Kitabı oku: «Laokoon, Laokoon… yaxud bir romanın «gerçək» yazılma tarixçəsi», sayfa 2
Maral Yaqubova (Ədəbiyyatşünas, tənqidçi): Hər hansı bir müəllifin daha əvvəl yazdığı bir mətni, onun yazılma tarixçəsini başqa bir mətndə mövzuya çevirməsi ədəbiyyatımız üçün ilkdir. Fikirdən sözə, sözdən fikrə, poetik enerjidən dilə, dildən poetik enerjiyə gedən yollar nə vaxt üst-üstə düşür? Müəllif fikirdən sözə gedərkən özündən əvvəlkilərin getdiyi yolla gedəndə oxucu da artıq çoxdan hamıya məlum bu tapdanmış yolla sözdən fikrə qayıdır, ədəbiyyatsızlaşma başlayır. Müəllif fikirdən sözə yeni yollar salanda, yolları özü axtarıb tapanda, oxucusuna da sözdən fikrə aparan yollar yaratmaq şansı və imkanı verəndə hər şey dəyişir, ədəbiyyat yaranır. Oxucunu hermenevtik dolanbaclarda azdırmaq, labirintə salmaq, təhkiyə meşələrində gəzintiyə çıxarmaq, bir sözlə, ədəbiyyatı dilin qrammatik həbsxanasından xilas etmək hər mətnin işi deyil. “Laokoon, Laokoon… yaxud bir romanın “gerçək” yazılma tarixçəsi”nin oxucusu bilməlidir ki, Vaqif sirləri eləcəsinə açmağa gəlməyib, “oyun”u qaydalarına görə oynamalı!
Ədəbiyyatı həvəskarlıqdan bir-iki pillə yuxarıda dayanıb oxuyanların mətnə ünvanladığı suallar fərqli olur, onların mətni dəlik-deşik edərcəsinə təftiş etmək, söküb-yığmaq, mətni astar-üz etmək kimi “zalımca” vərdişləri var, ona görə zalımca deyirəm ki, bu “zülm”ə tab gətirməyən mətnləri əvvəlcədən bəlli aqibət gözləyir: yox olmaq! Bir mətni bu qədər təftiş etmənin məqsədi və niyyəti nə ola bilər, nəyi axtarıb tapmaq istəyirik? Yüzlərlə cavabın dönüb dolaşıb gəldiyi yer birdir: ədəbiyyat necə yaranır, oxuduğumuz mətnin arxasındakı böyük enerjini görmək, bəli, məhz görmək istəyirik. Bir mətn necə yazılır, bir mətn necə formalaşır, necə ərsəyə gəlir, təxəyyülün, bilginin, yaddaşın, həyat hadisələrinin, təəssüratların iştirak nisbəti necədir? “Laokoon, Laokoon….yaxud bir romanın “gerçək” yazılma tarixçəsi” romanında Vaqif hər şeyi etiraf edir: “Sanki sadə bir şey idi. O, öz sözünü başqasının, özü də reallıqda olmayan bir başqasının adından bu mətnə salmışdı…..Yad sonsuz lüğətdən gələnlər əvvəl-əvvəl ad şəklində, sonra söz şəklində, sonra da ideyalar, fikirlər şəklində bahar seli kimi gəlməyə başladılar və yavaş-yavaş onun tanış sonsuz lüğətlə yazılmış mətnlərinə dolub bu mətnləri onun özü üçün də bəzən tanınmaz etdilər.” Kamal Abdulla haqqında oxucuya məlum olan bilgilər, oxucunun təxmin etdiyi bilgilər və oxucunun heç bilmədiyi bilgilər (anılar və təəssüratlar) mətndə birləşir, Vaqif həm tanışdır (Kamal Abdullanın sözlərini “özününküləşdirir”, özünü bilərəkdən ifşa edir), həm də yaddır (təğyiri-libasdır, bu dəfə oxucu deyil, yazıçıdır, “Yarımçıq əlyazma”nın fiktiv müəllifidir). Kamal Abdullanın növbəti avatarı – ədəbiyyatın uydurma-qurma Vaqifi biz oxucularla “Yarımçıq əlyazma”nı ortaya çıxaran poetik enerjinin heç də sadə olmayan mətnləşmə yolçuluğunun hələ beyində yazılan mərhələsini paylaşır.
