայրս եւ յիւրն սեփականի, բայց եւ զկնի այնր շռայլութիւն շուայտացեալ թշնամեացն խաչին Քրիստոսի որ զգերեզման թլփատեալ. զի՞նչ ձեւ զմայլական պարառաբար կաքաւողացն խնջիւնս եւ սռնջանս եւ ոտիւք թափառումն, եւ դաստակօք անյօրինաբար բախբախումն, եւ քարշումն քղանցից մրրկեալ պտուտելով զփոշի կնքելոյ գերեզմանին, թէպէտեւ ոչ ըստ օրինի քրիստոսական կրօնից. զիա՞րդ որում էհասդ վիճակ քահանայապետական, մեղկեալ լռէ միշտ չարին կցորդ եղեալ, զչարութեան արմատ ոչ խլեալ, այլ մանաւանդ սերմանելով, հեզ զինքն կարծեցեալ, եւ խորագէտ կորուսանել զհօտդ զօրէն անարի հովուի, թողլով օձտել եւ ոչ երբէք ի վայրի դալարւոջ, այլ գահավէժ եւ ի մէջ փշոց ի կենդանութեան, եւ ի կատարման էհաս միայն վկայել չարին: Ոչ ուրեմն լուաւ ի Դաւթեայ. զթիւրեալսն յափշտակութեամբ տանի Տէր ընդ գործօղն չարին: Զի՞նչ անուն դորա, ո՞չ եպիսկոպոս. եւ ահա' դէտ կացուցի, եւ ոչ միայն դէտ, այլ եւ վերադիտօղ, զի մակացու է բոլորն եկեղեցւոյ. այսոքիկ տապալեցան եւ ահա' կորեաւ. արդ զի՞նչ սակս զքէն պատճառեն հալածել. զո՞ խաբեն, կամ զի՞նչ այսոքիկ պատճառանս. գրեալ եմք առ տէր Գրիգոր եւ առ եպիսկոպոսդ, զորոյ զհաւասար գրոյդ ի թիկանէ տառիդ ընթերցցիս. եւ զԳրիգորոյն կարի խստագոյն եւ առանց երկպառակութեան. յուսամք, եթէ լսեն եւ եթէ ոչ, դու զտեղի կալցիս յեպիսկոպոսարանիդ եւ մի' ուրեք այլ այսր անդր կամ սպառնալեօք կամ ումեկօք. մինչեւ եկեսցէ պատասխանի գրոյդ. եւ զոր Տէր կամեսցի, եւ այնպէս լիցի. մեք առժամանակս այսր եմք ի Տարօն յաշխարհիս Մամիկոնէից, այլ ակն ունիմք, զի եթէ կամեսցի Տէր, երթամք առ արքայ, զի թերեւս զերծեալք ի մրրկեալ այսմ բդեշխութենէ պարապել Աստուծոյ. եւ կամք Տեառն լիցի, դու աղօթս խորհրդականս արասցես ողջ լե'ր փոխա'ն Յիսուսի:

[ԺԴ]
Առ արքեպիսկոպոսն է:

Մինչ կայի տրամախոհեալ, յոյժ աշխոյժ խուզմամբ յածելով, փութացեալ յիմումս մտածութեան շտեմարանի, եւ մրցէի այսր անդր` խնդրել յիմաստութեանն գանձարանի զօրէն, որք սպառազինելն կամին ընդդէմ թշնամեաց, յոյժ հակառակեալ ընդ քեզ ներհակական հակաճառութեամբ, վրդովեալ կոհակօք պղտորեալ ծառացեալ ալեօք, կամէի ծփել զքոյդ հաստատագոյնք աղտիս:

Քանզի տագնապ տոչորման Պռոմիդեայ հասեալ Հեփեստիւ պաշարեաց եւ ատրորակն մեր մրցեալ յաջմէ զիւրն որակութիւն, արտափայլեալ զօրանայ ի նոցունց հրեշտակաց. եւ ափրոդիտականն նուազեալ թառամի կարօտացեալ փարայի ի ծարակածպտել այս օգնականութեան:

Ապա մինչ կայի կարկառեալ արիւնեռանդն յուզեալ, եկն եհաս քոյդ հրեշտակ եւ արտաքոյ խոկման մեր ախտից, զմեզ շիջոյց համոզեալ:

Բայց սակս կաղնւոյս արքայական կամիմք իմաստասիրել զախորժելիս քեզ: Ոչ արմազդեանն կաղնին պառաւեալ տայր պտուղ, յորում աւազսն պատուիւր: Եւ ոչ կաղնին տրովադական, որ բիւրաւորսն հեծելոց եւթանց հովանացեալ, ընդդէմ տիւռենացւոց մարտուցեալ յաղթութեամբ, դարձեալ իւրաքանչիւր ոստ հատեալ ի տունս իւրեանց տանէին. եւ ի զօրութենէ Ապողոնի լինէր յայնմ գիշերի պատարուն ոստոցն տեղի եռապատիկ սաղարթացեալ բրաբիոն, զոր եւթեանց հարիւրից սայլից ասեն ի պտղոյն բարձեալս տանիւր: Կամ տիւռենացին կաղնի մերձ առ տաճարն Դիոնիսեայ, զոր բարձեալ մակաւասար որթոյն մատին բարունակեալ չափից եւթն հազարաց լտերց եռունկնեան սափորացն ճմլի հնձան: Կամ Ոլոմպէոսեանն յապողոնեան երկնաչու ճեմարանին, որ ի միոյ ոստայ զմայրաքաղաքն Կիզիկոն ասեն ի մնացեալ ի գիշերի միոյ շինեալ, իսկ բուն ծառին ամբողջ ծառացուցանէր դարձեալ զոստսն եւ այս յայնմ կողմն ծովու յՈլոմպիոսէ զօրութեամբ տարեալ Ապողոնի:

Եւ այսոքիկ սակս կաղնւոյ քեզ իմաստասիրեցի, այլ քոյս ո'չ յայսցանէ, այլ Մամբրէին. եւ որ ի նմանէ մեզ պտուղ ընդձեռէր ձիր շնորհի. ողջ լե'ր:

[ԺԵ]
Առ Արքեպիսկոպոսն է:

Ասի բան սակս Կեստոնի` յոլովագոյնս սիրել զայլոցն պուետեալ առասութիւն. վասն որոյ խոկայր պատճառանօք ինչ իրաց յայլոցն տրամաբանութեանցն. հրճուել, եւ յոքնագոյն զայս իմացեալ, ստուգեցաք իբրու զՍողովմոնին առ այն, որ յԱնտիոքն հակաճառութիւն: Այլ Կեստոնիս ոչ այս բար, այլ հարազատաբար խոկայր նորագոյնս ինչ լսել:

Եւ քեզ առ մեզ այսպիսի իղձ տենչանաց փափագմանս` լսել ի մէնջ. վասն որոյ եւ ոչ նահանջի բան մեր ծպտեալ ծրարեալ կամ ՚ի ծամելիս կառացեալ, եւ առ քեզ պղատոնական բարբառել ոչ դանդաղիմ:

Երեկ զկաղնեացն իմաստասիրել քեզ մասնաւորաբար ի մերոցն կարասեաց կմաճաշակ շատացեալ, ընկալաք ի քէն գոհութիւն, մանաւանդ յաղթահարեալ զամենապատիւդ հայր: Այժմ զխնձորոցս կամիմք քեզ պուետիկոսել թէպէտեւ յայլոց մատենագրաց: Խնձորս երբեմն յԱստղկայ շնորհեալ. ոչ միայն կնոջն հասանիւր տռփանաց, այլեւ զկեանս շնորհեալ պատժիցն մահու: Եւ այլ մնայր ի խնձորս սըռընչանս անդամաբեկս խաղուցն հայել ՚ի գեղմն, իբրու եւ զդլփիականն խնձոր: Յիշեմ աստանօր եւ զխնձորն բաբելական, զոր երաժիշտն պատմեալ երգ զնա յարմարէր: Իսկ զՍողովմոնեանն յարաբարդեալ ոչ յայս կամիմք շարադրել: Բայց զՀիպոկրատեանն, որ պատմէ յիւրումն իններորդ մատենին գովասանութեամբ, զսա արժանացուցեալ զովացուցիչ եւ ընդդէմ ատրորական ախտի եւ պապակման եւ թալկացելոց ի վեհագոյնն օգնականութեանն պատճառ: Բայց զայս ի Դիոսկռինոսէ ընկալեալ սակաւուք պատմէ: Եւ եռակի մասանց տարացոյց ասեմք զսա եւ մարմնացելոյ Բանին, որով կեցցես եւ մնասցես ամբողջ երիցն դաւանութեամբ, ողջ լե'ր:

[ԺԶ]
Առ արքեպիսկոպոսն է:

Պաղէտին Աղէկտրացի, որ մերձ առ Եւնոմիոսն զարգացեալ երաժշտէր, ի Պոլեպոնտացիսն չու արարեալ, ի կացրդի Դեմետրեայ երգէր երգ ոչ մերկ` այլ արգալիական մորթովք արջառոցն: Փողս պղնձիս ինն եւ տասնեկի եւ զիւրն երգ ձայն վերտառեցեալ առոգացուցանէր լայնելով. երգ հաւեղն եւ քմազարդիւն ընդ ռնգունսն հոսեալ հնչէր հարթ երկնի. եւ ի փողոյն տրոհեալ զօրէն ճարտարկանն ճռուողեալ հրաշացուցանէր զհանդէսն: Բայց Դեմետրի յայս հայեցեալ, զիւրն կամեցեալ ցուցանել նշանս, վերշարժիկ դողմամբ շարժեցեալք երկիրն: Եւ իմացեալ Պաղէտնայ զայն ազդումն, սկսաւ յանկարծ կաքաւել ոտամբն. եւ թնդիւն դաբման ոտիցն զմիմեամբք ՚ի զկարծրէ կօշկացն կրնկան կայծակունս թափեալ փայլակնակերտ զտեսողացն կափուցանէր զաչս: Բայց Պաղէտին պատուեալ ՚ի Թոմացւոց ժողովէն, եւ ձիր ոսկւոյ նմա շնորհեալ ամի ամի եւթանց հազարաց, ոչ եւս դարձեալ կամեցաւ դառնալ ի տեղի իւր: Այս քեզ սակս կուրիդ երաժշտի իմաստասիրեցի, զի մի' դարձցի ի տեղի իւր, այլ այլուրեք տնօրինեսցի ի քէն նախախնամեալ, զի զօրէն Պաղետինայ տօնեսցէ Դեմետրի ի ժողովին Թոմացւոց, ողջ լե'ր:

[ԺԷ]
Առ արքեպիսկոպոսն:

Ի ձի երաշխ արիւնագոյն հեծեալ զՏէր ետես տեսանօղն, երբեմն ի սպիտակափառն, եւ երբեմն ի կառս լծեալ տեսանէր: Իսկ Փտլէմէոս քառիւք հոլովեալ. եւ Էաս չափէր զհոլովսն. եւ այս յոյժ բարձրագոյն եւ լուսատեսակ. այլուր շահատակեալ զօրավար զօրութեանցն Աստուծոյ, հեծեալ փութայր յօգնել Յեսուայ. եւ թէ Աղէքսանդրին լիցի զուարակագլուխն յորջորջեալ, այսոքիկ զօրեղացն եւ սրընթացիցն Արաբացւոց եւ Կապպադովկացւոց ի մէնջ գովեստի արժանասցի ներբողական. ապ՚եթէ ի պարէ պիսակին պարառեալ հասանէ ի մեզ պատահ Թադդէոսեանն, զնորայն գովեստ անդանդաղ ի մէնջ իրաւացի ընկալցի որակութեանց անանջատ ախտ, ողջ լե'ր:

[ԺԸ]
Առ վարդապետն Սարգիս ի ժամանակի հալածանաց գրեաց ի մայրաքաղաքն Անի:

Գիտեմք զի սէր հոգւոյն ստիպէ զքեզ յաղագս եկելոցն ի վերայ իմ: Եւ արդ ծանուցից փոքր ի շատէ արդարեւ ճշմարիտ սիրելւոյդ Յիսուսի եւ բարեկամիդ իմոյ. ի տարակուսանս եղեալ իմ, յանզրաւական եւ յանսպառ պատժապարտութեան անպարտական գոլով եւ ի բոլորիցն պարառեալ անպայման եւ պղտորեալ խարդաւանօղ խորհրդովք խոկալով խազմ յարուցեալ խիզախողաց ոմանց փքացելոց փարթամաց եւ գոռոզից եւ ոմանց կիւսոյ եւ հմայից հտպտանօք հետամուտ լինել քննութեամբ քայքայել, եւ ոմանք համբուրելով մատնել, եւ ոմանց զատամունս կրճել եւ շուրջ շաւղօք իմովք դնել ինձ գայթակղութիւն:

Կեամք յայսպիսի փորձութեան, եւ վաղ ուրեմն յինէն փախուցեալ իմաստութիւն զելս իրացն ճանաչել եւ կամ թէ օգնութիւն ի Տեառնէ: Եւ արդ ակն ունելով միայն Աստուծոյ փրկել զիս ի կարճմտութենէ, ասեմք. Հայեա~ց ինձ Տէ'ր փրկութեան իմոյ եւ փրկեա' զանձն իմ ի խորամանկութենէ նոցա եւ յառիւծուց զմիամօրութիւն իմ, զի առ քեզ Տէր համբարձի զաչս իմ, մի' ամաչեցից եւ մի' ծիծաղեսցին զինեւ թշնամիք իմ. վասն զի ասացին ինձ թշնամիք իմ, ե՞րբ իցէ զի մեռցի եւ կորիցէ անուն նորա. եւ զինէն խօսէին, որք նստէին առ դրանն եւ այպն առնէին, որ ըմպէին զգինի. եւ ի վերայ իմ ուրախ եղեն եւ ժողովեցան յիս տանջանք եւ ոչ զղջացան. եւ ի վերայ պատմուճանի վիճակս արկանէին, իսկ ի հակառակել մեղաւորին առաջի իմ լուռ եղէ եւ ոչ բացի զբերան իմ, այլ նոքա որպէս առիւծ վարանին ի դարանի յափշտակել զիս. եւ դարձեալ պատեցան զինեւ, ուշ եդեալ խոնարհեցուցանել զիս յերկիր. եւ զի միաբանութեամբ յարուցեալ ի վերայ իմ, զոր ինչ ոչ գիտէի, հարցանէին ցիս, հատուցանել ինձ չար փոխանակ ընդ բարւոյ, ատելութիւն փոխանակ սիրոյ իմոյ. եւ նոքա ի նանիր խնդրեցին զանձն իմ, քանզի խորհեցան միաբանութեամբ ի միասին եւ ասացին. Եկա'յք ժառանգեսցուք զբրբութիւնսն եւ ոմանց հարցուք, հալածեսցուք, առցուք աւար եւ լցուսցուք զանձինս մեր, եւ զոր ինչ միանգամ այսպիսիք ի Դաւթայ նուագեալ երգ հետեւաբար յամենայն սաղմոսերգութիւնս ծանուցից քեզ եւ ամենայն սրբազանից, որք միանգամ խոկան զայսոսիկ:

Այլ ես ոչ ի հակառակիցն ասացից բան եւ ոչ մի, Յիսուսի գոլ հետեւօղ, հայելով ի զօրագլուխն հաւատոյ եւ ի կատարիչն, որ փոխանակ ուրախութեան, որ առաջի նմա կայր, յանձն առ զխաչն, անարգեաց զամօթն եւ նստաւ ընդ աջմէ մեծութեանն Աստուծոյ:

Սակայն զաղօթականսն պարտ վարկանիմ պատկանաւոր եւ յարմարական շարամանելով, զփրկութիւն խնդրելով եւ յուսալեացն ակն ունելով. Տէ'ր Աստուած իմ ի քեզ յուսացայ, փրկեա' զիս եւ ի բոլորն հալածչաց իմոց ապրեցո' զիս, զգուշացուցանելով գուցէ երբէք յափշտակիցէ որպէս առիւծ զանձն իմ եւ ոչ ոք իցէ, որ փրկիցէ եւ ոչ այն, որ ապրեցուցանիցէ. եւ արի' Տէ'ր օգնեա' ինձ, զարթի'ր, ընդէ՞ր ննջես, եւ ա'ռ զզէն զասպար քո եւ արի' յօգնել ինձ:

Այսոքիկ ոչ ի հակառակացն, այլ յօգնութիւն կոչել զՏէր, իսկ ի զայրացուցանողացն եւ յուսալեացն, ընդէ՞ր տրտում ես ա'նձն իմ կամ ընդէ՞ր խռովես զիս, յուսա' առ Աստուած, խոստովանեա' նմա, փրկիչ երեսաց իմոյ Աստուած է. եւ մի' երկնչի'ր, յորժամ մեծանայ մարդ. քանզի որպէս խոտ վաղվաղակի ցամաքեսցին. եւ ոչ տեսի զարդարն արհամարհեալ եւ ոչ զզաւակ նորա թէ մուրանայ հաց:

Այսոքիկ յուսալի ինձ լեալ. իսկ ի համբերութիւն յանչափս տառապանաց եւ վշտաց յարտաքուստ եւ ի ներքուստ, համբերելով համբերի Տեառն եւ նայեցաւ առ իս եւ լուաւ աղօթից իմոց, հաստատեաց ի վերայ վիմի զոտս իմ եւ ուղղեաց զգնացս իմ:

Ծանի'ր զայսոսիկ ո'վ վեհագոյնդ մտածութեան քան զբոլորն հռետորականն դաս. այսոքիկ սաղմոսականք մեծին Դաւթայ գերագոյն քան զբոլոր մարգարէիցն դասու. զբոլոր կենցաղական կեանս յինքեան պարփակեալ բերէ զանցեալն եւ յորում եմքս եւ զհանդերձեալն: Քանզի ի վերայ Աքիտոփէլի ասացեալ եղեւ ի նմանէ ի հակառակիցն, նաեւ ի մատնիչն, սոյնպէս եւ որ զկնի նորա այսպիսի եղեալք: Այսպէս եւ զհանելն ի գբոյ տառապանաց թէպէտեւ զինքինէ եւ զԵրեմիայէ եւ զժողովրդենէն, բայց ի մերոյն Լուսաւորչէն, ոչ անտեղի վարկան ճահեցուցանել: Այսպէս եւ ամենեցուն, որոց այսպիսի պատահեցին վշտաց եւ նեղութեանց:

