Kitabı oku: «Тирилиш», sayfa 6

XVI

Черковдан қайтиб келгач, Нехлюдов аммалари билан ўтириб рўзасини очди, полкда ўрганган одатига кўра дадил бўлиб олмоқ учун ароқ ва вино ичди-да, ўз хонасига кириб кетди, эгнидаги кийими билан ётиб, шу заҳоти ухлаб қолди. Эшикнинг тақиллаганини эшитиб уйғонди. Эшикни тақиллатишидан, Катюша бўлса керак, деб Нехлюдов кўзларини уқалай-уқалай, керишиб қаддини ростлади.

– Катюша, бу сенмисан? Кирақол, – деди у ўрнидан туриб.

Қиз эшикни қия очди.

– Овқатга чақиришяпти, – деди у.

У ҳамон ўша оқ кўйлакда эди-ю, лекин сочида бант кўринмас эди. Қиз Нехлюдовнинг кўзига қараркан, гўё унга фавқулодда шодиёна бир хабар етказгандек чеҳраси яшнаб кетди.

– Ҳозир бораман, – деди Нехлюдов сочини тараш учун тароқни қўлига олиб.

Қиз бир лаҳза туриб қолди. Нехлюдов буни сезди-да, тароқни қўйиб, қиз томон юрди. Лекин у шу заҳоти тезгина бурилиб, енгил ва эпчил қадам ташлаб йўлакдаги пойандоз устида югургилаганча кетди.

«Эй, аҳмоқ, – деди Нехлюдов ўзига ўзи, – нега уни индамай қўйиб юбордим?»

Шуни деб, у қизни қувиб, йўлакда етиб олди.

Қиздан нима исташини ўзи ҳам билмас эди. Назарида, қиз унинг хонасига кирганида, ҳамма қиладиган қандайдир бир ишни қилиш керак эди-ю, лекин у шуни қилмагандек туюлди.

– Катюша, шошма, – деди у.

Қиз ўгирилиб қаради.

– Нима дейсиз? – деди тўхтаб.

– Ҳеч нарса, фақат…

Нехлюдов шундай пайтларда бошқалар нима қилишини эслади-да, ўзини ўзи зўрлаб Катюшанинг белидан қучоқлади.

Қиз тўхтаб, унинг кўзига қаради.

– Қўйинг, Дмитрий Иванович, олинг қўлингизни, – деди у йиғламоқдан бери бўлиб. Катюша қип-қизариб кетди, сўнгра кучли қўллари билан ўзини қучоқлаб турувчи қўлни олиб ташлади.

Нехлюдов уни қўйиб юборди, аммо бир дақиқагача кўнгли хижил бўлиб турди, ҳатто ўзидан ўзи нафратланди. У ўзига ишониши керак эди, бироқ у, бу хижолат ва уялиш – юзида акс этган нозик ҳислар эканлигини тушунмади, аксинча, аҳмоқлик қиляпман, ҳамма қилган ишни қилавериш керак, деб ўйлади.

У Катюшани қувиб етди-да, яна қучоқлаб бўйнидан ўпди. Буниси аввалги икки ўпишга, яъни бири, сирень бутаси орқасидаги ва иккинчиси, бугун эрталабки, черковдаги беғараз ўпишга сира ўхшамас эди. Бу мудҳиш иш эди. Катюша буни ҳис этди.

– Вой, бу нима қилганингиз?! – деб қичқирди Катюша, гўё Нехлюдов қандайдир бир бебаҳо, қиммат нарсани синдириб қўйгандек ва югурганича қочиб кетди.

Нехлюдов емакхонага келди. Ясанган аммалари, доктор ва қўшни хотин енгил овқатлар қўйилган стол олдида туришарди. Ҳамма нарса одатдагидай, лекин Нехлюдовнинг кўнгли нотинч эди. У ўзига айтилаётган гапларнинг биронтасини ҳам англамас, ўринсиз жавоб қайтарар ва фақат Катюша ҳақида ўйлаб, уни йўлакда қувиб етиб ўпганини эслар эди, холос. Унинг хаёлига бошқа ҳеч нарса келмасди. Катюша хонага кириб келганда Нехлюдов қарамасданоқ бутун вужуди билан унинг келганини ҳис этар, лекин қарамасликка ўзини мажбур қиларди.