Mətanət Vahid (Ədəbiyyatşünas, tənqidçi): Kamal Abdullanın bütün mətnlərinə xas ümumi bir cəhət var: o, sözün içində gizli olan cövhəri görür, duyur və öz yazdıqları ilə artıq var olanı üzə çıxaran sərraf kimi hiss etdirir. Dastanda yazılmayanların oxunmalı və yazılmalı olduğuna inanan Vaqifin məqsədi Kitabın bətnində var olanı “kəşf etmək”, onlar əsasında uydurula bilənlərlə mətni tamamlamaqdır. Belədə o, bilərəkdən və ya bilməyərəkdən Dastanın ikinci müəllifliyinə iddia etmiş olur.
Kamal müəllimin bu romanını onun bütün yaradıcılığından müstəqil şəkildə də oxuya bilərik. Amma nə olur olsun, onun bu romanı da dünya ədəbiyyatı ilə olduğu kimi, elə özünün elmi və bədii yaradıcılığı ilə də intertekstualdır – bu, Kamal Abdullanın yaradıcılıq stixiyasıdır. Məsələn, romanda Firəngizin Dastana inanmasıyla bağlı etirafı mənə bir neçə il öncə müəllifin “Kitabi-Dədə Qorqud” poetikasına giriş” kitabının nəticə hissəsində oxuduğum fikirləri xatırlatdı: həmin abzas qulaqlarımda bu romanın özəti kimi səsləndi. Yəni biz nə qədər tanış “sonsuz lüğət”dən qaçmağa çalışırıqsa, yenə onun təsiri üzərimizdə izini qoyur. Yaddaşımızı itirmədən onlardan qaçmaq mümkün deyil. Lakin bütün tanış bilgiləri mütləq doğru hesab edə bilərikmi?! Bizi içinə çəkən sözlər, süjetlər “Troya atı” da ola bilər – qurama, saxta, aldadıcı…
Qismət (Şair, tənqidçi): …məncə, interdisiplinar eranın yazıçısı Kamal Abdullanın mətnini sənət növləri arasında kateqorik sərhədlər qoymaq istəyən Lessinqin dekonstruksiyası kimi də oxumaq olar.
…Kamal Abdulla bu romanıyla, əslində, riskə gedib. Çünki məşhur "Yarımçıq əlyazma" nın yazılma prosesindən bəhs edən bu yeni roman əvvəl yazılan əsərin kölgəsində qala bilərdi. Ancaq o, bu romanı müstəqil əsər statusuna qaldırıb, məncə, əgər "Bir romanın "gerçək" tarixçəsi" əsəri "Yarımçıq əlyazma" dan əvvəl yazılsaydı da, biz bu əsəri yenə maraqla oxuyardıq.
Nargis (Yazıçı, tənqidçi): Romanda postmodernizmin əsas elementlərindən böyük ustalıqla istifadə olunub. Bu kontekstdə roman “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı və “Yarımçıq əlyazma” romanı ilə intertekstual əlaqədədir. Romanda yazar labirint effekti yaratmağı bacarıb. Bu aspektdən tez-tez real həyatdan dastana, oradan da postmodern romana keçidlər mövcuddur.
…Laokoon, Laokoon… yaxud bir romanın “gerçək” yazılma tarixçəsi” adlı romanda hər şey bir-birilə paralellik və vəhdət içərisindədir. Romanın labirintlərində gəzişdikcə sanki “Yarımçıq əlyazma”nın səhifələri ilə qarşılaşırdım. Bu səhifələr notlarla, maraqlı fikirlərlə, romanın ilk nüsxələrinə göndərmələrlə doludur… Basat Banuçiçəyi sevirdimi? Banuçiçək yalnızca Beyrəyi sevirdi. Bəs kafir qızı? Necə oldu ki, eşqini qəlbinə gömüb taleyi ilə barışdı? Sirr axı haradadır?
Ülvi Babasoy (Ədəbiyyatşünas, tənqidçi): Kamal Abdulla “Yarımçıq əlyazma”, “Sehrbazlar dərəsi”, “Unutmağa kimsə yox”, “Sirlərin sərgüzəşti”, “Laokoon, Laokoon… yaxud bir romanın "gerçək" yazılma tarixçəsi” romanları ilə beşlik-xəmsə yaratmışdır. “Yarımçıq əlyazma” “özün üçün büt yaratma” deyir. Tabuları dağıtmaqla yanaşı, Azərbaycan ədəbiyyatına fərqli və yeni struktur estetikasını gətirir. Yeni Azərbaycan romanı hərəkatını başladır. Sehrbazlar dərəsi” intiqam hissi ilə yaşama fikrini “new age” (yeni tərz, yeni dəb) üslubla nağıl poetikasının vəhdətində təqdim edir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının poetikasına giriş” əsərindəki nəzəri-metodoloji gəzişmələr, sayrışmalar və mətn konsepsiyası “Sehrbazlar dərəsi” romanında praktiki əhəmiyyət daşıyır. Mətnin enerjisi tezisi “Sehrbazlar dərəsi” romanı ilə səsləşir. Kamal Abdulla “Unutmağa kimsə yox” romanında bir dünya ilə kifayətlənmir. “Sirlərin sərgüzəşti” romanında arxetip və arxefaktlar yeni üslub və görkəmdə üzə çıxırlar. “Laokoon, Laokoon… yaxud bir romanın “gerçək” yazılma tarixçəsi” romanı metatekstual ədəbiyyat hadisəsidir. Kamal Abdullanın yaratmış olduğu mənt dünyasının – beşliyin tarixi və mifoloji yaddaşı “Laokoon, Laokoon… yaxud bir romanın “gerçək” yazılma tarixçəsi” romanı ilə qapanır. Bodliyarın “hiperreallıq” adlandırdığı çağın roman konsepsiyası əyaniləşir.
Laokoon… Laokoon…
yaxud bir romanın “gerçək” yazılma tarixçəsi
Tanış və yad sonsuz lüğət
Heç zaman etmədiyi, hətta edə biləcəyini ağlına belə gətirmədiyi bir işin “peşinə” düşdüyünün fərqində idi. Qələmi ələ alıb səhifə-səhifə uydurma uydurmaq, özü də elə uydurmaq ki, mətnin ən uzaq hissələri bir-birini təkzib etməsin, bir-birilə həmahəng şəkildə qaynayıb-qarışsın – ona elə gəlirdi ki, bu iş ömründə onun işi ola bilməz və o, ağlını itirib belə bir işə girişsə də öhdəsindən heç vədə gəlmək iqtidarında olmayacaq.
Sonralar, çox sonralar bu nəhəng iş bitəndən sonra, bu əməli-müşkil ilə savaşıb arxasını yerə vurandan sonra Vaqifin beyni sanki aydınlığa qovuşdu. O, nəhayət, belə bir adi həqiqətə inandı ki, hər adam yer üzünə öz əlahiddə missiyasını yerinə yetirmək üçün gəlir və bu mənada onun – Vaqifin missiyası məhz qələmi əlinə alıb yazmaq, yazmaqdır. Və bunu bir daha anlayandan sonra o, yazdığı mətnin içinə girməyə başladı. Onun diqqətini sözlərin məkanı, sözlərin sözlərlə dərindəki münasibəti, şəkilçilərlə sözlərin özünəməxsus dialoqu, sözlərin qəribsəmiş kimi qalmış tanış mənası çəkdi. Bütün bunların artıq mətnin ümumi mənası ilə elə bir əlaqəsi yox idi. Bunun daha çox mətnin oxunarkən fikir verilmədiyi qeyri-tanış səthi ilə əlaqəsi var idi. Bu səthin öz “dil”i var idi. Orada gizli olsa da, müəyyən proseslər gedirdi: söz, bəzən oxunuşda bu bilinməsə də, yanındakı sözü tanımırdı, ondan uzaqlaşmaq, onu unutmaq istəyirdi… Uzlaşmalar çətinliklə bir-birinə uyğun gəlirdi. Bu, təlatümlü dənizin dibindəki səssiz ahənglə müqayisə edilə bilərdi, amma buna əksinə müqayisə demək daha düzgün olardı. Mətnin dibində rüzgar qopur, üzdə isə hər şey sakit, rahat…
Mətnin üzdə olan dünyası hələ ki, onu qane edirdi. Bu dünyanın təlatümdən uzaq quruluşu onun üçün daha maraqlı idi, dərinə enmək üçün xüsusi həvəs gərək öz-özünə yarana idi, o isə hələ yaranmamışdı. Yazmağa girişdiyi haman əməli-müşkilin, o fantom əsərin birinci cümləsi ilə sonuncu cümləsi arasında yer tutan və onun özünün “sonsuz lüğət” adlandırdığı mürəkkəb və nəhayətsiz çoxluğun içindən çıxıb gələn tanış sözlər, ifadələr, şəkilçilər, köməkçi sözlər, hətta durğu işarələri o istədiyi an itaətkar bir şəkildə mətn içində öz yerlərini dinməz-söyləməz tuturdular – eynən nizam-intizamlı əskərlər kimi. Bu mənzərə bəzən çox gözəl bir sahmanla başa çatırdı. Bəzən onun özü buna mat qalırdı. Amma qəribə olan bu deyildi. Qəribə olan o idi ki, Vaqif bütün bu əməldən gözlədiyi ləzzət dərəcəsini almırdı. Niyə belə idi – bu, aydın deyildi. Əsl ləzzət hissi – o gözəl və böyük an sonra gəlirdi. Yazı prosesinin əsl ləzzəti gözlənilməz bir yerdə “gizlənmişdi”. Bu ləzzət son nöqtəni qoyandan sonra ortaya çıxırdı. Bu zaman o artıq ona tanış mətnlə işləməyə başlayırdı. Bu zaman o tanış mətnə yad mətn kimi baxmağa çalışırdı. Mətndən bir müddət uzaqlaşır, onu “unudur”, sonra yenidən sözləri kənardan seyr edir, nəyisə dəyişir, tanış sözlər mətni tərk edir, başqa tanış sözlər mətnə daxil edilirdi. Mətnlə işləmək çox zövqlü bir iş idi. Əsl ləzzət hissini də Vaqif bu zaman almışdı. O bu ləzzət hissini əvvəllər keçirdiyi heç bir hissə dəyişməzdi.
Yazıb bitirdiyi romanın əlyazmasını birinci dəfə oxumağa başlarkən özündən xəbərsiz dodaqlarına təbəssüm qonmuşdu. Əgər yer üzünə öləndən sonra dəfələrlə gəlmək ideyası həqiqətə uyğundursa, deməli, o, əvvəlki həyatında redaktor olub. Bu işi bəyənmişdi. Amma bir müddətdən sonra fikir verib gördü ki, mətnlə işlərkən qəribə hallar baş verir. Əvvəl ehtiyatla, sonra həvəslə, daha sonra haman o ləzzətlə artıq hazır mətni redaktə edib dəyişdirdiyi təzə şəkilçilər, sözlər, cümlələr, durğu işarələri, o gördü ki, mətn içində özlərini sanki birtəhər hiss edirlər. Hər biri, elə bil ki, əvvəlki mətnə münasibətdə, Qazi Bürhanəddin demişkən, “qədd tutub” durur, köhnə əhatədə özlərini yad ünsür kimi aparır, köhnə mətnin içində heç cür əriyə bilmirdilər. Redaktədən sonrakı ünsürlər sanki ona məlum tanış “sonsuz lüğət”in içindən çıxmamışdılar.
Vaqifin qəlbini qəribə bir şübhə hissi bürüməyə başlayırdı. Bəlkə bu dəyişmələrlə gələn yeni sözlər, ifadələr və sairə onun yaxşı tanıdığı, bildiyi, əsəri yazarkən külli-ixtiyar sahibi kimi içinə girib istədiyini götürdüyü haman tanış sonsuz lüğətin hissəcikləri deyil?! Bu hissəciklər bəlkə başqa, ona tanış olmayan, tamam başqa sonsuz lüğətə məxsus idilər?! Ona yad olan sonsuz lüğətə?! Belə ola bilərdimi?! Əgər belə olsa idi, o zaman onun taleyində neçə sonsuz lüğətin mövcudluğu mümkün idi?! Doğrudanmı, görəsən, onun tanıdığı sonsuz lüğət yeganə deyil, ona paralel başqa sonsuz lüğətlər də var?! Dəyişmələrin axı limiti ola bilməzdi, dəyişmələr axı sonsuza məhkum idi. Belə olan təqdirdə lüğətlər də məntiqlə sonsuz olmalı idilər. Və “sonsuz lüğət” adından da göründüyü kimi özünü doğruldurdu.
Sonsuz lüğətlərin içində itib batmaq ehtimalı Vaqifi qorxutmurdu. O, bir sonsuz lüğəti o biri ilə əvəzləməyə şövqlə davam edirdi. Onu qorxudan başqa şey idi. O biri, başqa “sonsuz lüğət”in müdaxiləsi mətnin onun tərəfindən əvvəlcədən nəzərdə tutulmuş ideologiyasını dəyişə bilməzmiydi?! Bu sualın cavabını o bilmirdi, amma ona təkidlə cavab axtarmaqdan da usanmırdı.
Bu yazdığı mətn digərlərinə bənzəməyəcəkdi. Özü özünü bu əlçatmaz xülyaya inandırmaq istəyirdi. İnandırdıqca inandıra bilmirdi. Amma istəyirdi. Beynində bütün buna qədər yazdıqları bir-birinə qarışır, bir-birini məhv etməklə məşğul olur, nəhayətdə anlaşılan o olurdu ki, tutalım, təsvir etdiyi o qızın surəti həm tanıdığı heç kiminki deyil, həm də onların hamısının cəmidir. Özünə təskinlik verməkdən isə bir şey çıxmırdı. “Hər adam ömrü boyu bir kitab yazır” – bunu kim söyləmişdi, Vaqifin yadında deyildi. Bəlkə də özünün sözləri idi – indi xatırlaya bilməyəcəkdi. Deyəsən, o, özünün ən çox qorxduğu bir xəstəlik zonasına girirdi: başqalarının dedikləri ilə öz dediklərini artıq bir-birindən ayıra bilmirdi. Özümü deyib bunu, ya bir başqa yerdən oxuyub – çox zaman onun özü üçün belə bu incə sərhəd xəttini ayırmaq asan olmurdu.
Bundan daha qorxulu başqa bir zona var idi, sanki bunun davamı idi. Başqalarının dediklərini özününkü saymaq zonası. Allahına şükür edirdi ki, o, bu həddə hələ çatmayıb. Vaqifin həddi, sadəcə, bu deyilənlərin bir-birinə qarışmış həddi idi. Əgər onun özü bunu qətiyyən bilmədən, bu isə əlbəttə ki, bilərəkdən ömründə ola bilməzdi, hiss etmədən başqalarının fikrini öz adından vermək həddinə gəlib çıxsaydı, bu hədd hardansa gəlsəydi və onu tapsaydı, daha ayaqlarını uzadıb rahatca ölməyi arzulamaq olardı. Necə deyərlər, “həyatdan ayrılmağın tam min cür üsulu var və insanlıq onlardan yalnız biri ilə – ölümlə tanışdır”. Nə qədər çalışdı, bunun da özünün, ya başqasının fikri olduğunu xatırlaya bilmədi.
Hər şey isə sanki çox adi bir məsələ ilə başlamışdı. O, ilk dəfə bu qəribə sadəliyi həyata keçirəndə ona gülməli gəlmişdi ki, bu qorxulu məqamı indiyənədək heç kim sezməyib və həqiqəti su üzünə çıxara bilməyib. Yaxud çıxarmaq istəməyib. Sanki sadə bir şey idi. O, öz sözünü başqasının, özü də reallıqda olmayan bir başqasının adından bu mətnə salmışdı. Bu ad, elə bil, başqa, yad bir sonsuz lüğətin içindən gəlib bizim tanış “sonsuz lüğət”dəki adların sırasında şəstlə dayanmışdı. Əsl casus kimi onu bizimkilərdən ayırmaq mümkün deyildi. İlk dəfə ona son dərəcə ağır gələn bu iş get-gedə asanlaşdı. Onun sevimli məşğələsinə döndü. Yad “sonsuz lüğət”dən gələnlər əvvəl-əvvəl ad şəklində, sonra söz şəklində, sonra da ideyalar, fikirlər şəklində bahar seli kimi gəlməyə başladılar və yavaş-yavaş onun tanış sonsuz lüğətlə yazılmış mətnlərinə dolub bu mətnləri onun özü üçün də bəzən tanınmaz etdilər. Bağdadilər, Təbrizilər, Dərdəçarələr, Hacı Mir Həsən ağa Səyyahlar, daha kimlər bu həyatda olmamışdılar, amma onun mətnində onlar artıq var idilər və onların varlığına inananlar da var idi. Bu, qəribə və maraqlı bir oyun idi.
Bu oyun ona Troya qalasının qapısı ağzına dikilmiş nəhəng taxta atla olan oyunu xatırladırdı. Troyalılar on il davam edən qanlı müharibədən sonra bir səhər ayılıb İlion qalası önündə yunanların buraxıb getdiyi nəhəng bir at gördülər. Onlar güman etdilər ki, yunanlar uzun müharibədən bezərək gəmilərinə minib öz şəhərlərinə geri dönməzdən əvvəl bu nəhəng taxta atı Troyaya hədiyyə kimi qoyub gediblər. Troyalılar atı içəri çəkib aparmaq, ya da aparmamaq üstündə qızğın mübahisələr etməyə başladılar. Orda bir saçları dağınığ kahin var idi. O, bu atın ətrafına fırlanıb canfəşanlıq edir və hədiyyəni qəbul etməmələri üçün troyalılara yalvarırdı. Bu, Apollon məbədinin kahini Laokoon idi. Amma ona inanan yox idi. Laokoon inamsızlıq simvolu olmuşdu. Yalvarışı baş tutmayanda və troyalılar bu ağlı çaşmış qocaya heç bir fikir verməyib atı kəndirlərlə bağlayıb qalanın divarlarından içəri çəkib keçirəndə Laokoon son ümidlə əlindəki nizəni atın taxta bədəninə sərasər vuraraq onda deşiklər açmağa çalışdı. Bu zaman…
…ona elə gəlirdi ki, mətni ilə bağlı bu qaranlıq və naməlum işləri gördüyü və “heç nələr”i mətninə daxil etdiyi üçün bu prosesin özü sonunda onu gətirib belə bir qəribə unutqanlıq zonasının içinə salmışdır. Həyatda hər şeyi gözəl anlayan, başa düşən Vaqif öz mətninin içində artıq çaş-baş qalmağa başlamışdı. Anlamadığı məqamlar get-gedə artır, çoxalırdı. Buna belə də demək olardı: hansısa sonsuz lüğət ondan öz intiqamını almağa başlamışdı. Ona elə gəlirdi ki, bu, tanış “sonsuz lüğət”dir. Tanış sonsuz lüğət qəribə bir təkidlə onu yad sonsuz lüğətə doğru itələyirdi, onun ənginliklərində batmağa sövq edirdi.
