Kitabı oku: «Məmməd Arazlı günlərim», sayfa 3

(ixtisarla)

SƏNDƏN AYRI…

Gözəllər aşiqi az olmamışam,

Hamısı yan keçir indi yanımdan;

Görünür, qızların qəlbindən tamam

Mənə məhəbbəti oğurlamısan.

NECƏ UNUDUM SƏNİ

Baxıram ev-eşik boşdur, elə bil,

Səninlə varım da, yoxum da gedib.

Bir ürəyim deyil, bir canım deyil,

Dincliyim də gedib, yuxum da gedib.

(ikinci şeirini ixtisarla vermişəm)

Şeir beş bənddən ibarətdir. Tam şəkildə kitablarında çap edilib. Məmmədin Moskvada qaldığı ünvan belə idi: Moskva K. 104. Tverskoy bulvar 25.

İkinci ili göndərdiyi məktublar evdən köçəndə itdi.

Həmin ili də yazda bir ay Moskvaya getdim. Bu dəfə İradənin “hörməti” daha da çoxalmışdı. Yataqxanadakı müxtəlif millətlərdən olan yazıçılar bütün boş vaxtlarını, əsasən, İradəyə həsr edir, onu yataqxananın liftində yuxarı-aşağı aparır və gəzməyə çıxarırdılar.

Məmməd hələ 1-ci ili Moskvada olarkən Bakıdakı yazıçı yoldaşları uzun bir siyahı tərtib etmiş, o vaxtlar mətbuat üzrə katib Nazim Hacıyevin görüşünə gedərək ev istəmişdilər. Məmmədin adını isə siyahıya salmağı nədəndə “unutmuşdular”.

Məni bir məclisdə təriflədilər,

Günahkar bir balaca şeirim oldu.

Motsat qığılcımım yox ikən hələ

O gündən mənim də Salyerim oldu.

Siyahıda adları olanların hamısı evlə təmin olunmuşdu. Məmməd 1961-ci ildə təhsilini başa vurub qayıtdı və balaca bir otaqda yaşamaq məcburiyyətində qaldı. O vaxtlar Baksovetin sədri Əliş Lənbəranski idi, ziyalılara çox hörməti vardı. Məmməd rus yazıçısı N.Tixonovun məktubunu da özü ilə Moskvadan gətirmişdi. Məktubda Məmmədin evlə təmin olunması xahiş olunurdu. Məmməd Lənbəranskinin qəbuluna getdi. Tezliklə bizə Musabəyov qəsəbəsinin 5-ci Sallaqxana küçəsindəki 30 saylı binada ikiotaqlı mənzil verildi. Yadımdadır, mənzilin nömrəsi də 30 idi.

Sevinirdik, – ta bizim də “sarayımız”, mətbəximiz, hələ üstəlik, hamamımız vardı. Nə yaxşı imiş adamın özünün bir “küncü” olması. Təbii ki, 30 kv m-lik iç-içə otaqlar yazıçı mənzili deyildi. “Ay Allah, buna da min şükür”, – deyirdim.

Məmməd həvəslənib biz yatandan sonra məhsuldar işləməyə başlamış. Şeirləri dövrü mətbuatda çap olunur, xalq arasında hörməti artırdı. Eyni zamanda paralel olaraq yavaş-yavaş gizli hücumların da özülü qoyulurdu; cəsarətliliyi, açıq fikirliliyi çoxlarının xoşuna gəlmirdi.

Məmmədin poeziya, bədii nəşriyyat və s. haqqında özünəməxsus maraqlı fikirləri var.

Özünün bu haqda qeydlərini olduğu kimi verirəm:

Bu gün televiziya ilə veriliş var. Leonid Leonov! Nədənsə bu yazıçının adı gələndə xəyalıma mübarək geoloji proseslər – vulkan, zəlzələ gəlir. Təbiətin ən nadir əsərlərindən biri – qraniti düşünürəm. Qranit çətin yaranır, lakin ömrü nə qədərdir! Bu yazıçının təfəkkürü də “qranit” yaradır.

Şamillə dərdləşirik. Uzun söhbətlər, ədəbi mübahisələr, gənclik xatirələri…

Mənim sevimli körpəm – poeziya, yenə də sənin taleyini düşünürəm. Axı bizim ədəbiyyatın özülü şeir, mayası şeir, ən yaxın, ən uzaq hədəfi şeir olub. Lakin indi şeirə xor baxanlar var. Nəşriyyaçılar, qəzetçilər oxucu adından danışır. Guya şeir oxunmur. Əslində isə sözün həqiqi mənasında şeir kitabları mağazalarda qalmır. Şeir nəşriyyatçıların cibinə “zərər” edir. Onlar şeiri çap etməyi bacarmırlar. Yoxsa, şeirlə cibləri dolardı. Bir də ki min ildən çox yaşı olan bir sənət incisini cibə qurban vermək olarmı?

Söhrabla Xəlil nəsrə keçməyi tövsiyə edirlər. Tutaq ki, biz öz qəlbimizin ədəbi səsini üzə çıxarmaq üçün bu imkana əl atdıq. Bəs şeiri kim yazmalıdır? Mən onu nəsrə qısqanıram. Şeir qarşımda göz yaşı tökür, saç yolur – “məni atma”, – deyir.

Nizami, Füzuli, Sabir, nə deyirsiniz?

21.XI.62

Köhnə vətən, xatirələr, köhnə yaralar… Yenə sizinlə görüşdüm. Bu gün V.İ.Lenin adına APİ-də gənc şairlərlə görüş oldu. Xəlil hamıdan çox səs aldı. Lakin M.Müşfiqə həsr etdiyi şeirlərdə bəzi ifadələr xoşa gəlməzdir. “Alçaqlar”, “yaltaqlar”, “partiyalı, partiyasızlar” nə bilim nələr… Söyüşlər nəyə gərəkdir? Bunlar səmimi və ilhamla yazılmış şeiri kobudlaşdırır.

Çıxışımda dedim ki, istərdim bu məclis başqa formada keçsin. Yaradıcılıq planlarından danışaq, ürəyimizdən gələn səsləri açıb deyək. Axı min, min iki yüz ildən artıq tarixi olan, bizim ədəbiyyatı üzərində ucaldan bir janra – şeirə xor baxanlar var. Nəşriyyat planlarında ildən-ilə şeirə az yer verilir… Sərdar Əsəd sözümü qəribçiliyə saldı. Guya çapdan gileylənirmişəm. Xeyr, gileylənmirəm… Şeirə daha çox yer verilməsini tələb edirəm. Bunu əsrin gedişi, oxucuların istəyi tələb edir. O ki qaldı şairlərin alimliyə qaçması, bu da xoşa gələn deyil. Sən ya alim kimi düşünməlisən, ya şair kimi. Bilmirəm, bəlkə, səhv edirəm. Lakin çətin ki, institut, məktəb proqramı dairəsində çalışıb həm o tələbi yerinə yetirəsən, həm də şeir yazarsan. Hanı o dahi ki, (yazıçı dahi) həm alimdir (sözün həqiqi mənasında nəzəriyyəçi), həm sənətkar… Nə isə mübahisə etməyə dəyər…

Bu sözlərlə qeydlər qurtarır. Bəlkə də, İradənin özünəməxsus səliqə ilə qeydlərin altından yazdığı “5”-lərə görə qeydlər davam etdirilməyib, bilmədim. Axı Məmməddə belə xüsusiyyət də vardı ki, yaradıcılıq laboratoriyasının hansı sirri açılırdısa, o, daha həmin mövzudan, həmin mövzu ondan “qaçırdı”.

Moskva təhsilini başa vurduqdan sonra 1961-ci ildə “Maarif” Nəşriyyatında redaktor işləməklə bərabər yeni orijinal şeirlər də yazırdı. Elə vaxtlar ourdu ki, ayda bir neçə şeir yazır, bəzən isə, ümumiyyətlə, əlinə qələm götürmürdü. Tibb İnstitutunda Məmmədə görə estetika kafedrası açmışdılar. Orada cəmi bir-iki ay işlədi, davam etdirməməyinin səbəbini də belə açıqladı:

– Eyni sözləri tələbələrə təkrar-təkrar deyə bilmirəm. Özümün-özümdən zəhləm gedir. Bir də ki onda gərək şeir yazmayam, kitabxanaları gəzəm. Bacarmıram.

Ənvər Əlibəyli da televiziyada Məmmədə gənclər haqqında veriliş aparmağı təklif etmişdi. Bir-iki veriliş apardıqdan sonra onu da atdı.

“Bizim nəsil bədbəxt nəsildir. Köhnə nəsil deyir ki, bizimlə dabanqırma gəlirsiniz, nəfəs almağa qoymursunuz. Sonra da cavanlar bizə deyəcək ki, qarşımızda “divarsınız”, qabağa getməyə imkan vermirsiniz”.

Belə bir söhbəti də yadımdadır:

“Əhməd Cəmil Mədəniyyət Nazirliyində işləyəndə “Üç oğul anası” poemasını ona oxudum. Çox diqqətlə qulaq asdı və dedi:

– Məmməd, nə gözəl yazmısan, ananın hisslərini nə gözəl təsvir etmisən – çox gözəl əsərdir”.

Bir neçə ay keçəndən sonra onu “Azərbaycan” jurnalına redaktor qoydular. Poemanı çap etdirmək üçün jurnala apardım. Əsərə o qədər sual işarəsi qoydu ki… artıq o, şair Əhməd Cəmil yox, redaktor Əhməd Cəmil idi”…

Yazıçılar ittifaqında Mehdi Hüseynin sədr olduğu vaxtlar idi. Başqalarına nisbətən obyektiv adam idi. “Azərnəşr”də bədii ədəbiyyat şöbəsində yer boşalmışdı. Mehdi Hüseyn Məmmədi yanına çağırıb onu həmin yerə göndərəcəyini söyləmişdi.

Məmməd xatırlayırdı:

“Mən Mehdi müəllimin yanında idim. Vidadi Babanlı içəri girdi və çox ərklə dedi:

– Mehdi müəllim, nəşriyyatda bədii şöbə yeri var, xahiş edirəm məni ora təyin et, işsizəm.

Mehdi müəllim güldü və cavab verdi:

– Vidadi, ora bu qara oğlan gedəcək. Və əmrimi verdirdi”.

Məmməd 1963-cü ildən nəşriyyatda bədii ədəbiyyat şöbəsinin müdiri işləməyə başladı.

O vaxtlar “Azərnəşr”in direktoru olan Adil müəllim Məmmədə çox sərbəstlik vermişdi. Adil müəllim işgüzar direktor olmaqla bərabər, istedadlı cavan kadrlara qayğı ilə yanaşan adamdı. Məmmədin xatirələrində “yaxşı adamlar” arasında Adil müəllimin xüsusi yeri vardı. Məmmədə ərklə həmişə İnfiloğlu deyərmiş, təqdim etdiyi sənədlərə baxmaz, ona tam etibar edərmiş (təbii ki, Məmmədin təmiz adam olduğunu bildiyinə görə). Sənədlərə qol çəkəndə – “qoy məni öldürsünlər, bir alagöz qız üstə”, – deyib imzalarmış”.

Onu da deyim ki, Məmmədin “Naməlum qəhrəman” adlı şeiri Adil müəllimə həsr olunub.

Bu da Məmmədin söhbətlərindəndir:

“Bir gün nəşriyyatda iclas keçirilirdi. İclasın gur vaxtında Əli Vəliyev içəri girir:

– Adil, qonorarımı niyə vermirsən?

– Əli, axı iclasdır, iclasdan sonra verərik.

– Yox, elə indi ver.

Adil müəllim Ə.Vəliyevin ürəyini sındırmır. İclası yarımçıq qoyub mühasibi çağırır, qonorarın ödənməsi üçün göstəriş verir. Adil müəllim hamıya həssaslıqla yanaşan adamdı”.

Məmməd dörd ilə yaxın nəşriyyatda işlədi. O, şöbə müdiri işləyəndə çox adam bizə yaxınlıq etdi, amma necə yaxınlaşmışdılarsa, elə də getdilər. Həmin illərdə bir çox söhbətin şahidi olmuşam.

Məmməd öz növbəsində müəlliflərin kitablarının nəşrinə kömək edər, hansısa “hörmətə” yol verməzdi. Onda aramızda mübahisə olardı. Məmməd isə qəti cavab verərdi:

– Gülxanım, onların qarşısında gözükölgəli, dili gödək olum? Onda mən şeir yaza bilmərəm.

Daha bir söz deyə bilməzdim…

Gərək ki, 1965-ci ilin mart ayı idi. Məsud Əlioğlu (Əli Vəliyevin oğlu) bizi qonaq çağırdı. Məlum oldu ki, Məmməddən başqa heç kim xanımını gətirməyib. Mən Rəna xanımla mətbəxdə oturdum.

Mehdi Hüseyn, Əli Vəliyev, Mirzə İbrahimov, Məmməd Cəfər, Kamal Talıbzadə, İsmayıl Şıxlı məclisin iştirakçıları idilər. Mətbəxdə oturduğuma görə onların nə danışdıqlarından xəbərim olmadı. Bu arada ora bir nəfər də gəldi. Evə qayıtdıqdan sonra həmişəki kimi Məmmədi sual “atəşinə” tutdum. Çox sualıma cavab vermədi. Bircə sonrakı qonağın İrəvandan gəldiyini dedi. İrəvanlı qonaq deyirmiş ki, ermənilər bizi yaman sıxışdırmağa başlayıblar. Bizi (yəni Ermənistandakı azərbaycanlıları) yandıran odur ki, burda hamı yatıb, bizi Ermənistandan çıxarmağa hazırlaşırlar.

Əli Vəliyevdən qeyri irəvanlı qonağın sözlərinə heç kim reaksiya verməyib. Hətta Mehdi Hüseyn qonağın sözünü kəsərək:

– Oradakı azərbaycanlılar öz işləri ilə məşğul olsunlar, biz öz beynəlmiləlçiliyimizlə fəxr edirik və bu yolla gedirik – deyib (Bu qonaqlıqda gedən söhbətləri gündəliklərimdə geniş yazmışam).

Məmmədi elə o vaxtlardan ziyalıların “qış yuxusu”na getmələri bərk narahat edirdi.

Bu arada Adil müəllimi başqa işə keçirdilər. Onun yerinə Qılman İlkin təyin olundu. Elə birinci həftədə, o, səbəbsiz-filansız Məmmədlə işləmək istəmədiyini bildirdi.

Məmməd:

– Elə mən də səninlə dünəndən işləmək istəmirəm, – deyib ərizəsini yazdı və işdən çıxdı.

1967-ci ildən “Ulduz” jurnalında məsul katib kimi fəaliyyətə başladı. Elə həmin il “Ömür karvanı” kitabı çap olundu.

Dursun Məmmədov adlı bir müəllifin “Ömür karvanı” kitabı haqqındakı məqaləsi, xüsusilə yadımdadır:

“… Bu kitabı oxuyarkən qəlbimiz nəhayətsiz sevinclə dolur. Şeirləri oxuduqca inanırsan ki, şair son dərəcə orijinal poeziya kitabı yaradıb. Kitabda toplanan şeirlərin ruhu, ideyası yenidir. Şair sənət aləmində yeni söz deyir. “Ömür karvanı” şairin mənalı və zəngin ömür kitabıdır. Bu ömür kitabında həyat bütün ziddiyyətləri ilə verilir. Şair o şeirləri poeziyanın materialına çevirir ki, bütün mahiyyətini, daxili qanunauyğunluğu dərk edir. Həyatın müxtəlif rəngləri, nəhayətsiz çalarları var. Kitab bu rənglər qarışığından yaranıbdır desək, səhv etmərik…”

Saxla məni, gözlərində saxla, gülüm,

Məni mənim gözlərimlə ağla, gülüm.

Məmmədin tez-tez boğazı gələrdi. Bir az ağrıları çoxalan kimi tez də “vəsiyyət” edərdi ki, məni kövrəltsin:

“Gülxanım, ölsəm, kitabımı qara cilddə çap etdirərsən. Məni kəndimizdəki səngər təpəsində basdırarsan. Əgər orada basdıra bilməsən, oradan torpaq gətirib qəbrimə səpərsən!”

Mən də öz növbəmdə hay-küylə bizdən aşağı mərtəbədə yaşayan həkim Bikəxanımın yanına qaçardım. O, Məmmədin boğazını Pensilenlə yuyar, xəstənin qızdırması düşərdi. Özü də belə bir qeyd aparmışdı:

“Bərk xəstə idim. Ölümümü gözləyirdim. Bunları düşünürdüm: “Cənub həsrətini özümlə aparacağam”. Qızım familiyamı yaşadacaqmı?

Demək istəyirəm: qızım, ev-eşiyi də, var-dövləti də, vəzifəni də – hər şeyi itirmək olar. Bununla insan alçalmaz. Həyatda həmişə şərəf və mənliyini yüksək saxla!

Ana, torpaq ana! Eşitsən, qəbrin aşılar, sümüklərin danışar. Ana, ana deyib inləyirəm.

Bir də fikrimdən bunu çıxara bilmirəm ki, sənətdə layiqli ad qoyub getmirəm. Bir cildlik əsərlərimi çap edərlər. Cildin üstünə yazarlar:

Məmməd İbrahim, “Bitməmiş nəğmələr!” nə isə, həkimlərə mən lap son ayaqda inanıram.

Veysov, Bikəxanım. Ağrılar azalır, ölüm yaddan çıxır. Yenə arzular, planlar”.

7.1.66

Başqa bir qeydində isə yazır:

Motsartın musiqi istedadı 3-4 yaşında ortaya çıxıb. Enşteyində isə uşaqlıqda xüsusi nəzərə çarpan fitriyyət görünməyib. Bu, qaynar gəncliyində birdən özünü biruzə verib. 26 yaşında nisbilik nəzəriyyəsi ilə dünyaya səs salıb. Biz həmyaşıdların (və ümumiyyətlə) isə nə Motsart yaşında, nə Enşteyn yaşında istedadını görən, ən pisi görmək istəyən var. Bu, sənətimizə nə qədər zərər vurur. Biri gəlib illərlə heç bir çağırışı, bileti olmadan birinci sırada oturur. İstedad arxa cərgədə qalır, əsəbiləşir, bəzən isə küsüb gedir. Bu hallar çox istedadın parlamadan sönməsinə də səbəb olur. Əlbəttə, əsl ədəbiyyat tarix olandan sonra bilinir. Vəzifələr, ordenlər və s… Gedir, qalır bir tədqiqatçı, bir də oxucu. Dünənin adsız şairi bəzən bir nömrəli pasport alır.

Fəqət, əsl sənət əsəri son vaxtlar az yaranır. Az işləyirik, az oxuyuruq, az düşünürük, çox baxırıq, az görürük.

Dünyaya səs salacaq bu günün AZƏRBAYCAN nəğməsi sənin uğrunda.

9.11.66

Bu illər ərzində üç kitabı çap olunmuşdu. Onlara kitab demək olmazdı. Kiçik kitabçalardı. Həcmcə kiçik olmasına baxmayaraq, bu kitabçaların əks-sədası böyük oldu. Qısa vaxtda satışda bircəciyi belə qalmadı… Bu isə…

SALAMAT QAL BU DAĞLARDA, ÜRƏYİM

Məndən kəndimiz də küsübdür, – deyir,

Yoluma göz dikən yollar yorulub…

Məmməd arada Naxçıvandan, öz kəndlərindən elə ürək dolusu danışırdı ki, görmədən, bilmədən o yerlərin vurğunu olmuşdum. Deyərdi, – Salvartı dağlarından, Batabat meşəsindən, Şahbulaq yaylağından o qədər üzüaşağı qanadlanıb bu torpağı sinəmə sıxmaq istəmişəm ki… Deyərdi, – indi hərdən mənə elə gəlir, göz açdığım torpaqda hər çayın, hər bulağın dilini bilirəm; hər daşın, hər qayanın bioqrafiyasına bələdəm. Üçqardaşdan, Kəçəldağdan, Dərələyəz silsiləsindən üzüaşağı – Araza doğru nə qədər “qoşun çəkmişəm”, küləklərlə gizlənpaç, şimşəklərlə çilingağac oynamışam.

Aydın, təmiz cənub gecələrinin göylərinə nə qədər sapand atıb “ulduz endirmişəm”.

İşığı bollaşdı diyarımızın

Ətiri bollaşdı baharımızın

Vüqarı boy atdı vüqarımızın

Dünyaya Naxçıvan dünyası gəldi.

Zülmət yığışdırdı ətəklərini

Fəsillər – qara daş küləklərini.

Dan yeri böyütdü bəbəklərini –

Dünyaya Naxçıvan dünyası gəldi.

Dirəndi dağlara nur qatarımız,

Yeni segah dedi könül tarımız,

Aldı fırçasını bəhruzlarımız,

Dünyaya Naxçıvan dünyası gəldi.

Qəfil təzadların sıçrayış yeri,

Bu yer gah zülmətli olub, gah işıq.

Biz hələ bu yerdə qəfilliklərin

Əsil damarını axtarmamışıq.

(şeir çap olunmayıb)

Bəli, biz hələ bu yerdə qəfilliklərin, əsl damarını axtarmamışıq?

Nəhayət, 1963-cü ilin yayında Naxşıvana gedə bildim. Qatarla getdik. Yolboyu uzanan tikanlı məftilləri, sərhəd boyunca rus əsgərlərini birinci dəfə görürdüm. Mənə bir az qəribə gəlirdi; insan öz torpağında sərbəst gəzə bilməzmiş, hələ evinə – ata-anasının yanına da icazə ilə getməliymiş. Sonralar da Naxçıvana gedəndə o tayı mənə göstərən Məmməd çoxları kimi: İrandır deməzdi, sadəcə, Azərbaycanın cənubudur, – deyərdi.

Sərhədə yaxın dayanacaqlarda rus əsgərləri kupelerə doluşub pasportları yoxlayırdılar. Bizim kupeyə daxil olan əsgəri görəndə Məmməd qəzəbini istehzaya çevirib pasportu tələb edənə rusca dedi:

“Deyəsən, casus axtarırsınız, yaxşı bax, gör bu qadın casusa oxşayır?!”

Əsgər çaşqınlıqla mənə baxdı; qucağımda uşaq, özüm də… Başını aşağı salıb sənədlərimizi yoxlamadan bizə qaytardı və dinməzcə kupedən çıxdı.

Sonralar da hər dəfə Naxçıvana gedəndə Məmmədin o tərəf sahilə necə həsrətlə baxdığının şahidi olmuşam.

Yadıma Məmmədin Moskvadan mənə yazdığı məktubdakı bu sözlər düşdü:

“… Gülxanım, poemanın yazdıqca ağlayıram (söhbət “Araz axır” poemasından gedir). Bizdən qeyri belə dərdə-düyünə düşən ayrı xalq yoxdur. Bütün dərdlərimizi bir gəncin taleyində verməyə çalışıram…”

Hiss edirdim ki, o, indi də ürəyində ağlayır. Nə isə… Naxçıvana çatdıq. Qatar burulub stansiyada dayandı. İradə qatardan düşüb torpağı görəndə sevindi ki, canı qatardan qurtardı. Quba ilə müqayisədə Naxçıvanın təbiəti o qədər də xoşuma gəlmədi, – çılpaq, qırmızı torpaq, boz dağlardan, otsuz düzənliklərdən ibarət Naxçıvan…

Naxçıvandan çıxanda İslam Səfərlinin sevə-sevə təsvir etdiyi Xalxal meşəsini soruşdum:

– Məmməd, bəs İslamın sevimli Xalxal meşəsi hanı?

Şəhərin kənarında, çayın sahilində, kiçik bir zolaq çinarlardan ibarət, əgər demək olarsa, meşə vardı. Məmməd oranı göstərib güldü.

O vaxtlar dəbdə olan “Pobeda” maşını ilə bizi Naxçıvandan Nursa yola saldılar. Nursa çatana qədər bir neçə kəndi keçməli idik.

Şahbuzdan çıxanda Məmməd birinci kəndi göstərdi:

– Bura Kənd Şahbuzdur, 9-10-cu siniflərdə bu kənddə oxumuşam.

Maşınımız Nursun lap yaxınlığındakı Ziyarət təpəsi adlanan yerə qalxa bilmədi. Maşından düşüb təpəni piyada qalxmalı olduq. Maşın isə diki dal-dalı çıxdı. Kəndin içindəki yol daha bərbad idi. Məmmədgilin evi kəndin ən hündür yerində yerləşir.

Qohum-qardaş, bütün kənd camaatı görüşümüzə gəlmişdi. Kənd adamlarının mehribanlığına söz ola bilməzdi. Hamı qonaq aparmağa çalışırdı.

Bir neçə gün istirahət etdikdən sonra Şahbulağa qalxdıq. Burada tamam ayrı mənzərə ilə qarşılaşdım. Yayın qızmar çağında – buz kimi su; barmağımı bircə saniyə belə, suda saxlaya bilməzsən, donar. Bulağın ətrafı baldırğanla dolu. Baldırğanı ilk dəfə orada gördüm. Kimsə göbələk tapıb gətirdi. Közün üstündə bişirilən həmin göbələyin dadı hələ də damağımdadır. Bulaqdan bir az aralıda təbii balaca göl vardı. Zərif dağ çiçəkləri, ətrafa yayılmış qoyun sürüləri ayrı aləm idi. Düzdür, İradəyə heç nə yedirə bilmirdim, ancaq balaca əllərini arxasında düyümləyib ətrafa elə məftunluqla baxırdı ki, kənddə darıxan İradə buralardan ləzzət alırdı.

Camaatdan kənd və kənd ətrafı yer adlarını eşitdikcə mən də fikrimdə Məmmədin onların hansının adını öz şeirlərində çəkdiyini yada salmağa çalışırdım:

Cicmli, Tezxarab, Çuxuryurd, Çadırdaş, Qoyunlu baba, Haçabənd yaylaqları.

Portdan, Şahbulaq, Soyuqbulaq, Qanqallı, Kazım bulağı – bulaqlar.

Məcov göl, Çimov göl, Böyük göl və s. göllər. Toxlu qaya, Üç qardaş, Motal qaya, İmanyurdu, Ağaverdi, Novlu, Çınqıllı, Molla Şərif, Salarxan və s. – qaya və dağ adaları.

Bu qədər adlar hələ kiçik bir kəndin ətrafına aiddi. Bəlkə də, Məmmədin şeir dili elə buna görə zəngindir?

Adama elə gəlirdi ki, ətrafında olan hər şey səninlə danışır, ünsiyyət yaratmağa çalışır. Hansı dildə? – bilmirdim. Bircə onu bilirdim ki, ətrafda yüksələn yarıçılpaq qayalar da, ağaclar da, kollar da sanki insanla danışır: “Ey, bizi qoyub irəliyə getmə, bizimlə söhbət et. Çayın yeknəsəq şırıltısından, küləklərin vıyıltısından yorulmuşuq, ayrı səsə, ünsiyyətə möhtacıq…”

Heyranlıqla ətrafıma baxdığımı görən Məmməd:

– Eh, gülüm. (cavanlıqda, təklikdə mənə “gülüm” deyərdi), bu harasıdır, səni elə yerə aparacağam ki! Sabahsı Şahbuzdan Batabat yoluna çıxdıq. İradə də kürlüyünü buraxıb dağlara baxırdı. Şehdə yuyulmuş dağ çiçəklərinin ətrini, quru yüngül dağ havasını, torpaq ətrini daha çox ciyərlərimizə çəkməyə çalışırdıq.

Batbata çatdıq. Ot hələ çalınmamışdı. Yuxarı tərəflərdə daha gözəl mənzərələr vardı. Güllərin müxtəlif çeşidləri İradəni də özünə cəlb etmişdi. İndi də onu maşına mindirə bilmirik. Oradakı göllər, çaylar, çəmənlər elə bir dünyadır ki, baxmaqdan doymursan.

Məmmədin söhbətləri yadıma düşdü. Danışardı:

“Naxçıvana hər dəfə gedəndə mənə elə gəlirdi, bu yerləri ilk dəfə görürəm. Gözlərimə tanış mənzərələrin, bu yorulmaz yolların, həmişə “yönü bəri baxan” dağların elə rənglərini, elə duruşunu görürəm, özüm-özümə kənardan baxa bilsəm, yəqin, bu torpağa ilk dəfə qədəm qoyan səyyaha bənzədərdim.

Özümə sual verərdim:

Bu “geoloji muzeyin eksponatları artıb, yoxsa azalıb? Onların tərtibatında elə bir yer dəyişikliyi yoxdur ki?”

Yox, deyəsən… bu, həmin o tay-bu tayı özünə qoşub dartan dəli Araz, bu, həmin nəhəng raket kimi göyə tuşlanan İlanlı dağ, həmin boyalı dağlar, indicə nərildəyəcək buludlar. Bəs bu rənglər? Gözün görüb duyduğu, oxuduğu, lakin sözə, rəqəmə çevirməkdə aciz qaldığı təbii boyalar əvvəlki kimi olsaydı, indiyəcən solmazdımı və ya baxışı, gözü yormazdımı?”

Danışardı. Naxçıvanın qədimliyindən danışardı:

– Alimlər deyirlər ki, ictimai-siyasi şərait burada qədimdən elm, mədəniyyətin inkişafına şərait yaradıb.

Səsinə fikrimdən ayrıldım. Məmməd əlini qarşı tərəfə uzadıb acı-acı:

– Buralar artıq Ermənistan torpağı sayılır, – dedi.

“Ermənistan torpağı” sayılan çəmənlikdə kiçik bir bulaq vardı. Su turş dadan təbii qazla çıxırdı. Sudan ləzzətlə içirdik ki, qarşıda mal-qara otaran naxırçı erməni bizə yaxınlaşdı, maraqlandı ki, nə edirik?

Təəccüblə bir-birimizə baxıb:

– Nə edəcəyik ki, su içirik, – cavabını verdik.

Erməni biz sarıdan arxayın olandan sonra naxırçılığının dalınca getdi.

– Kaş, bu adi naxırçının ayıqlığından az da olsa, başbilənlərimizdə olaydı, – Məmməd təəssüflə pıçıldadı.

Torpaqlarımızın necə get-gedə erməni torpağına çevrilməsi haqda bibim Gülyazdan eşitmişdim. Deyərdi ki, Azərbaycan torpaqlarını ermənilərin, gürcülərin, rusların arasında paylayıblar. Hələ mən uşaqkən vaxtilə evimizdə ərəb əlifbası ilə yazılmış çoxlu kitablar vardı. Həyətə yığıb həmin kitabları nəyəsə görə yandırırdılar. Kitablardan ibarət böyük bir taya alınmışdı. Ancaq bu da yadımdadır ki, rus dilində olan kitabları yandırmamışdılar. H.Cavid və Hadinin adını o vaxtlar ancaq bibimin dilindən eşitmişdim.

Naxçıvanda qaldığımız müddətdə yeni-yeni bulaqların da “görüşünə” gedərdik. Rəhmətlik Firidun Hüseynovla Keçili kəndinin kənarındakı “Çınqıllı” bulağına da getmişdik. Qəribə su idi. Yağlı əlini buz kimi soyuq suda yuyurdum, yağı yuyub aparırdı.

Kənddə dilinin əzbəri “Səngər təpəsi”ni də gördüm. Məmmədə zarafatla dedim ki, ta vəsiyyətinə əməl edə bilməyəcəm, çünki artıq orada yaşayış evləri tikilib.

Məmmədgilin evlərinin qarşı tərəfi hündür quzeylikdir. Gecələr ay bədirlənəndə mənə elə gəlirdi ki, qarşı təpəyə qalxsam, əlim aya çatar. Məmməd zarafatından da qalmazdı:

– Hə, necəsən, qalxaq təpəyə, ayı göydən “qoparım” verim sənə, qızıl boyunbağı əvəzinə tax boynuna.

Təbii ki, Şahbulaq, Batabat, Çınqıllı, bizim ən çox sevdiyimiz yerlər idi. Bir də Məmməd hər otu, çiçəyi, bulağı, daşı elə təsvir edirdi ki, torpağın rəngi də, otlar da, çiçəklər də Məmmədin qələmində möcüzəyə dönür, şeirlərinin məna çalarları ürəyindən gələn Məmməd Araz möcüzəsi yaradırdı.

Və biz gələcəkdə də hərdən Naxçıvana gedəcək, hər dəfə də ora mənə Quba kimi doğmalaşacaq…

Qayıtdıq yenidən şəhər həyatına. Bir həftədən sonra əkiz oğlanlarımı itirdim.

Bu, 1963-cü il idi, ağrı-acısını heç vaxt unuda bilmədiyim il.

Sonra Məmməd yazacaqdı:

Uçurub əlimdən əkizlərimi

Ömrün yollarına təkcə çıxmışam.

İşləmədiyimə görə başımı Məmmədin arxivini qaydaya salmaqla qarışdırırdım.

… Qəribədir şeirlərini sahmana salıb oxuduqca o, artıq mənim üçün adi həyat yoldaşından çox, qeyri-adi adam olmuşdu.

Məmməd uzun müddət Cabir Novruzla birgə “Ulduz” jurnalında işlədi. Dost olduqlarına görə sözləri bir olur, jurnal da çox səviyyəli çıxırdı.

Bir müddətdən sonra Yazıçılar İttifaqında vəzifə dəyişiklikləri olmuş, 3-cü katib Nəbi Xəzri televiziyaya keçmişdi. Söhbət gəzirdi ki, Məmmədi İttifaqa 3-cü katib qoyacaqlar, lakin Məmməd bilirdi ki, buna imkan verməyəcəklər. Səbəbi isə o idi ki, M.İbrahimov, T.Elçin, Şıxəli Qurbanov və başqa adlarını bilmədiyim adamlar ayrı namizədi müdafiə edirdilər.