Овқатдан кейиноқ у ўз хонасига кириб кетди ва уйда қизнинг оёқ товушига қулоқ солиб анчагача зўр ҳаяжон ичида у ёқдан бу ёққа юрди. Энди унинг вужудидаги ҳайвоний одам фақат бошини кўтарибгина қолмай, балки бу ерга биринчи сафар келган ва ҳатто шу бугун эрталаб черковда бўлган пайтидаги маънавий одамни босиб-янчиб ташлади, энди ана шу ҳайвоний одамнинг бир ўзи унинг кўнглида ҳокимлик қила бошлади. Шу куни у қизни қанча пойламасин, барибир уни ёлғиз учрата олмади. Афтидан, қиз ундан ўзини олиб қочиб юрган бўлса керак. Аммо кечқурун қиз Нехлюдов турган хонанинг ёнидаги хонага борадиган бўлиб қолди, чунки доктор тунаб қоладиган бўлди ва Катюша меҳмонга жой солиб бериши керак эди, Нехлюдов қизнинг оёқ товушларини эшитиб, худди бирон жиноят қилишга ҳозирланаётгандек, нафасини ичига ютиб, аста унинг орқасидан кирди.

Катюша тоза ёстиқ авра ичига тиқилган икки қўли билан ёстиқнинг икки учидан ушлаганича унга ўгирилиб қаради-да, жилмайди; унинг бу сафарги жилмайиши аввалгидай шўх ва қувноқ эмас, балки аянчли ва қўрқув аралаш кулги эди. Унинг бу жилмайиши Нехлюдовга ёмон бир иш қилаётганини айтаётгандек эди. Нехлюдов бир лаҳзагина ўзини тийди. Ҳали кўнглида курашишга имкон бор эди. Гарчи заиф бўлса-да, қалбида қизга нисбатан яна ҳақиқий муҳаббат товуши эшитилди. Ана шу товуш унга қиз ҳақида, қизнинг ҳис-туйғулари, ҳаёти ҳақида гапирди. Бошқа товуш эса, бўш келма, айшингни суриб қол, ўз бахтингни кўзла, деярди. Ана шу кейинги товуш олдинги товушни босиб кетди. Нехлюдов дадил юриб қиз олдига келди, Шу пайт вужудини зўр ҳайвоний ҳис эгаллаб олди.

Нехлюдов қизни қучоғидан қўйиб юбормай ўринга ўтқазди-да, яна нималар қилиш лозимлигини ҳис қилиб, унинг ёнига ўтирди.

– Жон Дмитрий Иванович, қўйиб юборинг, – деди қиз ялиниб. – Вой, Матрёна Павловна келяпти! – қичқирди-да, унинг қучоғидан отилиб чиқди. Ҳақиқатан ҳам аллаким эшик томон келарди.

– Билиб қўй, кечқурун олдингга бораман, – деди Нехлюдов. – Ёлғизсан-а?

– Нима деяпсиз? Йўқ, йўқ! Керак эмас, – деди Катюша тил учида, аммо ҳаяжонланган, довдираб қолган вужуди бутунлай бошқа нарса деб турарди.

Эшик ёнига келган ҳақиқатан ҳам Матрёна Павловна экан. У қўлида адёл кўтариб хонага кирди ва Нехлюдовга таънаомуз назар ташлаб, бошқа адёл олиб келгани учун Катюшани койиди. Нехлюдов индамай чиқиб кетди. У ҳатто уялмади ҳам. Матрёна Павловнанинг қиёфасидан ўзи қилган иши учун уни айблаётганини ва айблашга ҳақли эканини кўрди ва билди, бу қилмиши яхши эмаслигини ҳам тушунди, аммо аввалги самимий муҳаббат ўрнида пайдо бўлган ҳайвоний ҳирс бошқа ҳеч нарсани тан олмай, бутун вужудини эгаллаб олган эди. Энди у шу ҳирсни қондириш учун нима қилмоқ кераклигини билар ва бунга чора изларди.

Шу оқшом Нехлюдов ўзини қўярга жой тополмай юрди: гоҳ аммаларининг ёнига кирар, гоҳ у ердан чиқиб ўз хонасига қайтар, зинапояга чиқар ва фақат бир нарса ҳақида, яъни қандай қилиб қизни ёлғиз учратиш ҳақида ўйлар эди. Катюша ҳам унга кўринмасликка ҳаракат қилар, Матрёна Павловна эса қизни кўздан қочирмасликка уринарди.

XVII

Оқшом шу алфозда ўтди, тун кирди. Доктор ухлагани кетди. Аммалари ҳам ётишди. Нехлюдов Матрёна Павловна ҳозир аммаларининг ётоғида эканлигини, Катюша қизлар хонасида ёлғизлигини биларди. У яна зинапояга чиқди. Ҳовли қоронғи, ҳаво намхуш ва илиқ эди. Баҳорда сўнгги қорни эритувчи ёки эриган сўнгги қордан вужудга келувчи оппоқ туман ҳавони тўлдирган эди. Уйдан юз қадамча наридаги тепалик тагидан оққан сойдан ғалати товуш эшитиларди: бу синаётган музларнинг овози эди.

Нехлюдов зинапоядан тушди ва ҳалқоблардан ҳатлаб ўтиб, музлаган қорни ғарч-ғарч босиб, қизлар хонаси деразаси ёнига бориб тўхтади. Юраги шундай дукуллардики, ҳатто ўзи ҳам эшитарди; гоҳ нафаси тиқилар, гоҳ ҳарсиллар эди. Қизлар хонасида кичкина лампа ёниб турарди. Катюша стол ёнида бир нуқтага тикилиб, хаёл суриб ўтирарди. Нехлюдов, қиз ҳеч ким йўқлигида нима қилар экан, деб анчагача қимир этмай тикилиб турди. Қиз бир-икки дақиқа қимир этмай ўтирди-да, кейин кўзларини кўтариб жилмайди, ўзига ўзи таъна қилгандай бош чайқади, кейин ҳолатини ўзгартириб, икки қўлини стол устига қўйди-да, рўпарасига кўз тикди.

Нехлюдов қизга тикилганича ҳам юрагининг дукуллашини, ҳам сой томондан келаётган ғалати товушларни беихтиёр тинглаб турди. У ёқда, сойда, туман ичида қандайдир бетиним иш борарди: алланарса пишиллар, қирсиллар, шовиллаб тўкилар, юпқа музлар ойнадек жаранглаб синарди.

Нехлюдов ўйга ботган Катюшанинг хаёлчан юзига қараб турар экан, унга ачинди. Лекин шуниси қизиқки, ачинган сари ҳирси баттар ортар эди.

Ниҳоят, ҳирс бутун вужудини қамраб олди.

У деразани тақиллатди. Катюша электр токи теккандай бир сапчиб тушди, чеҳрасида қўрқув акс этди. Кейин сакраб турди-да, дераза ёнига келиб ойнага юзини қўйди. Икки қўлини пешонасига қўйиб қараб, Нехлюдовни таниганида ҳам чеҳрасидаги қўрқув ифодаси ўчмади. Унинг чеҳраси жуда жиддий эди, Нехлюдов уни ҳеч қачон бундай ҳолатда кўрмаганди. Нехлюдов жилмайгач, унга тақлидан қиз ҳам жилмайди, лекин кўнглини хурсандлик эмас, балки қўрқув қамраб олганди. Нехлюдов қўли билан бу ёққа чиқ, деган ишорани қилди. Лекин Катюша, чиқмайман, дегандек бошини чайқади ва дераза ёнида тураверди. Нехлюдов яна юзини деразага яқинлаштириб ҳовлига чиқ, деб чақирмоқчи бўлиб турган ҳам эдики, шу пайт биров чақирди шекилли, Катюша эшик томон ўгирилди. Нехлюдов дераза ёнидан кетди. Туман шу қадар қуюқ эдики, уйдан беш қадам нари кетар-кетмас дераза кўринмай қолди. Фақат қорайиб кўринган баҳайбат бир нарса ичидан лампанинг қизғиш нури катта бўлиб кўзга ташланарди. Сойдан ҳамон боягидай ғалати пишиллаган, шовуллаган, қарсиллаган товушлар, музнинг синиши эшитиларди. Яқин орада, ҳовлида туман ичидан хўроз қичқирди, яқинроқ ерда унга жавобан яна бир неча хўроз қичқирди, қишлоқни хўрозларнинг бирин-кетин қичқирган овози босиб кетди. Шунга қарамай, сойнинг шовуллашидан бошқа товуш эшитилмас эди. Бу иккинчи марта хўроз қичқирган пайт эди.

Нехлюдов уйнинг орқа томонида бир-икки марта у ёқдан бу ёққа юрди, оёғи бир неча бор ҳалқоб сувга тушиб ҳам кетди.

Сўнг у яна қизлар хонаси деразаси ёнига келди. Лампа ҳамон ёниб турар, Катюша бўлса боягидай стол ёнида ўтирар, бир қарорга кела олмаётгандек кўринарди. Нехлюдов деразага яқинлашган ҳам эдики, қиз деразага қаради. Нехлюдов деразани тақиллатди. Катюша шу заҳоти ким тақиллатганини аниқламасданоқ, қизлар хонасидан югуриб чиқди. Нехлюдов эшикнинг оҳиста ғирчиллаб очилганини эшитди. Нехлюдов уни даҳлиз ёнида кутиб турарди, ёнига яқинлашиши биланоқ индамай қучоқлаб олди. Катюша унинг пинжига тиқилди, бошини кўтарди, лаби билан унинг лаби учрашди. Улар ҳовлида, даҳлизнинг бурчагида қори эриб қуриган ерда туришарди. Нехлюдовнинг вужудини қонмаган шиддатли ҳирс қамраб олган эди. Тўсатдан эшик яна ғичирлаб очилди, аччиғи чиққан Матрёна Павловнанинг овози эшитилди:

– Катюша!

Катюша унинг қучоғидан отилиб чиқди-да, қизлар хонасига яна кириб кетди. Нехлюдов эшик ҳалқасининг «ширқ» этиб тушганини эшитди. Шундан кейин ҳамма ёққа сукунат чўкди, деразадаги қизғиш нур ғойиб бўлди, ҳамма ёқ туман, сойдан шовуллаган товуш келиб турарди.

Нехлюдов дераза ёнига келди, ҳеч кимса кўринмас эди. У тақиллатиб кўрди, ҳеч ким жавоб бермади. Нехлюдов уйга кўча эшикдан қайтиб келди-ю, лекин ётиб ухлай олмади. У этигини ечиб яланг оёқ бўлиб йўлакка чиқди-да, Матрёна Павловнанинг хонаси ёнидаги Катюшанинг эшиги томон юрди. Дастлаб у Матрёна Павловнанинг хуррак отаётганини эшитиб, энди кирмоқчи бўлиб турган ҳам эдики, бирдан Матрёна Павловна йўталиб қолди ва тўшагини ғижирлатиб иккинчи ёнбошига ағдарилди. Нехлюдов турган ерида қотиб беш дақиқача турди. Теварак-атрофга жимлик чўкиб, яна хуррак эшитила бошлаганда, у полнинг ғижилламайдиган тахтасига оёқ қўйишга уриниб нари кетди ва Катюшанинг эшиги тагига келди. «Чурқ» этган товуш эшитилмас эди. Афтидан, Катюша ухламаган. Чунки унинг пишиллагани эшитилмасди. Нехлюдов: «Катюша!» деб шивирлаши биланоқ қиз ирғиб ўрнидан турди-да, эшик ёнига келиб, қайтиб кетишини илтимос қила бошлади. Нехлюдовнинг назарида, жаҳл билан гапираётгандек туюлди.

– Бу нима қилганингиз? Яхши эмас-ку. Аммаларингиз эшитиб қолишади, – деди Катюша, аммо дилида «жон» деб турарди.

Нехлюдов фақат шунигина тушунарди.

– Бирпасга оч. Жон Катюша, – деди у бемаъни сўзларни такрорлаб.

Катюша жимиб қолди, кейин Нехлюдов унинг ҳалқани қидираётган қўлининг шитирлаган товушини эшитди.

Ҳалқа «ширқ» этиб очилди ва Нехлюдов ўзини ичкарига урди.

У дағал қўли билан ич кўйлакда бўлган Катюшани маҳкам қучоқлаб олди ва кўтариб чиқиб кетди.

– Вой! Қўйинг-э! – деб шивирларди қиз.

Қизни ўз хонасига кўтариб кетаётган Нехлюдов унинг сўзларига парво қилмади.

– Қўйинг, кераги йўқ, қўйиб юборинг, – деяр эди қиз, аммо ўзи эса унинг пинжига тиқиларди.

Катюша титраб-қалтираб, унинг гапига жавоб қайтармай индамай чиқиб кетганда, Нехлюдов бўлиб ўтган ҳодисанинг мағзини чақиш учун зинапояга чиқди.

Ҳовли ёруғроқ эди, пастда сойнинг қасир-қусури, шовуллаши яна кучайган, аввалги товушларга шилдираган овоз қўшилган эди. Туман чўка бошлаган ва туман пардаси ортидан кўтарилиб чиққан ўроқ шаклидаги ой қандайдир қора ва даҳшатли бир нарсани ғира-шира ёритарди.

«Бу қандай бўлди: буюк бахтиёрлик рўй бердими, ё катта бахтсизлик?» – деб сўрарди Нехлюдов ўзидан. «Доим шундай, ҳамма вақт шундай бўлган», – деди у ўзига ўзи, сўнгра ухлагани кириб кетди.

XVIII

Эртасига олифта, хушчақчақ Шенбок Нехлюдовни олиб кетгани келди ва башанглиги, илтифоткорлиги, хушчақчақлиги, сахийлиги ва Дмитрийга меҳрибонлиги билан аммаларини ўзига ром қилди. Шенбокнинг сахийлиги уларга ёқди-ю, лекин бу ҳаддан ташқари сахийлик уларни жуда ҳайрон қолдирди. Сўқир тиланчиларга Шенбок бир сўм берди, хизматкорларга чойчақа деб ўн беш сўмни улашиб юборди. Софья Ивановнанинг кучукчаси – Сюзетка Шенбокнинг олдида қоқилиб панжасини қонатиб олганда, Шенбок унинг жароҳатини боғлади, ўйлаб-нетиб ўтирмасдан ҳошияли батис дастрўмолини йиртиб (Софья Ивановна бундай дастрўмолнинг дюжинаси ўн беш сўмдан кам турмаслигини биларди), ундан Сюзетка учун бинт ясади. Нехлюдовнинг аммалари бунақангисини ҳеч қачон кўришмаган ва худди шу Шенбокнинг икки юз минг қарзи борлигини билишмас эди. Шенбок бу қарзларини ҳеч қачон узолмаслигини яхши билар, шунинг учун ҳам йигирма беш сўм камми ёки кўпми – бу билан ҳисоблашиб ўтирмасди.

Шенбок атиги бир кун турди ва эртаси кун кечаси Нехлюдов билан бирга жўнаб кетди. Улар бир кун ҳам ортиқ қолиша олмас эди, чунки полкка етиб боришнинг охирги муддати етган эди.

Аммалариникида ўтказилган ана шу охирги кунда, тунги ҳодисалар ҳозиргидек хотирида экан, Нехлюдовнинг кўнглида икки туйғу қўзғалиб, бир-бири билан курашарди: бири – кутганидай чиқмаган бўлса-да, ҳайвоний севгининг эҳтиросли хотиралари ва мақсадига эришганлигидан мағрурланиш ҳисси бўлса, иккинчиси – қабиҳ бир иш қилиб қўйганини ва шу қабиҳ ишни тузатиш кераклигини, қиз учун эмас, балки ўзи учун тузатиш лозимлигини ҳис этиш эди.

Ўша пайтда ўтакетган худбин бўлган Нехлюдов қизнинг қандай руҳий аҳволдалиги ва кейин унинг нима қилишини ўйламас, фақат ўзи ҳақида ўйлар, агар қизнинг бошига тушган ишни эшитсалар, мени таъна қилишармикан, қандай таъна қилишаркан, деб бош қотирарди.

Шенбок унинг Катюша билан муносабатини тушунаётганини Нехлюдов сезар ва бу билан ғурурланарди.

– Тўсатдан аммаларингни яхши кўриб қолганингга ҳайрон бўлаётган эдим-а, – деди Шенбок Катюшани кўриб, – бир ҳафта қолиб кетдинг бу ерда. Сенинг ўрнингда бўлганимда мен ҳам кетмас эдим. Соз экан!

Ҳозир қиз билан кўнгилдагидек ишрат қила олмай кетаётгани унга алам қилса-да, лекин Нехлюдов, жўнаб кетиш зарур бўлиб қолгани мен учун фойдали, деб ўйлади, чунки бу нарса бундан кейин давом эттириш қийин бўлган муносабатни бир йўла узиб ташлашга имкон берарди. Бундан ташқари, Нехлюдов унга пул бериш зарурлиги ҳақида ҳам бош қотирарди. Унинг ўзи учун, шу пул қизга зарур бўлиб қолиши мумкинлиги учун эмас, балки ҳамма шундай қилаётгани сабабли ва агар ундан фойдалангани учун пул тўламаса, уни виждонсиз деб ҳисоблашлари мумкинлиги учун пул бермоқчи эди. Нехлюдов унга шу пулни берди, ўзининг ва қизнинг мавқеини назарда тутиб, қанча беришни лозим топган бўлса, шунча пул берди.

Жўнаб кетадиган куни, тушки овқатдан кейин у Катюшани даҳлизда пойлаб туриб дуч келтирди. Катюша уни кўриб қип-қизариб кетди ва кўзи билан қизлар хонасига имо қилиб ёнидан индамай ўтиб кетмоқчи бўлган эди-ю, лекин Нехлюдов уни тўхтатди.

– Хайрлашмоқчи эдим, – деди Нехлюдов юз сўмлик солинган конвертни ғижимлаб. – Мана шуни…

Катюша тушунди, юзини буриштириб, бошини чайқади-да, унинг қўлини итариб ташлади.

Нехлюдов:

– Ол, энди, – деб ғўлдиради-да, конвертни қизнинг қўйнига тиқди ва худди қўли куйгандай юзини буриштириб, инграганича ўз хонасига югуриб кетди.

Шундан кейин у анчагача хонасида у ёқдан бу ёққа юрди, шу воқеани эсларкан, бир ери оғригандек ижирғанар, ҳатто сакрар, уҳ тортарди.

«Нима қилсам экан? Ҳамма вақт шундай бўлган. Шенбок билан мураббия хотин ўртасида ҳам шундай ҳодиса бўлган, буни Шенбокнинг ўзи айтиб берди; Гриша амаки ҳам шундай қилган, қишлоқда яшаган пайтида отам ҳам шундай қилган. Ўшанда бир деҳқон хотин отамдан ўғил кўрган, Митенька деган ўша бола ҳали ҳам тирик. Ҳамма шундай қилгандан кейин, демак, шундай қилиш керак экан-да». Нехлюдов шу тариқа ўзини юпатмоқчи бўлар, лекин сира юпата олмасди. Бу хотиротлар виждонини азобга соларди.

Кўнглида, кўнглининг энг чуқур ерида у қабиҳ ва ярамас иш қилиб қўйганини ҳис қиларди. Бу қилган иши ёдида турар экан, бошқа бировни ёмонлаш у ёқда турсин, одамларнинг кўзига тик қарай олмасди; ўзини ажойиб, олижаноб, ҳимматли йигит деб ҳисоблаш ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас. Аммо аввалгидай ўйнаб-кулиб яшаш учун эса ўзини олижаноб, ҳимматли йигит деб ўйлаши лозим эди. Бунинг учун бир йўл бор эди: у ҳам бўлса, бу ҳақда ўйламаслик. Нехлюдов худди шундай қилди.

У қадам қўйган янги ҳаёт, – янги жойлар, ўртоқлар, уруш, – бу ҳақда ўйламасликка ёрдам берди. Кўп яшаган сайин, буни кўпроқ унутарди ва ниҳоят, бутунлай унутиб юборди.

Фақат бир марта, урушдан кейин, Катюшани кўриш умидида аммалариникига тушиб ўтганда, унинг йўқлигини, Нехлюдов жўнаб кетгандан сўнг орадан бир қанча вақт ўтгач, туғиш учун кетиб қолганини, аллақаёққа бориб туққанини, аммаларининг эшитишича, бутунлай бузилиб кетганини билиб, юраги жизиллаб кетди. Туққан вақтини чамалаб қараганда, бола ўзиники бўлиши керак, лекин бошқаники ҳам бўлиши мумкин эди. Аммалари уни бузилиб кетган, онасига тортган, дейишарди. Аммаларининг бу мулоҳазалари унга ёғдек ёқарди, чунки уни оқлаётгандек бўларди.

Дастлаб Нехлюдов Катюшани ҳам, болани ҳам қидириб топмоқчи бўлди. Аммо бу ҳақда ўйлаганда қалбан азоб чекар ва уялиб кетарди, шунинг учун қидириб топишга ортиқ юраги бўлмади, қилган гуноҳи устида миясини қотириб ўтирмай, бутунлай унутиб юборди.

Аммо эндиликда бу ғалати тасодиф унга ҳаммасини эслатди ва шундай гуноҳ билан ўн йил хотиржам яшашига йўл қўйган шафқатсизлигини, виждонсизлигини, разиллигини бўйнига олишни талаб этди. Аммо Нехлюдов иқрор бўлишдан ҳали узоқда эди. Ҳозир у фақат ўша воқеа очилиб қолмаса эди. Катюша ёки унинг ҳимоячиси ўша воқеани гапириб бериб, мени ҳамманинг олдида шарманда қилмаса эди, деб ўйларди.

XIX

Нехлюдов суд залидан чиқиб, маслаҳатчилар хонасига кирганда ана шундай руҳий аҳволда эди. У атрофидаги одамларнинг гапига қулоқ солиб, дераза ёнида тинмай чекиб ўтирарди.

Хушчақчақ савдогар, афтидан, Смельковнинг айш-ишратига чин кўнгилдан ҳавас қилган кўринарди.

– Ўзиям, маишатни биларкан, сибирчасига маишат қиларкан. Диди жойида, шундай жононни танлабди-я!

Старшина, ҳамма гап экспертизада деб мулоҳаза юргизарди. Петр Герасимович яҳудий приказчик билан алланима деб ҳазиллашар ва негадир иккови қаҳқаҳлаб кулишарди. Нехлюдов ўзига берилган саволларга мужмал жавоб қилар, фақат бир нарсани – ўз ҳолига қўйишларини истарди.

Суд пристави яккакифт бўлиб чиқиб, маслаҳатчиларни яна суд залига чақирганда, Нехлюдовнинг назарида суд қилгани кираётган ўзи эмас, балки уни суд қилгани олиб кетишаётгандек, ваҳима босиб кетди. У кўнглида ўзини одамларнинг юзига тик қарай олмайдиган муттаҳам деб билса-да, одатдагидек гердайиб залга кирди ва баланддаги жойига, старшинанинг ёнига бориб оёғини оёғига қўйиб, рince-nez-ини ўйнаб ўтирди.

Судланувчиларни ҳам аллақаёққа олиб чиқишган эди, энди яна олиб киришди.

Залда янги одамлар – гувоҳлар бор эди. Нехлюдов Маслованинг панжара олдидаги биринчи қаторда ўтирган, тирсагигача очиқ қўлида чиройли ридикюль ушлаган, катта бантли баланд шляпа кийган, шоҳи-барқутларга беланган олифта хотиндан кўз узолмай, қараб-қараб қўйганини сезди. Кейин билса, бу хотин гувоҳ, Маслова турган исловатхонанинг бекаси экан.

Гувоҳлардан исмлари, дини, мазҳаби ва ҳоказоларни сўрай бошладилар. Сўроқдан кейин томонлардан, гувоҳларга қандай савол берасиз: қасам ичириб савол берасизми ёки қасам ичирмасданми, деб суриштиришди. Бояги кекса поп оёғини зўр-базўр судраб, ҳарир тўнининг кўкрагидаги сариқ хочни тўғрилаб, фойдали ва муҳим иш қилаётгандек хотиржамлик ва дадиллик билан гувоҳларни, кейин экспертни қасамёд қилдирди. Қасамёд қилиш маросими тугагач, фақат Китаевани – исловатхона эгасини қолдириб, қолган гувоҳларнинг ҳаммасини олиб чиқиб кетишди. Ундан бу иш ҳақида нималар билишини сўрашди. Китаева сохта табассум билан, ҳар гапида шляпа қўндирилган бошини ирғитиб, немисча талаффуз билан батафсил ва равон гапириб бера бошлади.

Энг аввал исловатхонага сибирлик бадавлат савдогар учун қиз олиб кетгани таниш хизматкор Симон келибди. Китаева Любашани юборибди. Бир қанча вақтдан кейин Любаша савдогар билан бошлашиб келиб қолибди.

– Савдогар жуда хуш-хуружда эди, – деди Китаева сал жилмайиб, – бизникида ҳам ичишини, қизларни зиёфат қилишини қўймади; пули етмай қолгандан кейин номерига ана шу Любашани юборадиган бўлиб қолди. Савдогар билан шу Любаша ишрат қилиши керак эди-да, – деди у судланувчига қараб қўйиб.

Нехлюдовнинг назарида, Маслова шу гапни эшитиб жилмайгандек бўлди. Бу табассум уни жиркантирди. Кўнглида нафрат аралаш ачиниш ҳисси ғалаёнга келди.

Суд томонидан судьяликка номзод қилиб кўрсатилган киши, Маслованинг адвокати қизариб-бўзариб тортиниб:

– Маслова ҳақида қандай фикрдасиз? – деб сўради.

– Жуда яхши, – деб жавоб берди Китаева, – ўқиган қиз, жуда яхши қиз, яхши оилада тарбият топган, французчани билади. Баъзида ортиқча ичиб қўярди-ю, лекин ҳаддидан ошмас эди. Жуда яхши қиз.

Катюша бекасига қараб ўтирарди. Кейин бирдан маслаҳатчиларга кўз югуртирди ва Нехлюдовга тикилганича қараб қолди, юзи жиддий, ҳатто қаҳрли тус олди. Қаҳрини сочаётган кўзларнинг бири хиёл ғилай эди. Ғалати боқиш қилган ана шу икки кўз Нехлюдовга узоқ тикилиб қолди. Нехлюдов ҳам даҳшат ичида қолганига қарамай, соққаси оппоқ ғилай кўздан кўз узолмади. У сой музлари қарсиллаб синган ўша туманли, даҳшатли кечани эслади. Саҳар пайтида чиққан ўроқсимон ой қандайдир қора ва даҳшатли нарсани ёритган эди. Ҳам ўзига, ҳам унинг ёнидаги нарсага боқувчи бу қора кўзлар унга қандайдир қора ва даҳшатли нарсани эслатарди.

«Таниди!» – деб ўйлади у. Нехлюдов калтак тушишини кутгандек ғужанак бўлиб олди. Лекин Катюша уни танимади. Катюша бир хўрсиниб қўйди-да, яна раисга кўз тикди. Нехлюдов ҳам хўрсиниб қўйди. «Тезроқ тугай қолсайди», – деб ўйларди у. Нехлюдов ов вақтида ярадор бўлган қушни ўлдиришга тўғри келганда шундай нарсани ҳис этарди: ҳам жирканар, ҳам ачинар, ҳам афсусланарди. Чала ўлик қуш халтада типирчилайди: ҳам жиғингга тегади, ҳам ачинасан, ҳам тезроқ ўлдириб қутулгинг келади.

Нехлюдов гувоҳларнинг сўроғини тинглар экан, бир-бири билан аралашиб кетган ана шундай ҳислар кўнглидан кечарди.