Սակայն որպէս վեհագոյն գրեցի, եթէ եւ ոչ ի հակառակիցն հաւանիմ ասել, այլ աղօթական ինձ յոյժ պատշաճ եւ յուսալիք լիցին. խոնարհեցո' Տէ'ր զունկն քո եւ լո'ւր ինձ, զի աղքատ եւ տնանկ եմ ես. իսկ ի վախճանի սորա գտից զնշան բարութեան եւ զատեալեացն ամաչել. խնդրեցից յայսմ վայրի ապրեցուցանել ի մարդոյ չարէ. զի թէպէտեւ խորհիցին խափանել զգնացս իմ, այլ մի' մատներ զիս ի ցանկութիւն մեղաւորաց խորհելոց վասն իմ տարապարտ հարկանել զիս. եւ մի' բարձրասցին խորհուրդք նոցա:

Արդ յայսմ վայրի բաւական լիցի ասացեալն յայրի անդ մինչեւ ցվախճան եւ այն զտեառնէ իւր եւ զարքայէ. սակայն ինձ սպասեցին արդարքն մինչեւ եկեսցէ: Զայսպիսի ինձ բանս դիւրացուցանօղ է եւ զօրացուցանօղ միշտ զաստուածայինսն երգել երգս որպէս երկիր անապատ եւ անջուր կամ որպէս եղջերու զի փափագէ աղբերս ջուրց. քանզի հայր իմ եւ մայր իմ թողին զիս եւ Տէր ընկալաւ զիս. վասն այնորիկ փափագեալ եղէ առ նա միայն յուսալով. զի թէ ոչ զկենցաղականս ի բաց դնիցեմ զմտածութիւն, ոչ զթագաւորն ամենեցուն ընդունիցիմ:

Եւ արդ հազիւ ուրեմն ի վերայ հասեալ հրաշալի տառիցն աստուածայնոյն Դաւթայ, քանզի ի հիացման եղեալ յասելն իւրում թէ ամենայն մարդ սուտ է. վասն որոյ խրատականս զկնի եկելոցս իբրեւ զտողանի ի վերջ նահանջեալ բարբառի, զգուշացուցանելով զմեզ. մի' յուսայք յիշխանս յորդիս մարդկան, զի ոչ գոյ փրկութիւն ի նոսա:

Եւ արդ բաւական են այսոքիկ. թէեւ ի վախճան ժամանակի հասեալ հանդիպեցաք ըստ մարգարէութեանն Դանիէլի, եւ կամ ըստ մերոյն տեսլեանն Իսահակայ սրբոյ եւ քահանայապետի, կամ ըստ սրբազանին Մովսէսի յիւրում սքանչելի տախտակի մարգարէական տառի զողբս ի վերայ Հայաստանեայցս առնելով, սակայն ըստ իմում կարի ոչ անտեղի տեսի սուղ ինչ ցանկակարկատ լինել, քանզի զայսոսիկ որ խրամատենն, քանզի որ քակէ զցանկ հայրենի, օձ հարցէ զնա ըստ աստուածայնոյն մարգարէութեան տեսողի: Եւ սակս այս ես ոչ խրամատել փութացայ, այլ խնամակալել: Եւ զի՞նչ զարմանալիք են, եթէ տիւռռենացի դուժքն ամօթալի պաշտօն տանին ախտիցն, սուր եւ աթենացիք իսկ, եւ այլում Ելլադայ եւ Ատտիկէ: Արդ այժմ զի՞նչ սքանչանս, կամ զիա՞րդ զարմացից, եթէ մեծին Մովսէսի յիւրոցն հասանէր փրկելոց փոխարէն անարգանս եւ ի սրտմտութիւն շարժեալ զաստուածային հեզութիւն, որ եւ զտառս աստուածային մակագրեալն ի վիմէ գծագրեալ մատամբն անմահի, մանրեալ մեղաւ Տեառն առաջի:

Անցից յայսմ վայրի զերկարութիւն բանից միով ծանուցեալ մասամբ եւ ոչ զերկարագոյնսն յարդարեցից մատեան. իբրու անծանօթի տիրաբար տեղեակդ ես հին եւ նոր կտակարանաց. թողից եւ զՍամուէլին զորոնօղն գտեալ իշոյ եւ ոչ զտեսութիւն Բարաղամու յանդիմանսն կացուցից, նաեւ ոչ զհալածանս Դաւթայ եւ զոր ինչ միանգամն կրեաց յիւրոցն եւ յայլանդակացն, յայտնի լիցի եւ Հեղիաս քանզի թէպէտեւ արհամարհելով անարգեցին զօրէնսն Աստուծոյ եւ զմարգարէն այպն արարեալ յայրս եւ ի փապարս արտալածեալ դիաչու խրուացեալն այն հերօք եւ մուշեալն սրտիւք մաշկեղինաւ պարածածկեալ մարմնով, սակայն սատակէ զքուրմսն գոռոզացեալ ի բարձրավանդակին զ՚ի Բահաղ յուսացեալսն. նաեւ յիսունքն կրկնակի կիզանին հանդերձ պետականաւն դասու եւ հալածեալն ոչ յերկիր քարշի, այլ յերկին անբառնի, գիտէ եւ գէտն պատկառել, եւ հրեշտակք առաջնորդել, եւ կառք ընդունել: Այսպիսի նախանձու ճշմարտութեանն ձեռնտու լինի Տէր ոչ պատկառեցուցանել զծառայն եւ ոչ զանուն իւր հայհոյել. եւ Եղիսէ գիտէ զփոխարէնս կնոջն հատուցանել եւ զայպն արարօղսն մանկունս գազանօք անտառի սատակել. նաեւ զմանկութիւնն Երեմիայի պատուել եւ ի խորոցն գբէ արտաքս բերել: Իսկ զԵսայիաս փառաւորել եւ տնօրինականսն իւր յայտնել, եւ առ Եզեկիայիւ աւետարանել, եւ Ռափսակ նահանջել եւ զասորեստանեայսն ծախել, եւ ի գերութեանն զԴանիէլ պահպանել, եւ զերիս մանկունսն փրկել: Եւ բիւրս առ այսոսիկ, որ ոչ կարօտիմք յանդիման ածել: Յիշեմք բարձրագոյն քան զայսոսիկ զԴաւթայն, որ ծառայ գոլով եւ փախուցեալ յերեսաց արքայի իւրոյ, եւ խնդրէր զխաղաղութիւն միայն եւ զկեալն իւր կենդանի, եւ իբրու ոչ գտանէր ի Տեառնէ իւրոյ, ի բազում աղաչանս եւ ի խոնարհագոյն բանս իւր, որ շուն մեռեալ զինքն եւ լու ոչ պատկառէր կամ բարձրավզանայր ասել, եւ ի լերինս եւ յայրս եւ ի ծերպս վիմաց փախուցեալ շրջէր. եւ նա զկնի շրջեալ խնդրէր կորուսանել. յայսպիսի անիրաւելն հայեցեալ Տեառն Աստուծոյ այն, որ նստին ի քրովբէս, բառնայ ի նմանէ զթագաւորութիւնն եւ տայ ծառային հալածական եւ արտալածեալ, թէպէտեւ յառաջագոյն օծեալ էր զնա, բայց ամենայն ինչ, որ ծածուկ է, յայտնի է Տեառն Աստուծոյ. եւ ոչ ես թողու Դաւթայ ժառանգորդ ի զաւակէ Սաւուղայ, զի մի' բնաւին մերժեսցէ ի նմանէ:

Եւ այժմ, եթէ զանձն իմ միայն գտայց, փրկութիւն ոչ այլ ինչ խնդրել կամ ըղձալ անհասիցն վարկանիմք պարտ. վասնզի ուխտ յարուցեալ հեղեղատօք սաստկութեամբ յստորս հոլովեալ, ոչ է հնար նահանջել, այլ կամուրջս խուզել. եւ զձիւն ձմերայնոյ հիւսիսայնով յարուցեալ ոչ դարձուցանել, այլ ի տունս բնակիլ կամ զգեստիւք պարածածկիլ: Զտեղի կալցի առ այս վայր բանս բաւական քեզ եղեալ, սակայն հայեցայ ի բանս Դաւթայ, որ սիրելին է ինձ, եթէ որպիսի տառապանաց բանիւք յարուցանէ յօգնութիւն իւր զՏէր յասելն իւրում. Եղեն ինձ արտասուք կերակուր ի տուէ եւ ի գիշերի. եւ ընդէ՞ր այս մարգարէ, քանզի ասէ. Միշտ ասեն ցիս զօրհանապազ թէ ո՞ւր է Աստուած քո. եւ զայս ասէր. Յորժամ լսէի, տառապէր յիս անձն իմ:

Արդ վասն իմ ոչինչ խուսափիմ ի խռովչացդ, բայց միայն ասել դոցա թէ ո՞ւր է Աստուած քո. եւ ակն ունիմ փրկել զիս վասն անուանն իւրոյ ի կարճմտութենէ, զայրանալոյ, մրրկեալ նեղսրտութենէ, եւ բաժանել զդոսա հանդերձ լեզուօք իւրեանց, զի յայտնեցից դոցա եւ ցուցից թէ ո՞ւր է Աստուածն իմ, յոր յուսամ եւ խոստովանիմ հաւատամ եւ երկրպագանեմ, զի նա միայն է Աստուած երեւելեաց եւ աներեւութից որում փառք յաւիտեանս:

[ԺԹ]
Պատասխանի Սարգիս վարդապետի եւ ողբ ի վերայ Արամեանս նահանգի:

Զայսպիսի աղէտ տարակուսանաց ընթերցեալ իմ ի քումս տառի, կրկին կականումն եհաս կուրացելոյ աչացս, տեսանելով սակաւ ինչ ի վերայ եկեալ անեզրական տառապանս, եւ յորում մեղադրական բողոք ընկալայ:

Եթէ ոչ տաց պատասխանիս, զի՞նչ արդեօք հզօր հռետո'ր եւ աստուածայինդ տէլէտի'ս. մի՞թէ ատեցեալ եղեր ի մէնջ կամ եթէ արհամարհեալ, զի միանգամ եւ երկիցս ոչ տաց պատասխանի, որ միշտ կարօտեալ կամ բանի քում եւ գրի. քանզի հզօր ես ի պուետիկոսականն մատենագրութեան, եւ սիրելի ինձ ոչ այլ ինչ, եթէ ոչ այնպիսի լսել ինչ կամ ասել. սակայն ի բազում տարբերութենէ յուզման մրրկեալ եւ պտուտեալ պայքարմանցս, իբրու ի պռէմէականն գրէ' զիս անկեալ փորձութիւնս: Քանզի եւ ոչ այն օտար յիմմէ սերէ այլ մի առուք արեան գոլ, եւ յայնմանէ մեղկեալ եմք միգարելով, եւ թողացուցեալ գործարանս բանի եւ գրոյ եւ մտածութեան: Եւ զիա՞րդ պոռոք եւ փքացեալ փարթամաց կարացից ժուժալ կամ զնոցայն աղէտ գրով եւ բանիւ վարկանել: Ապա լաւ համարեցայ լուռ լինել, որպէս ի հակառակել մեղաւորին առաջի իմ:

Այսպէս գրեալ ի քոյդ աստուածային նամակի սակս արքայի ապաստանութեան, եւ իբրու ի վերայ աղեաց եւ արեան գորովումն եւ ողբերգութիւն առեալ դամբանական իմն դիտումն յաղագս մեր. եւ զորս ի քէն ոչ լուաւ եւ որ ոչդ լսէ. եւ զի զոր ծանեայց զԹորգոմեանս թերացեալ մնացորդս: Սիրելի է քեզ բանն իմ սակս սրբասնելոյ անձինդ եւ զնորագոյնն իբրու չքնաղ եւ պայծառ պղատոնական. եւ զի հարկեցեր անհիքաբար համառօտել քեզ, զիա՞րդ զայսոսիկ սակաւուք անցանել պարտ վարկայց թէպէտ եւ ինձ յայսոսիկ պարապել. տո'ւր ինձ փոքր ինչ իմաստասիրել սակս սիրելոյ քո բանի:

Եթէ կամեսցի ոք դեղել զհիւանդոտս որք ի մեռիականն կողախիթս ջերման եւ մատուցանեն սակաւով կեղեւ խստոր խստագոյն ջերման: Զի՞նչ. դեղելն դադարեցուցանէ՞, եթէ յուզեալ խօթութեան խեղդէ վաղվաղակի, զոր երբեմն տոկալ կարելի էր եւ երկարել: Ապ՚եթէ մանրեալ եւ բեկեալ ոտիկ զջիլն հատանեն սրով, դեղել զայն կարծելով, կամ սպեղանիս սպանօղ եւ մահացուցիչ եդեալ, զի՞նչ, շա՞հ գործիցէ, եթէ կորուստ: Ե'կ դու. յորժամ Աղէքսանդրոս զմահացուցիչն կամէր արտաքսել, դարձուցանելով կրկին թեւոյն թաթախեալ ի ժահր, սպանութեան եղեւ փութացուցիչ:

Արդ ո՞րպէս վարկար վեհդ, զի հզօր ես. զիա՞րդ ոք կարասցէ ասել զբոլորն բեկումն բախտին մերոյ բերման. սակայն զայն անզրաւական ի չարիս զետեղութիւնս տեսանելով հեղձամղձուկ եղեալ տառապիմ: Եթէ արիական յայսպիսի այր եգիտ արիութիւն եւ մասն մեծանալոյ, եթէ կորովութիւն եւ յագումն իմաստից, որ եւ զիւրն կորոյս կեանս անվթար, եթէ մաքրութիւն մտաց մակստացականութեան հանճարոյ, եթէ ողջութիւնն առ Տէր, եւ որումն սպասէ զի՞արդ յամառամիտ միգով շամանադաղի շռայլեալ. մի՞թէ եւ յորժամ բացցին աչք, տակաւին կենդանի՞ լիցի, ոչ: Բայց այսպիսի առնամոլի վաւաշ եւ վարար վեհ արարեալ յեցեալ վարկանի կենաց գոլ գործի: Զիա՞րդ այսպիսի մտածութեամբ զշամիրամեանն կարծիս կասկածանաց բերելով, յարուցանել դիցն դեղելով, այս զգողութիւն իբրու ի մոգացն յոմանց եղեալ, եթէ ի վիհն վարդանեան կամաւ զանձն արկանել զկնի ցանկութեան մարմնոյ միտելով, ի բացեայ եղեւ ի բարեացն լրմանէ եւ յաստուածային սեմոց: Որ հազիւ հազ համոզեցեր, հուր իմն աստուածային արկանելով, զհատողսն ՚ի բաց քեցեալ, արտաքս զայն ի դուրս կորզեցեր ի միջոյ ժանեաց եւ ժահահոտութեան նեխեալ եւ փտեալ վիրաց, որպէս ասաց որ ասէ. Այժմ ո'չ սուր եւ ոչ պահապան, եւ ոչ զձեռս կարէ կարկառել առ այն, որ կարողն է կեցուցանել. վասն զի զատելիսն Աստուծոյ տեսանեմք ընդ աջմէ եւ ընդ ահեկէ: Աստ ուրեմն Դաւիթ ոչ դանդաղի. Նախանձեցայ ես, զխաղաղութիւն մեղաւորաց տեսանելով, օտար եղեն մեղաւորք ի մօրէ: Ինձ է ասել Զատելի քո Տէ'ր ատեցի, եւ ի վերայ թշնամեաց քոց մաշեցայ: Ոչ պատկառիմ, զոր ոչ ողորմեցաւ հրասուզել. ոչ նստայց յաթոռս նանրաց, զոր ոչ եթող ճետ եւ ոչ էգ ի ջուրցն հոսման: Զայսպիսի ելուզակ յարուցեալ գիտէր հայրենասէրն այն զնոյն ինքն զՆիւքարն Մադէս կոչեցեալ: Որ յառաջ քան զծայրս արեւուն ի վերայ հասեալ, ձերբակալ արարեալ, ածէր յԱրմաւիր եւ անդ ուրեմն ի ծայրս աշտարակի պարսպին ցցէր, կարթ ընդ ճակատն վարեալ, ի յորմ վարսել հրամայէր` ի տեսիլ անցաւորացն եւ եկելոցն առ նա: Իսկ մեր փոխանակ վարսելոյ, վերստին վեհ զնա կացուցեալ, վրդովիչ եւ վատնիչ հայկեանս նահանգի պարտ վարկանիմք. վասն որոյ վա~յ ի վերայ Հայկեան եւ Արամեան նահանգի իբրու նուիրական ստգտանք, զորս ասել փութանակի զանփարատելին անիծից ինձ քուրձ: Ո~ւր Յաբեթ, թէպէտ կրտսեր, կորովի: Ո~ւր Յապետոսթեան յարմարութիւն մատանց եւ քաջութիւն. ո~ւր Թիրասեան թագ եւ զօրութիւն. ո~ւր Թորգոմեան թեւակոխութիւն. ո~ւր Հայկեան հանդէս եւ հիացուցանելի գործառնութիւն. ո~ւր Արամեան արմատ եւ մեծութիւն. ո~ւր Արմայիսեան արութիւն. ո~ւր Ամասիայն աստանօր տեսութիւն. ո~ւր Գեղամայն գեղեցկութիւն. ո~ւր Հարմայն հոյակապ հիմնարկութիւն. ո~ւր Արամ Արամեան նահապետն. ո~ւր Արայն գեղեցիկ Այրարատեան կերտացօղ. ո~ւր Անուշաւան անուշակացն կազմիչ եւ բարութեան յարդարիչ. ո~ւր Պարէտ պարառաբար պերճացեալ. ո~ւր Արբակ արբանեակ բարեաց. ո~ւր Զաւան զօրաւոր զինաւ. ո~ւր Փառնակ փառացի գեղաշուք. ո~ւր Սուր սիրելին սէրուն. ո~ւր Հաւանակ դիւրահաւան եւ յստակ. ո~ւր Վաշտակ, որ ըստ անուանն վաշեակ. ո~ւր Հայկեակ, որ ըստ հաւուն իւր հակակ, որ է հարթակ հաւասար. ո~ւր Ամբակ, որ միշտ մանուկ պատանեակ. ո~ւր Առնակ այսինքն արի այրական. ո~ւր Շաւարշ ըստ պարսկականին շարի բաշ` միշտ ուրախ թարգմանեալ. ո~ւր Նորայր, վասնզի նոր այրութիւն ցուցանէր մշտայարմար զօրութեամբ. ո~ւր Վստամ, սա մեծարու զօրացն Վեհստամ կոչեցաւ. ո~ւր Կար իբրու կարօղ բոլորին. ո~ւր Գոռակ, սա խիզախօղ ի մարտի եւ մեծաձայն գոռս ունէր. ո~ւր Հրանտ հրատեսակ գեղատիպ. ո~ւր Ընծաք, սա ընծայեալ ի բազմաց արքայից. ո~ւր Գղակ սորա գեօղս բազումս կերտացեալ. ո~ւր Հօրայ հզօրացեալ հայրենեօք. ո~ւր Զարմայր զարհուրելի զօրութեամբ, ի Հելլենացւոց մեռանի. ո~ւր Պերճ պաճուճասէր այր եւ սէգ ի Սանեան նահանգէ. ո~ւր Արբոն բնականագոյն զօրութեամբ. ո~ւր Բազուկ Բզնունեան նահապետ. ո~ւր Հոյ հրաշակերտն տեսլեամբ. ո~ւր Յուսակ յուսացեալ զօրութեամբ. ո~ւր Կայպակ իբրու կապտօղ զբազումս. ո~ւր Սկայորդի որ եւ հսկայ էր տեսլեամբ. ո~ւր Պարոյր առաջինն մեր պսակաւոր. ո~ւր Հրաչեայ գեղեցկատեսիլ երեսօք. ո~ւր Փառնաւաս փառացի փառասէր. ո~ւր Պաճոյճ որ բոլորովին էր պատշաճ. ո~ւր Կռնակ որ թեկն ածէր կռնակաւ եւ նահանջէր մարտուցեալ. ո~ւր Բաւոս փառացի եւ ըստ պարսկականին բազմանի. ո~ւր Հայկակ համանման իւր հաւուն. ո~ւր Երուանդ որ ի մարտին լինէր անդ. ո~ւր Տիգրան, որ ըստ Պարթեւին մեծ եւ ծանր. ո~ւր Բաբ այսինքն դուռն բարեաց. ո~ւր Տիրան որպէս Տիգրան միով պակասեալ գծիւ կրտսեր գոլ նմա. ո~ւր Վահագն որ Երկնէր երկիր, եւ որ զկնի առասպելին առումն. ո~ւր Առաւան, որ աւետէր զբազումս. ո~ւր Ներսէհ, որ եւ գետ յորդ ասացեալ. ո~ւր Զարեհ զարմացման արժանի. ո~ւր Արմոգ Արամեան շառաւիղն. ո~ւր Բագամար, որ զբագինսն յարդարէր. ո~ւր Վան վանօղն բազմաց. ո~ւր Վահէ վեհն եւ վախճանեալ: (Յայսմ վայրի թողից զայնոսիկ, որք զկնի այսմ մինչեւ ցայս ընդ լծով ծառայեալ, որ եւ ի մեզ հասանէ տողանի, բայց եւ ահա' ոչ թողից չասել զՊարթեւացն պարու): Ո~ւր եւ Վաղարշակ քաջ ի քաջացն Բախլայ. ո~ւր Արշակ եւ Արտաշէս. ո~ւր Տիգրան եւ Արտաւազդ. ո~ւր Արշամ եւ Աբգար, կամ Սանատրուկ եւ Երուանդ, Արտաշէս եւ միւս Արտաւազդ, Տիրան, Տիգրան, Վաղարշ եւ Խոսրով. ո~ւր մերն Տրդատ, Խոսրով, Տիրան եւ Տիգրան, Արշակ, Վարազդատ, Արշակ եւ վերջին Վաղարշակ:

Թէպէտեւ զկնի կցորդաբար ի մեզ տողանի սեր եւ նահապետութիւն եւ թէպէտեւ ոմանց անարի եւ անզօր գոլ, սակայն տիրապետեալ տանս Թորգոմեան, պահելով զաթոռն: Աստ ուրեմն յիշեալ իմ թախանձելի մտածութեամբ եւ մրրկեալ խորհրդովք, զմտաւ ածի զբարեփառն Ասուդ եւ զիւր ծերութիւն եւ զալիս, զմաքրութիւն եւ զարիութիւն, եւ յիւրոցն զարմից զՍմբատն եւ զԱբաս եւ զԱշոտ: Եւ մերոյս հաւ ի հիացման եկեալ հրացեալ խորհրդով հաւանիմ ինձ միայն հնարս զհարկաւորն հատուցանել զհարցն իմ սահման. զի թերեւս զերծեալ ի ծորեալ եւ ի դառն կենցաղոյս, որ իբրու զանկենցաղս վարիմք: Քանզի զի՞նչ օգուտ մեզ երկարութիւն ամաց, եւ մեծագոյն բարկութիւնս եւ զտառապանս կրել եւ տեսանել եւ ի վերայ յոքունց առնուլ ողբս եւ զնոցայն ցաւակցել. վասն զի իմ է բոլորիցն բեկումն. եւ ա'յնպէս յափշութեան շամանդաղեալ մտածութեամբ միգապէս նսեմացեալ, մթին եւ խաւարչտին խորհրդովք կեամ խափուցեալ, եւ միայն մորմոքիմ, ոչ տեսանելով զելս իրացն, ըստ որում` որք ի ծովու ծփեալ նաւաբեկութեամբ եւ ի կոհակաց կուտակելոց ներկուռն ալեաց յարուցելոց յուզեալք եւ ի իւրոցն խորդալով եւ խիզախելով սանդարամետականին հողմոյ հոսեցուցանէ. եւ յարծագանաց ստորեւ կացեալ իբրու մենքանայիւ մրցեալ մակաւասար գագաթանն ոստուցեալ եւ յռեկացն մանրամասնից իբրու զՈվթէլիթեացն ճահեցուցանէ հանդէպ ճակատուն եւ հիացուցանօղ ճայթմունս արձակել. իսկ թանձրագոյն օդոյն իբրու զի տեռռեցի մածուցեալ միով թաղկեալ, ոչ թորեցուցանէ զբեզեկեանն արփի փեռեկել, զի զնպատակ դրօշակաց ղեկաւորացն տեսցեն:

Զայսպիսի իմ կրելով վիշտս, վարանիմ եւ ի զգայութեանցն նուազեալ նաւաբեկութեամբս, եթէ զիա՞րդ վիճակեցաք ի վերջին աւուրս, վհատեալք եւ վիրաւորեալք վատթարութեամբ եւ միայն եղեալք վատնիչք տէրութեան գանձուն. եւ ոչ ի կենցաղս այս յառաջագոյն կանխեցաք կամ ի քաջացն այն քաղաքավարեցաք ի ստորակայեալ դրօշակացն ստուերի եւ զընդարձակագոյնն տեսանել զիշխանութիւն մերոյս նահանգի եւ զխաղաղականն վարել կեանս, եւ զայս ընդ մերով նուաճեալ արքայութեամբն:

Արդ այսմ ոչ հանդիպեալ մեր կամ թէ արժանացեալք որում ըղձացաք, եւ յայսմանէ առաւել տագնապաւ տրտմեալ տատանիմ, եթէ տարագիր մեզ լինել տակաւին հասանէ, եւ ոչ յարկս հարցն հանգչիլ: Այսպիսի հիացուցանօղ եւ զարհուրեցուցիչ վէրս ընկալեալ անբժշկելի եւ դժոխաբոյժ զօրէն եղջերուաց, որք ի գաղտնի նետիւք որսացեալք դեղօք դարանակալեալք դեդեւին, եւ արտաքս վազեալք ի պարէն իւրական սերին պաշարեալ եւ պարաւանդեալ ոտիւք, պասքելով աղբեր կարօտին եւ այսր անդր գլորելով յորս ոչ ժամանեն:

Իսկ զայսոսիկ վարկցիս, վեհդ վարդապե'տ, ի մի' յինէն այժմ խուզեր խնդիր զնախուստն խորինս հռետորական բանաստեղծութիւնս. քանզի այժմ լռեալ դադարեալ է ճշմարտութեանն ճանապարհ եւ ստութեանն ընդարձակեալ հանդէս, որում ոչ հաւանիմ: Սակայն փոքր ինչ ներեցից նմանապէս շարայարել քեզ զվաւերականն, յուսալով թերեւս զգասցի, եւ զմանկան խակութեան տիս արտաքոյ իմաստութեանն դիցէ, եւ ի վաւաշ վայրագնացեալ վրդովչացն վազեալ ի բաց մղեսցի իբրու ի կայծականց հրդեհ եռացեալ, կամ ի տոգորս տղմից տաղտկացեալ, ի գրի արտաքս ոստուցեալ, եւ ի վերայ վիմի հաստատեալ: Ապ՚եթէ ոչ, զպայման դիւցազնական պուետիկոսութեանն ողբերգական ի վերայ պաղատանն պատարուն պերճ եւ պայծառ պղատոնականս յարմարեցից քեզ համառօտ եւ առանց ստութեան: Զի եւ յայնմ իսկ միում հատուածի զբազմամեայն ամայացեալ բանս բերի քեզ ի տեսութիւն ոչ թէ զարդեանս եւ զայժմուս, զի ծանիցես թէ ի համբակացն պատանեաց իգացելոց որպիսի բորբոքեցաւ բարկութիւն Թորգոմեանս սերի, յորմէ հետէ եհաս այս հաւանութիւն հիքութեան եւ ծառայից տէրութեան, եւ մոլութեանց նախանձու արեացն անարեաց, եւ սնոտի օրինադրութիւն, եւ անպատկառ պարծելով զսոդոմայականն սերմանել եւ արմատացուցանել արձան: Որ եւ որք ոչն այսմ հաւանին, պարսաւ եւ այպանումն պերճացելոցն լեալ, զայս պատկանեն եւ կցորդաբար իւրաքանչիւր լծեալ զմի ի նոցանէ կացուցանեն պետական եւ պարառաջ պայազանց. եւ նոքա ոչ ինքեանց հնազանդին, այլ որոց ինքեանց չարեացն ձօնեալք, եւ այս ոչ միոյ եւ երկից այլ բազմաց ծառայել ախորժեալ:

Արդ այսմ չարեաց դարձեալ հաւանեալ դա, որ երբեմն ուխտեաց Տեառն Աստուծոյ այնմ, որ նստին ի քրովբէս, զատելիսն նորա ատել եւ զսիրելիսն սիրել. եւ այժմ եթէ ոչ դարձցի դա ի չարեաց, զոր վերստին ստացաւ, դարձեալ ներեսցո՞ւք արդեօք, քաջ գիտեմ. եթէ ոչ: Ապ՚եթէ ոք կարծեցեալ իցէ զինքենէ գիտել զաստուածեղէն գիրս, ո՞չ ահա ընթերցեալ իցէ, զոր առ Յուլիանոս Գրիգորի արձանագրութիւնք. նաեւ սիրելիք էին ուսումնակիցք միմեանց յառաջագոյն իսկ, յորժամ խոտորեցաւ ի Տեառնէ: Եւ զմերոյն Վաղարշակայ ի Մովսիսէ եւ Տիգրանայ իսկ գրեալս քո զվախճան ծանոյց ինձ. յորում զՍողովմոնեանն կապար եւ զանիւ եւ զնուշ եւ զարծաթ, մանաւանդ զփախչելդ քո եւ գալ առ իս. եւ ահա' երկեայ երկիւղ մեծ. զի բժիշկ, որքան յուսալի է խօթացելոցն դեղել կենդանի գոլ, ոչ արտաքս ելանեն, իսկ ի պակասել ջերմութեանն յառագաստէ սրտին արտաքս ելանեն եւ հրամայեն զորս հայցեն տալ ուտել յորմէ զգուշացեալ յսկզբանն ցաւոցն: Աստ եւ իմ անյուսալի եղեալ, սակայն ներեցից, Աստուծոյ տալով զանհնարինսն առնել հնարաւոր եւ յամենայնի գոլ կարող: Ողջ լե'ր: