Kitabı oku: «Պատմվածքներ», sayfa 6
ԱԼԼԱՀԻՑ ՂՐԿՎԱԾ
1905 թվի աշնանն էր, թուրք-հայկական ընդհարումների ամենակատաղի ժամանակը: Ես իմ հայրենիքում էի – Լոռու սարերում: Մենք մի ժողով արինք ու որոշեցինք, թե` լոռեցիներս չենք կռվում մեր հարևան թուրքերի հետ, որովհետև եթե ուժեղ ենք` անխղճություն է դա, իսկ եթե թույլ ենք` հիմարություն է: Բարձրացնում ենք սպիտակ դրոշակ և աշխատում ենք սերն ու խաղաղությունը պահել մեր սարերում ու ձորերում:
Բայց շուտով պարզվեց, որ սերն ու խաղաղությունը շատ են խրթին բառեր, և լավ չեն հասկանում ո՜չ հայը, ո՜չ թուրքը: Մարդիկ գազան էին կտրել, թողնված էին իրենք իրանց, և ոչ միայն հայը թուրքին է ուտում, թուրքը հային, այլև թուրքը թուրքին, հայը հային:
Եղբայրն եղբորը չէր խնայում, ընկերն ընկերին, հարևանը հարևանին, մեծը փոքրին, զորեղը տկարին: Իհարկե, այս աշխարհքում անկարելի է կատարյալ սեր ու խաղաղություն պահել:
Եվ ահա մի օր էլ տեղեկություն է գալիս, թե այսինչ տեղը մի քանի մահեմեդական են սպանված: Կենդանի մնացածները փախել են X կայարանը:
Մի խումբ ձիավորներով շտապում ենք X կայարանը: Կայարանը գրեթե դատարկ է: Գնացքների երթևեկությունը դադարած է, ծառայողներն ու առևտրականները ցրված: Լոռու ձորերի երկարությամբ ոռնալով փչում է նոյեմբերի ցուրտ քամին: Կայարանի առջև, ճանապարհի մեջտեղը կանգնած է մի մենակ մարդ:
– Փախածներից մինն է, – բացատրում են կողքիս ձիավորները:
Դեռ բավական հեռու ենք: Նա մեզ չի նկատել: Երեսը հակառակ կողմը կանգնած է օտար, մենակ, դատարկ, ահռելի ձորում, թշնամու հողում:
Մի որոշ տարածության վրա կանգ առանք, իջանք ձիերից: Ես դիմեցի դեպի նրան: Շտապում եմ մի րոպե առաջ ուրախացնել նրան, թե ապահով է ու գտնվում է իր եղբայրների մեջ, ուզում եմ մի րոպե առաջ վայելել այդ վայրկյանի գերազանց հաճույքը: Մեր ձիաներից մինը խրխնջաց: Նա ետ նայեց, տեսավ զինված մարդկանց բազմությունը, տեսավ ինձ, որ գնում եմ ուղիղ իրեն վրա ու սարսափահար տեղիցը թռավ… Թռավ, բայց ուր գնա… Մտավ կայարանի դռան տակն ու կուչ եկավ: Ես վազեցի:
– Մի՛ վախիր, մի՛ վախիր…
Բայց նա արդեն բառաչում էր սարսափով լիքն աչքերը հառած երեսիս:
– Մի՛ վախիր… ինչո՞ւ ես վախենում… ամոթ չի՞…
Բայց նա իմ բառերը չէր լսում, բառաչում էր ավելի զարհուրելի, և երբ իրեն հասա, անխուսափելի օրհասը տեսնելով առաջին, մի վայրկյան ուզեց մի բանով պաշտպանվել և, ասես թե հանկարծ հիշելով, ձեռքը տարածեց դեպի ջինջ կապույտ երկինքը ու սպառնալի աղաղակեց.
– Ալլա՛հ…
– Ալլահը կա հապա՜… Քանի որ նա կա` ընչի՞ց ես վախենում. վե՛ր կաց:
Ձեռքը բռնեցի, նա վեր կացավ: Ինձ թվաց, թե դեռ լավ չէր հավատում, և կարծես ստուգելու համար մին էլ ցույց տվեց երկինքը:
– Ալլահ վար… (Աստված կա):
– Մի՛ վախիր, արի՛, ինձ հետ արի:
Նա սառած, դողալով գալիս էր իմ կողքին: Հանկարծ փղձկաց ու սկսեց լաց լինել:
– Ինչո՞ւ ես լաց լինում, ումի՞ց ես վախենում… Դու մեր ղոնաղն ես… մեր ախպերն ես…
– Ախր չէ՞ որ ալլահ կա էնտեղ…
– Կա, կա. մի՛ վախենար…
Ես նկատեցի, թե ինչպես ավելի սկսեց նա դողալ, երբ մոտեցանք մեր ձիավորներին: Երբ հասանք` նրանց էլ ցույց տվեց երկինքը:
– Ալլա՜հ…
Մի գյուղացի, որ ճանաչում էր սրան, առաջ եկավ. – Բարով Բայրամ, ասավ, ու սկսեց հանդիմանել.
– Այ մարդ, չես ամաչո՞ւմ, լաց ես ըլում: Փառք աստծու` ազատվել ես` էլ ինչի՞ ես լաց ըլում. ամոթ չի՞:
– Ձեզ ղուրբան, ես էլ ձեր ախպերն եմ…
– Իհարկե մեր ախպերն ես… Մի՛ վախենար, աղի հետ գնա:
Ես ներս տարա նրան այն սենյակը, որ պատրաստել էին ինձ համար. ասի, որ ոչ ոք ներս չմտնի, առանձին խոսելիք ունեմ հետը:
Տաք սենյակում վառարանի մեջ ճարճատում էր թեժ կրակը:
– Նստի, Բայրամ:
Նա նստեց կրակի դեմը` թախտի վրա: Ես նկատեցի, թե ինչքան էր ուժասպառ եղած: Ուզեցի հաց բերել տամ ուտի, արգելք եղավ:
– Երկու օր է հաց չեմ կերել, բայց իշտահ չունեմ իսկի. շատ եմ բեզարած… քունս է շատ տանում…
Եվ ընդարմացած թեքվում էր դեպի մութաքեն:
– Մարդը չի կարող իմանալ, թե ինչ կա իր առջևը պահված, – սկսեց խոսել ասես ինքն իր հետ: – Պարսկաստանի խորքից վեր կացա եկա աշխատանք անեմ, տանեմ քյուլփաթ պահեմ – էս պատահեց…
– Հանգստացի՛ Բայրամ, հանգստացի՛…
– Ամեն բան սուտ է, մենակ ալլահն է ճշմարիտ…
– ճշմարիտ ես ասում:
– Ամենքս ալլահով մին ենք:
– Մին ենք, – կրկնեցի ես:
– Նա է քեզ ղրկել, – մրմնջաց վերջին անգամ:
Ես լռեցի:
Նա քնեց: Ես նայում էի նրան և ինձ թվում էր, թե նա հանգստանում էր ալլահի հովանավորության տակ, որ ասես թե նայում էր վերևի ջինջ կապույտից, իսկ ես նրանից պահապան էի կարգված, որ ոչ ոք չխանգարի Բայրամի հանգիստը: Ես այն րոպեին զգում էի իմ պաշտոնի ամբողջ վեհությունը, և ոչ ոք չէր կարող խանգարել նրա հանգիստը:
ՈԻՐԱԽ ԳԻՇԵՐ
Ինչքան ծիծաղեցին էն գիշեր…
Ամենքը գաղթականներ էին: Նոր էին Թիֆլիս հասել: Զանոն էլ նրանց հետ էր: Իր հոր փեշիցը բռնած նա անց էր կացել ձյունոտ սարերով, ամայի, ցուրտ դաշտերով, երկա՜ր-երկա՜ր ճանապարհ:
Նա չէր հասկանում, թե ինչու պատահեց էն ամենը, ինչ որ ինքը տեսավ. էն հրացանների ճայթյունը, էն աղաղակը, էն ծուխն ու կրակը, էն փախուստը, որ փախչում էին ամենքը, ամենքը… Եվ չէր հասկանում, թե ինչպես եղավ, որ իր մայրիկը կորավ էն ժամանակ:
Հայրիկը փախցրեց իրեն ու իր փոքրիկ եղբորը-Սուրիկին: Ամբողջ ճանապարհին հայրիկը պինդ գրկած էր Սուրիկին, իսկ Զանոն բռնած էր փեշից: Ճանապարհին հաճախ լաց էր լինում Սուրիկը: Հայրիկն աշխատում էր նրան տաքացնել ու հանգստացնել.
– Սո՛ւս, Սուրիկ ջան, սո՛ւս: – Ամեն անգամ Զանոն էլ հոր ետևից կրկնում էր. «Սո՜ւս, Սարիկ ջան, սո՜ւս», ու միշտ էլ ավելացնում էր` «մայրիկը հիմի կգա»: Նա զարմանում էր, թե ի՞նչու հայրիկն էլ չի ասում` մայրիկը կգա: Հայրիկը հենց ասում էր` կհասնենք Թիֆլիս… կհասնենք Թիֆլիս…
Վերջապես հասան Թիֆլիս:
Մի մութը, մռայլ ու ցեխ աշնան իրիկուն էր, որ հասան Թիֆլիս: Զանոն մտածում էր, թե Թիֆլիսում կարոտած մարդիկ են սպասում իրենց, որ դեմ կգան կգրկեն, կհամբուրեն. գուցե և մայրիկը նրանց մեջ լինի: Ոչ ոք չերևաց: Ամենքը անց էին կենում նրանց կողքով: Մինչև անգամ նրանք, որ մոտենում մի բան էին տալի կամ հետաքրքրվում, այնպես էին վերաբերվում՝ ինչպես աղքատների: Եվ այստեղ իմացավ նա առաջին անգամ, որ հայրիկն էլ հայրիկ չի, ոչ Սուրիկը` Սուրիկ, ոչ էլ ինքը` Զանո, այլ «գաղթականներ» են: Հայրիկը ու մյուս գաղթականները գնացին ման եկան, շատ խնդրեցին սրան, նրան, ցույց տվին-երեխաների վրա, որ հոգնած էին, մրսում էին, երկար խնդրեցին, երկար սպասեցին, մինչև որ բերին էս տունը:
Միակ լամպը աղոտ լուսավորում էր հին մեծ սրահը մի ծայրից մյուսը: Պատերի երկարությամբ տեղավորվել էին գաղթականները ընտանիք-ընտանիք: Զանոյի հայրն էլ իր երկու երեխաների հետ մի անկյունում էր տեղավորվել: Հայրիկը թինկը տված` ծոցն էր առել Սուրիկին, իսկ Զանոն մի զույգ կոշիկ գրկին նստած էր նրանց կողքին: Ու էնպես լավ էր զգում Զանոն իրե՛ն… էլ չկար էն երկյուղը, որ տեսան, էլ չկային երկար, ցուրտ ճամփեքն ու սովը: Տաք սենյակում հաց էր կերել, ու հոգնությունից հետո մի ախորժելի հանգիստ էր զգում: Քունը տանում էր թեև, բայց նա մտածում էր էն փոքրիկ աղջկա վրա, որ ժպտալով իրեն նվիրեց գոգին դրած կոշիկները: Ի՜նչ լավն էր էն աղջիկը, ի՜նչ լավն էին նրա ժպտուն, զվարթ աչքերը, ի՛նչ լավն էր էն տաք ապահով սենյակը, ի՛նչ լավն էր էն գիշերը…
Քաղաքում մի խումբ տիկիններ հնամաշ շորեր էին հավաքել ու բաժանում էին գաղթականներին: Գաղթականներից ոմանք ստացած շորերն էին շինում, հարմարեցնում իրենց, ոմանք հաց էին ուտում, ոմանք ծխում ու զրույց անում:
Էն գիշեր ամենքն էլ լավ էին զգում իրենց, ամենքն էլ ուրախ էին: Իրենցից որը ներս էր գալի` քաղաքացու մի որևէ շոր հագին կամ կրկնակոշիկները ոտներին, էս ու էն կողմից սրախոսում էին, ծիծաղում, ուրախանում: Մանավանդ երբ ներս եկավ էն խեղկատակ Մարտոն: Ամեն ծիծաղելի բան էլ հակառակի նման հենց նրա հետ էր պատահում: Չգիտես ում խելքին էր փչել մի հին ցիլինդր էին տվել նրան ու մի թևը կոտրած հովանոց: Եվ ահա գաղթականների ուրախ ժամանակ դռնից ներս մտավ Մարտոյի հովանոցը, նրա ետևից ցիլինդրավոր Մարտոն: Գաղթականները առաջին րոպեին շփոթվեցին, բայց տղաներից մինը շուտով ճանաչեց, վեր կացսվ ցիլինդրին զարկեց, ցիլինդրը գետին թռավ, մի ուրիշն էլ հովանոցը փախցրեց, ու մեջտեղը կանգնեց էն մասխարա Մարտոն:
– Տո Մարտո, քու տունը չքանդվի, տո մասխարա…
Ամբողջ սրահը սկսեց հռհռալ:
– Տո զարկե՜ք էդ խեղկատակին:
Ու սկսեցին կատակով զարկել Մարտոյին, էս կողմը քարշ տալ, էն կողմը ձգել: Ի՜նչ ծիծաղ ընկավ սրահը, ի՜նչ ծիծաղ:
Ծիծաղում էին ամենքը, ծիծաղում էր Զանոն: Նա ուզեց Սուրիկին վեր կացնի, որ նա էլ ծիծաղի, բայց Սուրիկը քնած էր: Զվարթ աղմուկի մեջ կամաց-կամաց իր քունն էլ տարավ ու նվերը կրծքին սեղմած քնեց Զանոն:
Քնեց, և ահա եկավ, երևաց մայրիկը: Տխուր էր մայրիկը, բայց Զանոյին ժպտում էր:
– Մայրի՜կ, մայրի՜կ, տես էն աղջիկը տվեց ինձ… էնպես լավ աղջիկ էր, է՛նպես լավ աչքեր ունե՜ր, էնպես լավ մայրիկ ունե՜ր… մայրի՜կ… մայրի՜կ…
Ու երկա՛ր-երկա՛ր մայրիկի հետ էր Զանոն, երբ վեր թռավ մի զիլ ձենից: Գաղթականներից մինն էր, որ ընդհանուր աղմուկի մեջ երգ էր երգում:
«Արև շողցեր ա պայծառ,
Նախշուն ա դաշտ, ճյուղն ու ծառ.
Հրդկի վերև հավաքվեր`
Կուճլվըլան մեր հավքեր,
Վայ լե՜, վայ լե՜…»:
Այնինչ մյուս անկյունում Մարտոն դեռ անում էր իր ծաղրածությունները ընդհանուր ծիծաղի մեջ: Քնաթաթախ Զանոն չէր հասկանում, թե որտեղ էր գտնվում, բայց որտեղ էլ լիներ, նրան թվում էր, թե սրահը լիքն էր մոտիկներով, հարազատներով, տաքությունով ու լուսով, զվարթ քրքիջով, հայրիկի շնչով, մայրիկի ժպիտով, էն աղջկա պայծառ հայացքով, հայրենի երգի մրմունջով…
Ամենքն էլ էնտեղ էին, ամենքն էլ ուրախ… Եվ ի՛նչքան ծիծաղեցին էն գիշեր ամենքն էլ, ի՜նչքան ծիծաղեց Զանոն…
Ի՜նչ ուրախ գիշեր էր, ի՜նչ ուրախ գիշեր…
ԾՂՐԻԴԸ
Ճըռռ՜… ճըռռ՜… ճը՛ռճը՜ռ, ճըռռ՜…
Լսե՞լ եք էն թախծալի ճըռռոցը, որ ծաղկի բուրմունքի ու կանաչի թարմության հետ խառնված հոսում է գարնան դաշտերի երեսով:
Իհարկե լսել եք, և ինչքա՛ն եք լսել: Դեռ ով գիտի, գուցե էդ ժամանակ մի ծառի կամ թփի տակ էլ պառկած խորասուզվել եք ջինջ, կապույտ երկնքի խորության մեջ, մաքուր, թեթև երագների մեջ, իսկ չորս կողմերդ ծավալվում է համատարած՝ ճըռ՛ռ՜… ճըռ՛ռ՜…
Հանդի կամ դաշտի ծղրիդն է իր անթիվ ու անհամար ընկերներով:
Կամ գուցե հիշում եք էն մելամաղձոտ ճըռռոցը, որ ամառվան իրիկունները մենակ ու միալար հնչում է գյուղական խաղաղ տան մի որևէ անկյունից: Եվ ի՛նչ դյուրեկան թախիծ է բերում մարդու հոգուն, ի՛նչ խաղաղություն, ու մանկության օրերից, մանկության իրիկուններից, նրանցից էլ կարծես թե դենը` հեռավոր ու անորոշ հիշողություններ:
Էս էլ տան ծղրիդն է: Ապրում է տաք անկյուններում, սովորաբար բուխարու կողքին կամ վառարանի ետևը, մի որևէ փոքրիկ ճեղքում: Գիշերները իր թաքստից դուրս է գալիս, հացի, պանրի և ուրիշ ուտելիքների փշրանքներ է որոնում, նրանով ապրում ու երգում ամբողջ տարին: Նրա տան մեջ լինելն ու երգելը մեր տատերը բախտի նշան էին համարում:
ճշմարիտ որ, բախտ է էս տեսակ երգիչ ունենալ տանը:
Հին հույները ծղրիդներին բռնոտում, ածում էին փոքրիկ վանդակներն ու կախում իրենց լուսամուտների շրջանակներին, որ երգեն:
Եվ, օրական մի թերթ սալաթ ստանալով, գերության հետ հեշտ հաշտվում են ծղրիդներն ու երգում, ու ավելի էլ շատ են ապրում, քան ազատ ժամանակը, երբ ենթակա են հազար ու մի փորձանքի:
Մի մեծ միջատագետ, որ և մեծ բանաստեղծ է միաժամանակ, ասում է` ես ծղրիդին հաճույքով կդնեի գարնան վերածնության երգիչների գլուխը:
Եվ սրանով` միջատ սոխակը քիչ է մնում խլի թռչուն սոխակի փառքը:
Բայց դուք գուցե էս էլ եք փորձել: Ուզել եք գտնել, տեսնել մեր փոքրիկ ու նշանավոր երգչին ու չեք կարողացել: Առաջիդ երգում է, ձենի վրա գնում ես, մին էլ տեսնում ես կտրեց ու սկսեց հեռվից: Էն կողմն ես գնում, հանկարծ լսում ես, որ աջից է երգում, ձախից, ետևից…
Զարմանում ես, շշկլում ես: Ո՞րտեղ է վերջապես:
Ինչ ուզում ես` արա, ձենով չես գտնիլ նրան, շարունակ էսպես խաբսը կտա:
Բայց ինչո՞ւմն է հնարքը, ո՞նց է անում, որ էսպես խաբսն է տալիս:
Շատ հասարակ ու պարզ բան:
Երկու դողդոջուն, սպիտակ, բարակ, չոր ու թափանցիկ արտաքին թևեր ունի, որոնց եզերքները իջնում են ցած: Սրանց աջը միշտ գալիս է ձախի վրա, ու արմատում տակից մի կոշտ ունի: Էդ կոշտից հինգ փայլուն ամուր երակներ են ձգվում, երկուսը վերև, երկուսը ներքև, իսկ հինգերորդը, որ շեկավուն է և փշփշոտ` մեջտեղով:
Հենց սա է էն գործիքը, որ թևին քսելով ձեն է հանում ու նվագում ծղրիդը: Կընտընտոցի (смычок) պաշտոն է կատարում:
Ներքևի ձախ արտաքին թևն էլ նույն կազմն ունի, միայն թե սրա կընտընտոցն ու մյուս երակները վերևի կողմիցն են: Էնպես որ վերևի ու ներքևի արտաքին թևերի երակները խաչաձև գալիս են իրար վրա:
Կընտընտոցներն իրար քսելիս, նայած թե որ երակին կամ թևի ինչ տեղին է քսում – նրա համեմատ էլ ձենը փոխում է:
Սրա հետ միասին, եթե նվագելիս թևերը բարձրացնում է– ձենը ազատ ու լիահնչյուն է տարածվում, իսկ եթե թևերն իջեցնում է, կպցնում է մարմնին, թևի ձենը խլանում է, էնպես, ինչպես եթե մատդ սեղմես զրնգող ամանին-ձենը խլանա: Եվ նայած, թե որ կողմից ու ինչպես է թևը սեղմում, նրա համեմատ էլ մին թույլ է գալիս ճըռռոցի ձենը, մին ուժեղ, մին զվարթ, մին ճնշված, մին էս կողմից, մին էն:
Դրա համար էլ ձենը լսում եք, բայց չեք կարողանում նրան գտնել:
Նրան գտնելու համար պիտի գտնեք նրա բունը: Գրեթե միշտ իր բնումն է կամ բնի առաջը, ու չի հեռանում:
Ահա, տեսե՛ք, բնից դուրս հանած նրա սև գլուխը. դեսուդեն է շարժում երկար շոշափուկները, որ մենք բեխեր ենք ասում: Իմացավ` մոտենում ենք-շտապով ետ-ետ գնաց, ներս մտավ, թաքնվեց: Էլ դուրս չի գալ: Բայց ես գիտեմ նրան դուրս բերելու ձևը: Էսպես դեպքերում, երեխա ժամանակ, չոփ էինք առնում, կոխում ծղրիդի` մատնաչափ երկարություն ունեցող` բունը, խառնում ու ետ հանում: Էլ չէինք իմանում, զարմացած թե զարհուրած, ծղրիդը շշկլած դուրս էր գալիս ու դես-դեն ընկնում: Իսկ եթե նորից ներս էր մտնում, կամ իսկի դուրս չէր գալիս, ավելի հիմնավոր բան գիտեինք-ջուր էինք լցնում նրա փոքրիկ բունը, կամ տունը: էս անգամ արդեն ուզեր-չուզեր մեր երգիչը դուրս էր գալիս արևի տակ:
Տունը ջրով լցվեց:
Տուն որ ասում եմ-հանաք չիմանաք: Ես չեմ եղել նրա տանը, բայց հայտնի միջատագետների ասելով, ծղրիդի տունը թե մաքրության, թե գեղեցկության և թե առողջապահության կողմից ավելի լավն է ու հարմար, քան մարդկանցից շատ շատերի տները:
Տեղն ընտրում է արեգունի ու ջրփախ մի կանաչ տեղ. արևոտ, առողջ ու դիրքը գեղեցիկ: Բնի մուտքի վրա սովորաբար կախված է լինում մի փունջ խոտ կամ ծաղիկ, որ համ դառը ծածկի չար աչքերից, համ հովանի լինի շոգի դեմ: Մուտքի առաջ փոքրիկ ավլած բակը:
Ինչպես մուտքը, էնպես էլ ներսը սենյակը, պարզ, մաքուր ու չոր: Իսկ ներսի սենյակի պատերը կոկ ու հղկած, դեռ սենյակում էլ պահարան: Ու միշտ էլ քանի կենդանի է ու ապրում է իր բնում, աշխատում է ավելի ու ավելի գեղեցկացնի, կատարելագործի: Եվ իր ցեղակից-ուղղաթևների մեջ մենակ ինքն է, որ էսպես բուն է շինում իր համար, նստակյաց կյանքի, մշտական բնակության համար: Համ բակ, համ նախասենյակ, համ սենյակ, համ պահարան:
Ասացեք խնդրեմ, ի՞նչով է տանից պակաս: Ինքն էլ համ հիանալի նվագում է, համ էսպես տուն է շինում. ինչո՞վ է մարդուց պակաս: Գլխին էլ որ լավ մտիկ անեք, պառավ մարդի գլխի նման է: Երևի էդ շնորհքի ու էդ գլխի պատճառով էս տեսակ մի ավանդություն էլ կա: Ասում է. «Ծղրիդը մի ժամանակով մարդ է եղել: Շատ ուրախ ու կյանքը սիրող մարդ է եղել: Աստծուն խնդրել է, որ իրեն հավիտենական կյանք տա, բայց մոռացել է հավիտենական կյանք խնդրելիս էն էլ խնդրի, որ միշտ ջահել մնա: Աստված նրա կիսատ խնդիրքը կատարել է: Էս մարդն ապրել է, ծերացել, ծերացել, էնքան ծերացել, կորացել, չորացել ու կուչ եկել, փոքրացել, որ վերջը ծղրիդ է դարձել»:
Ինչպես բոլոր արտիստ մարդիկ– ծղրիդն էլ ատում է ամբոխը և սիրում է մենակությունը: Մենակ ապրում է իր գեղեցիկ տանը ու շատ էլ ծույլ է, ինչպես առհասարակ երգիչները: Մայիսը գալիս է թե չէ–տուն ու տեղը սարքում է թե չէ–սկսում է երգել: Եվ միշտ իր շեմքում: Իրիկնապահերին դուրս է գալիս վերջալույսի դիմաց կամ խաղաղ լուսնյակ գիշերները լուսնի լուսի տակ, իր մաքուր շեմքում նվագում, կամ ինչպես ընդունված է ասել` երգում-ճը՛ռռ… ճը՜ռռ…
Սկզբում երգում է իրեն համար, փառաբանում է գարնան գիշերների գեղեցկությունը, նոր կյանքի քաղցրությունը: Մի քիչ հետո սկսում է սեր երգել ու քնքշալով կանչել իր դրկից հարևանուհուն` տան առջևը կախած ծաղկի կամ խոտի փնջի տակ գտնվող մաքուր բակում-լուսնյակի լուսի տակ ժամանակ անցկացնելու:
Հարևանուհին երգել չգիտի ու երբեք չի երգում, սակայն սիրում է երգը, մանավանդ երբ երգում իրեն են գովում ու կանչում: Լսում է երգչին, և լսում է իր առաջին ծնկներով, ու էդ ձենի վրա գալիս է հրավերքին:
Գալիս է, գուրգուրում, գգվում են իրար, սիրում են իրար, սիրելով էլ իրար հետ կապում են իրենց կյանքը: Բայց շատ կարճատև ու դժբախտ է լինում առհասարակ նրանց էդ բարեկամությունը: Մի տասը տեսակցությունից հետո հաճախ մեռնում է մեր ուժասպառ երգիչը: Էն էլ է պատահում, որ էս ամենից հետո իր նախկին ընկերուհին է վրեն հարձակվում, ծեծում, ծվատում, ուտում, դեն շպրտելով անբախտ երգչի փալաս դարձած ջութակը: Էն ջութակը, որ էնքան սրտառուչ եղանակներ էր նվագել իրեն համար:
Եթե կերպարանափոխության շրջանումն է պատահում, որ ծղրիդը կորցնի իր մարմնի որևէ մասը, նորից պոկված անդամը դուրս է գալի, ինչպես բույսի կտրած ճյուղը դուրս գա:
Տան ծղրիդը իր ապահով տեղը, իր տաք անկյունում սովորաբար երկար է ապրում, իսկ հանդինը ենթակա է հազար ու մի փորձանքի: Քարաթոթոշ կա, մողես կա, մեղու կա, վերջապես էն չարաճճի ծտերը կան, որ անդադար թռչկոտում են չորս կողմը, մին էլ տեսար մինը մոտակա թփի վրից պը՛ժժ զարկեց, կտցեց մեր տկար երգչին ու տարավ շամփրեց մամխի թփի փշերին-իրեն համար ձմեռվա պաշար:
Բայց եթե դրանից էլ ազատվի–բնությունից ո՞ւր պիտի փախչի:
Հասնում են աշնան ցրտերը: Հոկտեմբերյան մի ցուրտ օր էլ, վերջին անգամ իր շեմքի առաջ, աշնան սառը վերջալոաի դեմ, երգում է ծղրիդն իր վերջին երգն ու քնում հավիտենական քնով: Սառը քամին չորացած խոտերով ու թառամած ծաղիկներով ծածկում է նրա անհայտ գերեզմանը, իսկ մի քիչ հետո, անհետ թաղում է ձյունի տակ և վրեն սուլում է ձմռան բուքը – Վո՜ւ, ո՜ւ էսպես է բնության կարգը: Ծնվեց, ապրեց ու մեռավ, ետևից թողնելով իր սերունդը` 300-600 ծղրիդ, ինչպես ասում են գիտնականները:
Մարիկ ծղրիդը էսքան ձու է ածել մի էն տեսակ հարմար ու ապահով տեղ, որ համ վտանգից ու փորձանքից ազատ լինեն ձվանը, համ էլ, երբ ձագերը դուրս գան, հենց տեղն ու տեղը կերակուր լինի նրանց համար:
Զարմանում են գիտնականները, թե ո՞րտեղից է ծղրիդին էսքան խելք ու բանականություն, որ առաջուց ամեն բան հոգում է իր ձագերի համար: Չէ որ ինքը` ծղրիդը երբեք ոչ մեր է տեսնում, ոչ ձագ, որ սովորած լինի, փորձով գիտենա: Երբ որ գարնանը ձվից աշխարհք է դուրս գալիս-մերն արդեն մեռած է լինում անցյալ աշնանը, ինքն էլ երբ ձու է ածում-դրանից հետո մեռնում է նույն աշնանը, ու չի տեսում, թե էն ձվից ինչ է դուրս գալիս եկող գարնանը: Հապա ինչպես է, որ ամեն բան հասկանում է, նախատեսում ու հոգում: Եվ դրան մի պատասխան են տալի, թե դա կյանքի, բնության անգիտակից թելադրությունն է, բնազդն է, ինստինկտն է:
Բայց ով գիտի, մի՞թե չի կարող պատահել, որ բացի բնազդից ուրիշ ընդունակություն էլ ունենա մեր փոքրիկ երգիչը, օրինակ` գիտակցություն, դատողություն: Հեշտ կարող է պատահել, որ էդպես լինի, թեև ինքը բնազդն արդեն շատ մեծ բան է, և շատ կենդանիների մեջ ավելի է զարգացած, քան թե մարդու մեջ:
Ահա էսպես հոգում է ծղրիդն իր ապագա սերունդի համար, ապահովում է նրա ծնունդն ու ապրուստը և նոր գարունքին հայտնվում են նրա ձագերը: Նորելուկ ձագերը ձվից դուրս գալուց հետո չորս անգամ իրենց կաշին ու կերպարանքը փոխում են ու չորրորդ կերպարանափոխությանը դուրս են գալիս կատարյալ ծղրիդներ: Անմիջապես իրենց բնակարանի հոգսն են քաշում, իրար հետ կռվում են ծնողական օջախին տիրելու համար, որն էս կռվում մեռնում է անժամանակ, որը տիրում է, մյուսներն էլ գնում են իրենց աշխատանքով նոր բնակարան են շինում, և դարձյալ նույն կապույտ, ժպտուն երկնքի տակ, նոր կանաչ ծաղկոտ դաշտերի մեջ խնդալով ու թնդալով շարունակվում է նույն կյանքն ու նույն երգը – ճը՛ռ՛ռ… ճը՜ռ՛ռ…
Կարծես թե ոչինչ չի փոխվել:
ԳԵԼԸ
1
Խորն աշունքին Լոռու սարերով անցկենալիս մի գյուղում մութը վրա հասավ: Հյուր ընկա Անդրիաս քեռու տանը, որ մի հին ու փորձված հովիվ էր:
Սարերում սովորություն կա, որ տեսան մեկի տունը հյուր եկավ` հարևանները կհավաքվեն եկվորի գլխին, կհետաքրքրվեն, հարցուփորձ կանեն` իմանան ի՛նչ կա, ի՛նչ չկա աշխարհքում: Եվ ահա հետզհետե գյուղացիք հավաքվեցին Անդրիաս քեռու օթախը:
Տանտերը բուխարին թեժ արավ, մենք էլ, ով ինչպես ուզեց, տեղավորվեցինք լեն ու արձակ տախտերի վրա ու սկսեցինք զրույց անել:
Էս խոսակցության միջոցին գյուղի շներն սկսեցին անհանգիստ հաչել ու ոռնալ:
– Գել է, – միաբերան բացականչեցին գյուղացիք:
– Ընչի՞ց եք իմանում, – հարցրի ես:
– Գիլա՜հաչ են տալի, աղա:
– Գիլահաչը ո՞րն է: Մի՞թե շները միշտ մի տեսակ չեն հաչում:
Չէ, աղա, գիլի վրա ուրիշ տեսակ են հաչում, մարդի վրա` ուրիշ: Մարդկանցից էլ` գողի վրա ուրիշ տեսակ են հաչում, անցորդի վրա` ուրիշԽմբի վրա ուրիշ տեսակ են հաչում, կենդու մարդի վրա` ուրիշ…
Հենց էս խոսքի մեջն էինք, որ մի հրացան տրաքեց, շների հաչոցը սաստկացավ ու միաժամանակ մի աղմուկ բարձրացավ:
– Հասեք հե՜յ… տարա՜վ, տարա՜վ, հեյ… Գյուղացիք դուրս թափեցին:
2
Գյուղիցը դուրս գիշերվա մթնում լսվում էր խուլ աղմուկ:
Ես մենակ էի մնացել: Տան կնանիքն էին միայն դռան առջև հավաքված վաշ ու վիշ անում: Միջների պառավն անիծում էր.
– Վո՜ւյ, անտեր մնաս դու, անտեր:
Ու մրմնջում էր «Գիլկապի» աղոթքը:
«Ալալոս,
Գալալոս,
Գելը կապեմ երկու բըթով,
Երկու բըթով, երկու մատով,
Աստվածածնա քաղցր կաթով,
Սուրբ Սարգսի ձիու ձարով,
Նահատակաց կարմիր քարով:
Գիլի ճամփեն մոլոր անեմ,
Գիլի ատամ խըմոր անեմ,
Ոտները թուլ,
Ականջը խուլ…»
Ու կրկնում էր.
– Վո՜ւյ, անտեր մնաս դու, անտեր…
– Էն ի՞նչ է, նանի, – հարցրի ես, թեև համոզված էի, որ գել էր:
– Գել է, որդի, գել: Ոչխարը սարից գեղն են բերել-ետևիցն եկել է:
3
Վերջապես խառնիխուռն բարձր-բարձր խոսելով ու ծիծաղելով եկան գյուղացիք:
– Աղա, բա որ ասի՞նք:
– Ուրեմն գե՞լ էր:
Ինձ պատասխան տալու փոխարեն առաջ բերին մի թխադեմ 17-18 տարեկան պատանու:
– Այ տղա, Սիմոն, էդ ո՞նց էլավ:
– Այ տղա, դե էն ա ոչխարը բերում էի տուն անեմ: Բերի գեղին մոտեցրի, մին էլ տեսնեմ ոչխարը դես ու դեն խախալ-խախալ է անում. շունն էլ հա է անում, թե ոչխարի մեջն ընկնի: Հենց էս ժամանակը շները թփի տակիցը մի գիլի վեր կալան ու ետևիցը լարվեցին:
– Հասի՛ հա հասի՛, բռնի՛ հա բռնի…
Մին էլ տեսնեմ ոչխարը կտրկան էլավ ու փախս առավ: Ետ մտիկ տամ, որ մի անտեր գել էլ մի ոչխարի բռնել է, հետը կողք-կողքի ընկել ու պոչով ետևիցը քշում է, ոչխարն էլ հետը չափ ընկած գնում է, ոնց որ հարսանիքի ձիավոր ըլի…
– Հա՜յ հա հա՜յ… շուռ եկա դեսը: Թվանքը որ տրաքեց, սա ոչխարը թող արավ փախավ:
– Անտերը ոչխարի միջին տապ արած է էլել հա՜, – նկատեց քեռի Անդրիասն ու դարձավ դեպի ինձ:
– Էդպես է դրանց սովորությունն, ա՜ղա: Էգ ու որձ գնում են: Մինը ոչխարիցը մոտիկ տապ է անում, կամ եթե աջողեցնում է` հենց ոչխարի միջին է տապ անում, մյուսը գալիս է երևութք ըլում, խաբսը տալիս, շանն ու չոբանին առնում փախչում: Տապ արած ընկերը ետևիցն էս խառնակ ժամանակը ոչխարը տանում է: Շատ անգամ էլ ոչխարը տանում է պահում ու ետ գալիս ընկերին օգնության: Ուստա չոբանը փախած գիլի ետևից գնալ չի, գիտի որ ետնուց վտանգ կա պատրաստած:
– Սա էլ է լավ ժաժ եկել, – գովեցի ես պատանի հովվին, – կարողացել է գիլի բերանից անփորձանք ազատել ոչխարը:
– Գիլի բերանից անփորձանք ոչխար ազատիլն ինչպես կլինի, աղա, – խոսեց պատանին: – Գելը տեսավ, որ ոչխարը ձեռիցը գնում է, մինչև իմ հասնելը մի ռխելում ոչխարի դմակը պոկեց տարավ:
– Հա՛, էդպես է, – դարձյալ մեջ մտավ տանտերս: – Գելը ոչխարին հասավ թե չէ, եթե տանելու հնար չկա, դմակին կտա ու մի տալումը դմակը կպոկի:
– Տավարին էլ հասավ թե չէ` բողազիցը կբռնի, քեռի Անդրիաս, – մեջ մտավ մի տավարած:
– Տավարին էնքան էլ հեշտ չի, – պատասխանեց քեռի Անդրիասը: – Տավարիցը մինը գոռաց թե չէ, ամբողջ տավարը հասկանում է բանն ընչումն է, որովհետև գիլի գոռացնելն ուրիշ տեսակ է. իսկույն բոլորը հավաքվում են, քամակ քամակի տալիս ու պոչները դեմ անում, կանգնում…
– Տավարը հեշտ է շաղվում, քեռի Անդրիաս, ու հեշտ էլ գիլի փայ է դառնում: Էն, ինչ ձի՜ն է անում գիլի հետ, ոչ մի անասուն չի անիլ:
Ձին գիլի հոտն առավ թե չէ, ականջները սրում է, փռռացնում, փնչացնում ու ձեռաց բոլոր ձիերը հավաքվում են մի տեղ: Մադիանները իրենց քուռակները մեջտեղն են առնում ու նրանց շրջապատում կանգնում, երեսները դեպի ներս, քամակները դեպի դուրս-գելերի կողմն արած` քացիները պատրաստի: Ու աստոծ հեռու տանի, թե մի գել մոտեցավ: Բայց կռվում գիլի համար ամենավտանգավորը որձ ձին է: Որձ ձին մադիանների հետ շրջանի մեջ չի մտնում: Բաշը թափ տալով ու փռռացնելով կատաղի պտտվում է շրջանի չորս կողմը, հարձակվում է գելերի վրա ու առաջն ընկած գելին տրորում, ջարդում առաջի ոտներով կամ քացու մի զարկով փռում գետին:
Եթե մադիանը մենակ է, քուռակը դոշի տակն է առնում ու կանգնում:
Մենակ ձիու էս կողմն էն կողմն է թռչում գելը ու հանկարծ վրա է թռչում բողազիցը բռնում կամ մի զարկով փորը պատռում: Երբեմն քնթիցն էլ է բռնում, շունչը կտրացնում: Երբեմն էլ ձիու առաջն է ընկնում ու փախսը տալիս–իբրև թե վախենում է. ձին էլ դունչը տնկած ետևիցն է ընկնում, իբրև թե հալածում է: Հանկարծ ետ է դառնում ու բռնում:
– Էդ հո էշն է, – խոսեց քեռի Անդրիասը: – Գելն էշի հետ խաղում է, խաղում, ու ականջներն իրեն քաշում, առաջը փախսը հարում: Էշն ընկնում է ետևիցը, իբրև թե հալածում է: Էսպես հեռացնում է, հասցնում մի ապահով տեղ ու ետ դառնում ուտում… Դրա համար էլ ասում են` «Իշի գերեզմանը գիլի փորն է»:
– Ոչխարն էլ է գիլի ետևիցն ընկնում. – նկատեց մի ուրիշը:
– Հենց գելն էլ էդ երկուսին-իշին ու ոչխարին ամենից շատ է սիրում:
– Իսկ ամենից քիչ մոտենում է խոզին ու գոմշին:
– Բա իծի՞ն:
– Պա՛, իծի բանը ծիծաղ է: Խամ գելն իծին բռնած ժամանակը` էծը էնպես է ճղըղում, որ գելը թող է անում, փախչում:
– Բայց մի՞թե գելն էդքան անվախ ու համարձակ մոտենում է գյուղին, – հարց տվի ես:
– Գելը, երբ որ կուշտ է, շատ վախկոտ կենդանի է, աղա, – պատասխանեց քեռի Անդրիասը: – Բայց հիմի սկսվում է գիլի դժար ժամանակը: Ձմեռը գալիս է, անտառի որսը դժարանում է, ապրանքը սարից ցած է գալիս–տուն է մտնում: Գիլի ապրուստը կտրվում է: Սովը որ նեղացնի` գեղ էլ կմտնի, դեռ տուն էլ: Սովի ձեռիցը ձմեռը գալիս է շեմքիցը շուն է տանում լափում: Մուկն է որսում: Ծառի փթռակ է ուտում, իր լակոտն է ուտում… Դե սովն է պատճառն էլի, որ ձմեռը միանում են, բոլուկ են (ոհմակ) կազմում, որ ուժեղ լինեն, միասին հարձակվեն…
Ձմեռը դեռ էլի մեզանում, մեր սարերում, մեր անտառներում մի բան է ճարվում. նապաստակներ են կամ ուրիշ մանր-մունր կենդանիներ: Վերջապես եղնիկների ու եղջերուների ետևից են ընկնում, քշում են դեպի սառած գետերը: Տանում են սառույցի վրա ճղատում-ու վրա են հասնում խեղդում, ուտում: Բայց էն ինչ դաշտ տեղերն են, որ դրանք էլ չկան, գելը սովից ավելի համարձակ ու վտանգավոր է դառնում: Շատ անգամ կատաղում է: Ու դաշտ տեղերը մարդկանց վրա էլ է հարձակվում ու վնասում:
– Տղեք, դե խոսքն էստեղ ինձ տվեք, – էն կողմից խոսեց Շորագյալցի Ավոն ու սկսեց իր պատմությունը:
– Մեզանում, դաշտ տեղերում, գելը շատ ավելի վտանգվոր է, քան սար տեղերում: Մեզանում գելերը ձմեռվան գիշերը գալիս են գեղի մեջը ման գալիս: Շներին պահում ենք, որ չտանեն–չուտեն: Ձմեռները մեզանում շատ վտանգավոր է մենակ ճանապարհորդելը. մանավանդ, եթե մութն էլ վրա հասավ: Այ ձեզ պատմեմ իմ գլխին եկած մի դեպք:
Ծիրան անունով մի եզն ունեինք: Մի ձմեռ էս եզը կորավ: Ախպերս ինձ ղրկեց ման գալու: Ես էլ էսպես 16-17 տարեկան ջահել տղա եմ: Գնացի գեղի չորս կողմը ման եկա ման-չգտա: Գոմահանդ ունենք, էնքան էլ գեղիցը հեռու չի: Ասի` եզը սովոր է, կարելի է էդ կողմն ըլի գնացած: Գնացի էդ գոմահանդը: Գնացի, էս գոմը նայեցի, էն գոմը նայեցի, վերջը տեսնեմ` դրուստ որ եզը մի գոմումն է: Եզը դուրս արի. դուրս գամ տեսնեմ արդեն մութն ընկնելու վրա է: Սիրտս մի ահ ընկավ: Տեսնում եմ, որ լուսով չեմ կարող գեղը հասնեմ: Մտածում եմ` գնա՛մ-չգնա՛մ:
Ի՞նչ անեմ…
Չորս կողմս ամայի ձյունապատ դաշտ, շեն չկա, ձեն չկա. ձեռիս էլ մի ճիպոտ ու մի դանակ:
Ի՞նչ պետք է անեմ: Աստծու անունը տվի, եզն առաջս արի քշեցի: Մի քիչ տեղ անց էի կացել. հանկարծ իրիկվան էն դառը քամու հետ մի տխուր ձեն ընկավ ականջովս: Կանգնեցի, ականջ դրի…
Տեսնեմ գիլի ոռնոց է. – ո՜ւո՜ւ…
Ո՜ւ… էս ոռնոցին միացավ ամբողջ խումբը ու սարսափով լցվեց դաշտը: Մտիկ տամ` որ աջ կողմս, հեռվում, մթան մեջ, ջուխտ-ջուխտ վառված ճրագների մի բազմություն է շարժվում… էլ ի՞նչ. ձեռաց հասկացա, որ գելերի աչքերն են-սոված բոլուկ է… Եզը ետ տվի դեպի գոմերն ու քշում եմ, ո՛նց եմ քշում, վազում եմ, ո՛նց եմ վազում… Ետ նայեմ, որ արդեն գալիս են: Եզը թող արի փախա, ընկա գոմը: Ընկա գոմը, բարձրացա սների գլխներին գերանների վրա դատարկ տեղեր են լինում է՛…
– Հա՛, իմանում ենք, կոնդերի վրա:
– Հա՛, էդ կոնդերից մեկին վեր էլա: Դեռ չէի տեղավորվել-մին էլ տեսնեմ եզանս գոռոցը բարձրացավ: Զարմանք բան է, թե էնքան տարածությունը ինչպես մի երկու րոպեումը կտրեցին ու հասան:
– Վա՜հ, գիլի ոտին ինչը կհասնի, – խոսեց քեռի Անդրիասը: – Էն սարի գլխիցը որ մի բան նկատեց` մին էլ կտեսնես կողքիդ դուրս եկավ: Դրա համար են ասում էլի, թե` գելն ազրեիլ է:
– Հա՛, էն էի ասում, – շարունակեց Շորագյալցի Ավոն: – Եզանս գոռոցը բարձրացավ ու իսկույն էլ կտրեց, խռխռոցն ընկավ: Խռխռոցն էլ կտրեց, միայն գելերի ժընգժընգոցն եմ լսում, ու լսում եմ` ոնց են լափում…
Վա՜յ Ծիրան ջան… դուրս թռավ սրտիցս: Բայց ի՛նչ Ծիրանի ժամանակն է: Ես իմ գլուխն եմ լաց ըլում: Մտածում եմ թե` էս լավ էր, եզնովը կըլեն, մինչև կլուսանա, կամ կկշտանան ու կգնան, կամ, ասում եմ, ինձ չեն գտնիլ… Դու մի ասիլ` սոված գիլի բոլո՛ւկ, ես հիսուն ասեմ, դու հարյուր իմացի, ձեռաց հախռել են, ու մին էլ տեսնեմ, մութը գոմը լցվեցին էն ջուխտ-ջուխտ վառած ճրագները ռեխները բաց արած…
Գտան…
Եկել են լցվել, ներքևից ագահ-ագահ ինձ են մտիկ անում: Ես էլ չորացել եմ մնացել վերևը գերանին կպած: Մտիկ արին, մտիկ ու թող արին դուրս գնացին:
Շունչս ետ եկավ: Ասի` «փառքդ շատ ըլի աստոծ, էս էր` ազատվեցի…»:
Դեռ աստծու փառքը բերանումս, մին էլ ինչ եմ լսում: Իմ ուղղությամբ վերևից կտուրը քանդում են, չանգերովը հողը ետ են տալի: Արդեն լսում եմ չանգերը կոճերին է դիպչում…
Սառը քրտինքը վրա տվեց… Շտապեցի տեղս փոխեցի, անց կացա մյուս կոնդի վրա կուչ եկա:
Բաց արին, կոճը վեր կալան, տեսան տակին չկամ:
Էլի եկան ներքև: Մտիկ արին, որ մյուս կոնդի վրա եմ. ետ դուրս գնացին: Հիմի էս կոնդի վերևից սկսեցին քանդել կտուրը:
Դարձյալ տեղս փոխեցի: Էսպեսով` նրանք քանդելով, ես տեղս փոխելով` հասանք վերջին կոնդին:
Էլ ո՞ւր գնամ:
Եկան մտիկ արին կատաղած ու ետ գնացին: Քանդում են, ո՜նց են քանդում…
Մի սուր դանակ ունեի գրպանումս, հանեցի, բաց արի ու ձեռիս բռնած` մտքումս աղոթք եմ անում. – Տեր աստոծ, դու ինձ ազատ անես էս նեղ տեղիցը…
Իսկ հենց անգաճիս վերևը քանդում են: Քանդելով հասան կոճերին: Հասան կոճերին. մինը կոճերի արանքովը թաթը մեկնեց, որ կոճը ետ քաշի: Թաթը բռնեցի ու էն սուր դանակովը ղըռթ կտրեցի… Թաթը փախցրեց, ոռնալով, կոնձկոնձալով ետ գնաց, ու կտերն իրարով անցան: Իմացել էի, որ գելերի մինը եթե վիրավորվեց` մյուսները վրա են թափում նրան ուտում: Ասի` ուրեմն սրան ուտում են: Հիմի սպասում եմ, որ սրան կուտեն կպրծնեն ետ կգան: Էլի դանակս ձեռիս պատրաստ սպասում եմ:
Ականջս ձենի է: Գիշերվա մի ժամին, ոնց որ երազում` մի բարակ ձեն եմ լսում. – Ավո հե՜յ…
Ինձ են կանչում…
– Տեր աստոծ, մի՞թե ինձ են կանչում… մի՞թե ախպերս է… Միթե մերոնք են… Գոմից ձեն եմ տալիս, գոռում եմ.
– Աղանիկ հե՜յ… Էստեղ ե՛մ… Գոմերումն ե՛մ… Գելերն ինձ ուտում ե՛ն… Օգնեցեք հե՜յ…
Էլի նրանք ձեն են տալի, իմ ձենը չեն լսում, թեև ես շարունակ կանչում եմ:
Մին էլ տեսնեմ հրացանները տրաքեցին, ետևից լսվեցին հեռացող գելերի կաղկանձն ու մարդկանց հարահրոցը: Պարզ ճանաչեցի ախպորս ու մեր գեղացի տղերանց ամեն մեկի ձենը:
– Ավո հե՜յ…
– Էստեղ ե՛մ… էստեղ ե՛մ… կենդանի ե՛մ…
Ներս թափեցին գոմը:
– Փառք քեզ աստոծ… Փառք քեզ աստոծ, – ուրախացած ու զարմացած կանչում են ամենքը: Ցած եկա վերջին կոնդի վրից: Ախպորս գիրկն ընկա ու սկսեցի հեկեկալ:
– Էլ լաց մի ըլի, գնա աստծուն փառք տուր, որ էսօր նոր մորից ծնվեցիր, – կանչեցին էս ու էն կողմից ու ինձ դուրս բերին դուռը, ուր թափված էին մեր Ծիրան եզան ոսկորները:
Դեռ լուսը չէր բացվել:
Հեռվից լսվում էր գելերի ոռնոցը:
