Kitabı oku: «Qədim türklər», sayfa 6

V fəsil
XAQANLIĞIN DAXİLİNDƏ

Hakimiyyət və xalq. Çin mənbələrinin məlumatına görə xan elan edilməsi mürəkkəb təntənəli mərasimlə müşayiət olunurdu: xidmətçilər onu keçə üzərində əyləşdirir və doqquz dəfə iştirakçıların alqış sədaları altında günəş istiqamətində dövrə vururdular. Sonra onu ata mindirir, boğazına ipək parça dolayır və düyünü bir anlığa boşaldaraq neçə il xan olmaq istədiyini soruşurlar. Hakimiyyət müddətinin müəyyənləşdirilməsində bu cavabların hər hansı bir rol oynaması haqda türkyut tarixində elə bir məlumata təsadüf edilmir. Çox güman ki, həmin adət xanın seçkili tayfa başçısı olduğu dövrün qalığı kimi yaşamaqdaydı.

Dövlətdə xandan sonra birinci şəxs yabqu sayılırdı. Əslində yabqu vitse-kral idi və bu vəzifəyə bir qayda olaraq hakimiyyətdəki nəslin nümayəndələri təyin edilirdilər. Məsələn, İl-xan Bumının vaxtında onun doğma qardaşı İstemi yabqu idi. Lakin bununla birlikdə yabqu taxt-tacın varisi deyildi, vəliəhd vəzifəsindən asılı olmayaraq «tigin» adlanırdı. İxtiyarında bölgələrin hakimiyyəti olan və xana qan qohumluqları çatan şahzadələr «şad» çağrılırdılar. Sonralar xan rütbəsinə yüksəlmiş Sımo qeyri-qanuni doğulduğu ehtimal edildiyindən «şad» rütbəsi ala bilməmişdi.

Aşina nəslinə mənsub olmayanlara ikinci dərəcəli rütbələr verilirdi, lakin bütün vəzifələr irsi idi. Buna əsaslanaraq türkyut cəmiyyətinin aristokratik xarakteri haqqında danışmaq olar. Lakin bivaxt nəticələrə çox da aludə olmayaq.

Azad adamlar və əsilzadələrlə birlikdə türkyut cəmiyyəti hərbi əsirlərdən ibarət qulların da mövcudluğundan xəbərdar idi. Bunlar əsas etibarı ilə qadınlar idilər. 569-cu ildə İstemi xan Zemarxa qırğız xalqından olan bir kəniz bağışlamışdı. Müvəffəqiyyətli hərbi yürüşlər zamanı Çindən minlərlə kəniz gətirilirdi. Məsələn, 619-cu ildə Bin-çjounu ələ keçirən Çulo xan «şəhərdəki bütün qadınları və qızları əsir götürmüşdü», Atrpatakanda adamların ovlanması (628-ci il) isə bütün Yaxın Şərqə bəlli idi. Nəhayət, əsirlərin bölünməsi zamanı dava saldığına görə Yuyqu şad taxt-tacdan məhrum edilmişdi. Beləliklə, köləliyin türkyutlara məlum olması faktı etiraf edilməlidir. Lakin ortaya belə bir sual çıxır: köçəri təsərrüfatında qul əməyindən necə istifadə oluna bilərdi? Qul, əgər şikəst deyildisə, həmişə sahibinin atını minib aradan çıxa bilərdi, ona qoyulan xərc də özünü doğrultmazdı. Göründüyü kimi, türkyutlar arasında qulların vəziyyəti o qədər də pis deyildi. Bunu sübut edən sənəd də mövcuddur: 486-cı ildə Şabolio xana Suy sülaləsinin vassallığı təklif olunmuşdu. Şabolio soruşmuşdu: «Vassal» nə deməkdir?» ona cavab vermişdilər: «Suy sülaləsində «vassal» bizdəki «qul» sözü ilə eynidir». Xan cavab vermişdi: «Mən səma oğlunun qulu olmaqla özümü xoşbəxt sayıram». Və sevincini səfirə hədiyyə verməklə bildirmişdi. Bu dialoq düşünməyə vadar edir – kiminsə qulu olmaq adama necə sevinc gətirə bilər? Aydındır ki, Çin imperatorunun «die»u sayıldığını eşidən Şabolio tamamilə başqa şey nəzərdə tuturdu. Biz «qul» sözünü «rab» kimi tərcümə edərkən onun həqiqi adekvatını ifadə edirikmi? Əlbəttə, bu iki anlayış arasında müəyyən qarşılıqlı əlaqə var. Təsadüfi deyil ki, çinlilər «qul» sözünün ekvivalentini «pi» deyil, «tch'in» sayırdılar. Bu sözü N. Y. Biçurin «vassal» St. Jülyen isə «sujet» təbəə kimi tərcümə edir. Xoşbəxtlikdən Orxon kitabələrinin bəzi mətnləri «qul» sözünün mənasını dəqiqləşdirməyə və problemə aydınlıq gətirməyə imkan verir. Kül-Tigin abidəsinin «Böyük kitabəsində deyilir: «…tabqaç budunka bəglik urı oqlın kul boltı, silik kız oqlın gunq boltı», yəni «onlar (türklər) tabqaç xalqına öz möhkəm bəy nəsilləri qul, əsilzadə qızları günü oldular». Lakin həmin dövrdə türklər Qobidən cənub tərəfdəki düzənliklərdə ənənəvi məişətlərinə uyğun həyat sürür, Tan imperiyasının Çin əhalisi ilə müqayisədə bir sıra güzəştlərdən istifadə edirdilər. Onlar yürüşlərdə iştirak edərək hərbi mənsəb qazanır, yurdlarına xeyli qənimət gətirirdilər. Hər hansı bir sosial zülmdən azad şəkildə yad dövlətə tabelik faktı göz qarşısındadır.

Başqa mətn götürək:

[«İltərik xan] öz elini və öz xalqını itirən qul və kənizə çevrilən, türk qanunlarını qeyb edən xalq arasında qayda-qanun yaratdı, onları mənim əcdadlarımın qoyduğu qaydalara uyğun şəkildə düz yola saldı». Yenə də yalnız yadelliyə tabelik faktı nəzərə çarpdırılır, lakin öz azadlığını itirməkdən söhbət getmir.

Bars bəyin həlak olmasının, onun xalqının «qullara və kənizlərə çevrilməsinin» təsvir edildiyi üçüncü təsadüfdə də qul bazarında əsirlərin satılmasından deyil, sadəcə fütuhatdan söhbət gedir.

Beləliklə, «qul» sözünün əsas mənası başqasına tabe olmaqdır. Bu çalar XIX əsrə qədər qorunub saxlanıb, lakin sonrakı türklər qul alverinin səciyyəvi yayıldığı müsəlman mədəniyyəti sisteminə daxil olduqlarından, «qul» termini satılan kölələrə şamil edilməyə başladı. Əvvəlki dövrlərdə qul alveri mövcud deyildi. VI—VIII əsrlərdə qullardan istifadə qaydası tamamilə başqa idi: türkyutlar onları öz ərazilərinə gətirir, müəyyən yerdə məskunlaşdırır və vergi almağa başlayırdılar. Bundan əlavə, qadınlardan ev qulluqçuları və cariyə kimi də istifadə edirdilər. Türkyut qulları təxminən Roma kolonlarına bənzəyirdilər, lakin indi işlətdiyimiz mənada «rab» anlayışı onları səciyyələndirmək üçün qətiyyən məqsədəuyğun deyil. S. P. Tolstov yalnız əsirlərdən ibarət olan və türkyutlara sənətkarlıq və əkinçilik ilə töycü verən qəsəbələrin mövcudluğunu göstərir. Lakin türk xaqanlığında təbəələrə vergi qoyulması sisteminin klassik təsvirini Moisey Kaqankavatsi vermişdir: «Şimal knyazı bütün yer üzünə qorxu və dəhşət yaymışdı. O, qızıl yumaqda, gümüş və dəmir çıxarmaqda, mis əritməkdə səriştəsi olan sənətkarların hamısının üzərinə nəzarətçi qoymuşdu. O, həmçinin böyük Kür və Araz çaylarının vətəgələrindəki mallardan və balıqçılardan gömrük haqqı tələb edir, fars hökmdarlığının siyahıları əsasında hərədən bir didraxma da alınırdı».

Sitatdan göründüyü kimi, türkyut xanları İran şahlarından qat-qat çox vergi alırdılar və aydındır ki, hər yeni fəthdən sonra xanların və əyanlarının sərvətləri xeyli artırdı. Xalxi və Cunqariyanın teles tayfaları, Cənubi Mancuriyadakı kidanlar və xilər, Soqdiananın şəhər-dövlətləri, Toharistan knyazlıqları, Asiyanın taxıl anbarı Turfan, Ural ətəyində yaşayan uqrlar, Kuban boyunca məskunlaşan uturqurlar və Sayan – Altayın cənub yamaclarının meşə tayfaları bu ardıcıl və sistemli soyğunçuluğa məruz qalırdılar. Əlbəttə, həmin sərvətin müəyyən hissəsi sıravi əsgərlərə çatırdı. Təbiidir ki, yalnız onların sadiqliyi itaət altına alınmış xalqların amansız istismarına imkan verirdi. Lakin gəlirin əksəriyyətini hakim yuxarı təbəqə, xüsusən də xanın özü mənimsəyirdi.

Bu yolla toplanan sərvət çox böyük ola bilərdi. Menandrın əsərində türkyut xanının Bizans səfiri üçün düzəltdiyi cah-cəlallı qəbulun təsviri qalmışdır: «Onlar nahar etdilər və bütün günü həmin çadırdakı ziyafət məclisində keçirdilər. Çadır müxtəlif rənglərin məharətlə biri-birinə qarışdırıldığı ipək parçalardan düzəldilmişdi. Onlar şərab içirdilər, lakin həmin şərab bizdəki kimi üzümdən sıxılmamışdı.⁴³ Onların istifadə etdikləri içki hansısa bir barbar içkisidir. Ertəsi gün onlar (romalılar) başqa çadıra keçirildi. Bu çadır da əvvəlki kimi ipək parçalardan düzəldilmişdi. Burada müxtəlif görünüşlü bütlər də vardı. Dizavul (İstemi xan) başdan ayağa kimi qızıldan düzəldilən taxtda oturmuşdu. Çadırın içərisindəki qablar, bardaqlar, həmçinin çəllək də qızıldan idi. Onlar yenə ziyafət məclisinə əyləşdilər, yeyib-içdilər, içki masası arxasında lazım olan məsələləri müzakirə edib dağılışdılar. Ertəsi gün başqa otağa gəldilər. Həmin çadırda üzərinə qızıl təbəqə çəkilmiş ağac dirəklər, dörd qızıl tovuzquşu üstündə dayanmış qızıl suyuna salınmış taxt vardı. Otağın qarşısında genişlikdə uzununa iri arabalar saxlanmışdı, onların içi çoxlu gümüş, bahalı qablar, zənbillər, dördayaqlıların gümüşdən düzəldilmiş fiqurları vardı. Bu fiqurlar heç bir cəhətdən bizimkilərdən geri qalmır. Türkyut knyazının cah-cəlalı da özünü elə bunda göstərir».

Əlbəttə, bu var-dövlətin hamısı soyğunçuluq və talançılıq nəticəsində əldə edilmişdi. Lakin türkyutların dünyanın yarısına sahib olmasına imkan verən hərbi qələbələri təsadüfi deyildi. Onlar ümumi köçəri səviyyəsindən yüksəkdə dayanan elə bir ordu yaratmışdılar ki, tam əminliklə demək olar: türkyutlar bu qələbələrə layiq idilər.

Qohumluq – bölgə sistem. Böyük türk xaqanlığının daxilində – radikallıq baxımından xaricdəkindən geri qalmayan dəyişikliklər gedirdi. Həmin dəyişikliklərin öz əksini tapdığı ilk amil taxt-taca varislik qaydası idi.

Yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, İlxan Bumının oğlu və vəliəhdi Qara İssık xan 553-cü ilin əvvəlində, atasından yarım il sonra öldü. Oğlu Şetu hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı. Xanlıq Bumının ikinci oğlu – Muğan adı ilə hakimiyyətə başlayan Kuşunun əlinə keçdi.⁴⁴ Onun vaxtında nəinki türk xaqanlığının qüdrətli xarici siyasətinin əsası qoyuldu, həm də qohumluq – bölgə sistem bərqərar oldu ki, bunun da nəticəsində türk dövləti yüz ildən artıq bir dövrdə Asiyada hakim vəziyyəti öz əlində saxladı və VI—VII əsrin böyük dövlətləri ilə rəqabət apardı.

Həmin sistemin mahiyyəti belədir. Türkyut dövləti «uzun qılınc və uzun cida» gücünə yaradılmışdı. On il ərzində (550—560) türkyutlar Sarı dənizdən Volqaboyuna qədər bütün köçəri tayfaları itaət altına aldılar, bundan sonra hələ 20 il də öz işğalçılıq siyasətlərini davam etdirdilər. Lakin belə böyük ərazini tutmaq az idi, onu əldə saxlamağı da bacarmaq lazım idi. Dövlətin süqutuna qədər Aşina nəslinin hakimiyyəti əleyhinə gah orada, gah da burada üsyan qalxırdı.

Muğan xanı düşündürən ən kəskin daxili siyasi problemlərdən biri ucqarların itaətdən çıxmasının qarşısını almaq idi. İtaətə gətirilən tayfalar yalnız üzərində qurd başı çəkilmiş bayraq gəzdirən zirehli süvarilər yaxınlıqda olanda sadiq idilər. Yalnız kifayət qədər hərbi qüvvəyə malik canişin narazılıqların separatçılıq cəhdlərinin qarşısını ala bilərdi. Lakin həm hakimiyyət, həm də qoşun canişinin əlində olanda və onu xan düşərgəsindən böyük məsafə ayıranda, hansı qüvvə itaətdən çıxmağın qarşısını ala bilərdi? Doğrudur, canişini qohumlardan da təyin etmək olardı. Lakin bunun da köməyi dəymirdi. Qohumlar arasında müharibəyə az təsadüf olunmurdu. Elə bu şəraitdə də qohumluq-bölgə sistem qəbul edildi. Bu sistemin ideyası son dərəcə sadə idi: bir halda ki, canişinin xeyirxah hissləri və şəxsi keyfiyyətləri sadiqlik üçün zəmanət vermirdisə, onu mərkəzi hakimiyyətə bağlayan maraq dairəsi yaratmaq lazım idi. Qohumluq-bölgə sistemi taxt-taca varisliyin növbəliliyini müəyyənləşdirmişdi. Muğan xanın qanununa görə ata oğulun deyil, kiçik qardaş böyük qardaşın və böyük qardaş oğlu kiçik əminin varisi idi. Taxta çıxan xana qan qohumluğu çatan şahzadələr bölgələrin hakimləri təyin olunurdular.

568-ci ildə türkyut dövləti dörd, 576-cı ildə isə səkkiz bölgəyə ayrılmışdı. Həmin bölgələrin Qərbi Avropadakı feodlara bənzədiyini zənn etmək düzgün olmazdı. Burada daha çox hərbi qüvvələrin bölünməsinə, onların bu və ya digər ərazinin hərbi rəisinə tabeçiliyi prinsipinə üstünlük verilmişdi. Türkyutların baş xanını Menandr Arsila adlandırır. Arsilanın təhrifə uğramış və türk dilində «şir» mənasını verən Arslan olduğunu fəhm etmək o qədər də çətin deyil. Muğan xanın 572-ci ildə öldüyünü, yeni qanuna müvafiq surətdə taxta onun kiçik qardaşı Tobo xanın⁴⁵ çıxdığını nəzərə alsaq, Arslanın Tobonun – xanın xüsusi («vəhşi heyvan») adı olduğunu güman etmək olar.

Tobo xan 572-ci ildə bölgələri ayırdı – şərqdəkiləri qardaşı oğlu Şetuya, qərbdəkiləri isə kiçik qardaşına verdi. Lakin həmin qardaş tezliklə öldüyündən bölgə onun Buri-xan⁴⁶ titulu ilə hakimiyyətə keçən oğluna qaldı. Muğan xanın oğlu Törəmən⁴⁷ şimalda – ehtimal ki, qırğızların və çiklərin torpağında idi. Təzəcə ölmüş İsteminin övladlarının da öz bölgələri vardı: Qara Çurin⁴⁸ Yeddi – suda, Türksanf isə Aşağı Volqada⁴⁹ və Uralda bölgələrə malik idilər. Böyük xanın düşərgəsi Altay yaxınlığında – həqiqi türk torpaqlarında yerləşirdi. Qalan iki bölgə isə onun oğlanlarına – Amraka və Teqin-şada məxsus idi.

Bölgə sisteminin bütün mürəkkəbliyinə və dolaşıqlığına baxmayaraq taxt-taca pilləvari sahiblik haqqındakı qanun ilk vaxtlar çox müsbət rol oynadı. İki dəfə həddi-buluğa çatmayan və dövləti təhlükə qarşısında qoya biləcək şahzadənin taxta çıxmasının qarşısı alındı. Hakimiyyət həmişə təcrübəli adamların əlində olurdu. Bölgə knyazları tez-gec mərkəzi hakimiyyəti ələ almağa ümid bəslədiklərindən hərc-mərclik və qarma-qarışıqlıq törətmirdilər. Dövlət bütün istiqamətlərdə inkişaf edirdi. Bölgə sisteminin prototipi çox güman ki, II əsrdə cənubi hunlar arasında mövcud olmuş taxt-tac varisliyi idi; V əsrdə Aşina nəsli knyazlarının əcdadları onlarla ünsiyyət saxlamışdılar. Lakin türkyutlarda həmin sistemin mənası və tətbiqi tamamilə fərqli idi. Mənbələr VI əsrdə «böyük ailənin» mövcudluğunu xəbər vermir, açıq bildirilir ki, bu qayda-qanun türkyutlar üçün tamamilə yeni idi. Necə olursa-olsun, yeni sistemin nəticələri həm müsbət, həm də mənfi planda türkyutların tarixində ləngimədən özünü büruzə verdi.

Həqiqətdə də sistemin mükəmməlliyinə və ölçülüb-biçilməsinə baxmayaraq türkyut cəmiyyəti monolit ola bilməzdi. Çünki hərbi aristokratiyanın fərqləndirilməsi hətta ümumxalq mənafelərinin mövcudluğu şəraitində də izsiz-soraqsız ötüb-keçə bilməzdi. Bu özünəməxsusluq məhsuldar qüvvələrin aşağı səviyyəsi və tayfa məişətinin yaşamasına imkan verən köçəri heyvandarlıq təsərrüfatı ilə bağlı idi.

Türkyutların daxili çəkişmələrini araşdırarkən biz sıravi döyüşçülərin Aşina xanları nəslinə qarşı bircə dəfə də olsun üsyan cəhdində olmaları barəsində heç bir məlumat əldə etmədik. Bütün üsyanların başında şahzadələr, yaxud xanla qan qohumluğu olan knyazlar dayanırdılar.

Türkyutlar hərbçi olduqlarından hamısı Aşina nəslinə mənsub bu və ya digər knyazın dəstəsində xidmət edirdilər. Knyazlar öz döyüşçülərinin əhvali-ruhiyyəsi ilə hesablaşmalıydılar, çünki sonuncular onların yeganə ümidi və arxası idi. Əks-təqdirdə döyüşçülər knyazlarını ya özlərinin istədiyi hərəkətə məcbur edər, ya da onu atıb gedə bilərdilər. Ancaq dövlət daxilində toqquşmalar zəruri idi. Lakin döyüşçülərin əyanlar əleyhinə mübarizəsi əvəzinə hərbçi və əyanlardan ibarət ayrı-ayrı qruplar arasında mübarizə meydana çıxdı. Bu qruplar isə yalnız ümumi mənafe ilə deyil, həm də nəsil ümumiliyi ilə bağlı idilər. Belə şəraitdə sülaləni devirməyin türkyutlar üçün heç bir mənası yox idi; çünki istənilən vaxt istənilən hərəkata rəhbərlik edə bilən şahzadə tapmaq mümkündü. Lakin bununla bir sırada xarici təhlükə də mövcud idi: bir tərəfdən Çin həmişə hücuma hazır dayanmışdı, o biri tərəfdən isə tele tayfaları üsyan qaldırmaq üçün əlverişli məqam gözləyirdilər. Vəziyyətin gərginliyi türkyutları birləşməyə məcbur edirdi, odur ki, hərbçilər xan və şadlar əleyhinə bir dəfə də üsyan qaldırmamışdılar.

Lakin xaqanlıq artıq məhvə məhkum idi. Hadisələrin şərhini qabaqlayaraq göstərmək lazımdır ki, türkyut cəmiyyətində sinif yaranması prosesi onların dörd bir tərəfində güclü sinifli dövlətlərin (Çin, İran, Qaoçan, Soqdiya) mövcudluğu şəraitində başlanmışdı. Cəsurluq və gücün qarşısına hiyləgərlik və pul çıxırdı, yaxşı təlim görmüş, texniki baxımdan təchiz edilmiş muzdlu ordular isə döyüşdə çöllü süvarilərdən heç də geri qalmırdılar. Bu şəraiti nəzərə alarkən türkyut dövlətinin süqutuna yox, onun yüz ildən artıq mövcudluğuna təəccüblənmək lazımdır.

Orda. Türkyut şahzadələrinin ətrafında türyutlardan başqa məğlub jujanlar, habelə bu və ya digər səbəbə görə öz doğma yurdunda, yaxud Çin xidmətində yola getməyən müxtəlif qrup adamlar toplaşmışdılar. Onların etnik mənşəyi müxtəlif idi, lakin öz aralarında hamısı kiçik tələffüz fərqi olan ümumi türk dilində danışırdılar. Onlar bir «budun» – xalq təşkil edirdilər, lakin bu söz «etnos» deyil, daha çox «demos» anlayışına yaxın bir mənada işlənirdi. Çünki «budun» «bəylər»ə qarşı qoyulurdu. Bu aşağıdakı ifadənin kontekstində də aydın görünür: «türk bəklər budun», həmin ifadəni «türk bəyləri və xalqı», «habelə türk bəylərinin xalqı» kimi tərcümə etmək olar. Digər tərəfdən bu ifadə «türk qara budun» ifadəsinə qarşı qoyulur. Həm də «qara budun» – «qara camaat» ifadəsi kütlə mənasında işlənir və onun heç bir təhqiramiz çaları yoxdur. Bundan əlavə «altı bəg budun» – «altı bəyin xalqı» ifadəsinə də təsadüf edilir. Buradan da aydın olur ki, «budun» ordanın sıravi üzvləridir, bəylər isə hakim qüvvədirlər. Başqa sözlə desək, bütövlükdə orda etnik yox, hərbi-təşkilati anlayışdır. VI əsrdə türkyut ordası tayfaya daha çox uyğun gəlirdi, sonra isə genişlənərək dövlətə çevrildi. Orda hərbi həyat tərzini ailə həyatından daha üstün tutan könüllülərin hesabına genişlənirdi.

Ordanın qoşun kimi adi təşkili sağ və sol cinahlann mövcudluğunu nəzərdə tutur. Tolos-şərq və tarduş-qərb cinahı belə idi. İ. N. Kalyakinin «Tolos» və «Tarduş» terminləri ilə bağlı təfərrüatlı şərhindən sonra hərbi-inzibati terminlərin müəyyən tayfalarla eyniləşdirilməsi ətrafında polemika tamamilə yersizdir.

E. Pritsak «budun» terminini ulusun bir hissəsi kimi başa düşür və onu qədim monqol termini «irqeklə» müqayisə edir. Lakin yalnız bəylərlə budunun yuxarıdakı müqayisəsi deyil, A. N. Kononovun «irgen» (ir-ər; + kin – çoxluq şəkilçisi) termini ətrafındakı araşdırması göstərir ki, «erkin-irqin» (hərfi mənada kişilər yığnağı) müstəqil anlayışdır. «Budun» isə relyativ anlayışdır, başqa sözlə desək, xana, bəyə münasibətdə budun olmaq mümkündür, xalq isə bir etnos kimi «gün» adlanırdı: «budun» və «bukün» (hərfi mənada bu xalq») anlayışlarını Pritsak kimi müqayisə etmək isə nə tarixi, nə də filoloji baxımdan inandırıcıdır.

Tayfa vahidinin öz termini vardı – «oğuz». E. Pritsak bu termini gah «ok» (ox) sözünün tələffüz variantı, gah da tayfanın əsas nüvəsinin şaxələnməsi kimi mənalandırır. İndi isə bu məsələnin şərhinə keçək.

Tayfa. Əvvəllər yalnız dövlət təsisatı kimi fəaliyyət göstərən qohumluq bölgə sistemi tədricən şəxsi həyata da nüfuz etməyə başladı. O, ailə münasibətlərini formalaşdırmağa əmlakın dağılmasının qarşısını almağa və çoxüzvlü ailə icmalarının təşəkkülünə kömək etməyə başladı.

Xaqanlıq dövründə çöl əhalisi xeyli varlanmışdı. Əvvəla, var-dövlət hər tərəfdən axıb gəlirdi, ikincisi xəracın bir hissəsi xan vasitəsi ilə onun yaxın adamlarına ötürülürdü, nəhayət, çöldə əmin-amanlığın bərqərar olması və daimi soyğunçuluğa son qoyulması heyvandarlığın inkişafına faydalı təsir göstərirdi. Sərvətin ələ keçirilməsi ilə yanaşı onun toplanması prosesi də gedirdi: yığılan sərvət xərclənmirdi, bölünmürdü, yalnız böyük ailələrin varidatı kimi qorunub saxlanırdı. Bu yalnız tayfa ittifaqının mövcudluğu şəraitində mümkün idi. Nəhəng ölkəni şərikli idarə edən Aşina nəslinə mənsub xanlar belə bir ittifaqın nümunəsini göstərmişdilər. Böyük ailələrin başçıları xanları yamsılayaraq həm yaxın, həm də uzaq qohumlarını idarə edirdilər. Ailələr böyüyərək tayfalara çevrilirdilər, lakin onlar özlərinin ərazi və təşkilatı bütövlüyünü saxlayırdılar. Ağsaqqallar nüfuzlarından istifadə edir, bir sıra hallarda hətta xan, yaxud idıkut titulunu qəbul etməyə çalışırdılar.

Beləliklə, sonralar xaqanlığın xarabalıqları üzərində uyğunlar, qarluqlar, dilular və nişubilər formalaşdılar, şərqdə kidanlar, qərbdə isə quzlar və komanlar (onlar həm də polovestlər adlandırılırdılar) eyni yolla getdilər. Tayfaların başlıca düşməni ordalar idi; onların maraqları bir-biri ilə tam əkslik və barışmazlıq təşkil edirdi. Tayfaların ağsaqqalları sakitcə mal-qaralarını otarmaq, neytrallığın qorunması və muzdlu əsgərlər verilməsi müqabilində Çindən hədiyyələr almaq istəyirdilər. Orda xanları isə bütün gəncləri hərbi dəstələrə cəlb etmək, onları orduda xidmət etməyən təbəələrin hesabına yedirib-içirtmək və müharibə təhdidi ilə Çindən xərac şəklində əkinçilik və sənətkarlıq məhsulları qoparmaq istəyirdilər. Güzəşt üçün yer qalmırdı.

Qonşuların sıxışdırdığı kiçik tayfalar (onları qəbilələrlə eyniləşdirmək olmaz) ittifaq yaratmağa başladılar. Həm də bu cür icmaların adı «oğuz» termini ilə ifadə olunurdu. Doqquz oğuzlar – uyğurlar və üç oğuzlar – karluklar etnonimləri də buradan yaranmışdır. Dulu və nuşibilərin oxşar tipli ittifaqları oğuz adlanmırdı. Səbəb onların fərqli şəraitdə meydana çıxması, başqa sözlə desək, təbii şəkildə deyil, türkyut xanının fərmanı ilə formalaşması idi. Buna görə də dulu və nuşibilər əvvəlki kimi «budun» olaraq qalırdılar və «On ok budun» – «on ox xalqı» adlanırdılar. «Budun» və «oğuz» terminləri arasındakı nisbət aşağıdakı şəkildə müəyyənləşir: türklərin tabeliyindəki uyğurlar onlara münasibətdə «budun» sayılırdılar, lakin öz daxili quruluşlarını saxladıqlarından həm də oğuz olaraq qalırdılar. Ona görə də Bilgə xanın bu sözləri deməyə əsası vardı: «Doqquz – oğuz xalqı mənim öz xalqım idi». Başqa sözlə desək, doqquz oğuzlar ona- tarduşların şadına münasibətdə budun idilər, yəni bilavasitə tabe vəziyyətdəydilər. Bu məsələyə dair mövcud ədəbiyyatı tənqidi öyrənən A. N. Kononov da «oğuz» termininin şərhində analoji nəticəyə gəlmişdir. O, yazır: «Oğuz məcmu etnik adının əsasını «qəbilə», «tayfa» mənasında işlənən «ok» təşkil edir, bu anlayış isə öz növbəsində qədim türk sözü olan «oğ» – «ana» ilə birbaşa bağlıdır. «Oğul», «nəsil» mənasında işlənən «oğul» və «qohum» mənası verən «oğuş» sözləri də həmin kökdən yaranmışlar».

Beləliklə, «oğuz» sözü ilk vaxtlar sadəcə «tayfa», yaxud «tayfa ittifaqı» anlamında işlənə bilərdi. Sonralar isə bu söz məcmu mənalı etnik ada çevrildi. Məlum təsadüflərdə isə həmin etnonim artıq zəruri determinativ kimi müəyyənləşirdi. Məsələn, «doqquz oğuz» – yəni doqquz (müxtəlif) tayfa, üç oğuz» – yəni üç (müxtəlif) tayfa.

Sonralar «oğuz» (eləcə də budun») termini özünün ilkin mənasını itirdi və müsəlman peyğəmbərləri sırasına daxil edilən türkmənlərin əfsanəvi əcdadı Oğuzun adına çevrildi.

Hadisələrin təklif olunan şəkildə gedişinə xeyrinə danışan əsas arqument dili – qaoqyuylarda IV—V əsrlərdə tayfa, telelərdə isə VII—VIII əsrlərdə qəbilə adlarının uyğun gəlməməsidir. Telelərin şəksiz əcdadları olan qaoqyuylar 12 patriarxal qəbiləyə, onların sələfləri telelər isə 15 qəbiləyə – Yuanqe (uyğurlar), seyanto (sirlərdən və yantolardan təşkil olunmuş qəbilə), Kibi, Dobo (tofalar), Quliqan (kurıkanlar, yakutların əcdadları), Dolanqe (telenqitlər), Buqu, Bayequ – Bayırku, Tunlo tonqra, Xun, Sıqye, Xusye, Xiqye, Adye (edizlər), Baysi bölünmüşdülər. Dabo qəbiləsi ilə eyniləşdirilməsi mümkün olan tobaları istisna etmək şərti ilə qalan adların müqayisəsi qeyri-mümkündür. Onların bu şəkildə dəyişikliyə uğraması yalnız tayfadakı patriarxal qohumluq sisteminin pozulması və köhnə tayfaların yerində yeni birliklərin yaranması şəraitində mümkün ola bilərdi. Belə yenidənqurulma üçün əsas vardı: türkfutlar 100 il telelər üzərində ağalıq etmiş və onların «qüvvələri sayəsində şimal düzənliklərində qəhrəmanlıqlar göstərmişdilər». Deməli, telelər budun sayılırdılar və ordanın, habelə onun tolistarduş qanadının tərkibinə daxil idilər. Ehtimal ki, elə həmin dövrdə də yeni həyatın şərtlərinə cavab verə bilməyən qəbilə sistemi ərazi-təsərrüfat birlikləri – tayfalarla əvəz olunmağa başlamışdı. Bu dəyişikliklər çinlilərin diqqətindən yayınmamışdı. Onlar qaoqyuy soyunu «sin» – familiya, teles tayfasını isə «bu» (Biçurinin tərcüməsində «nəsil») adlandırırdılar.

Beləliklə, Aşina nəsli xaqanlığının sosial strukturunun əsas səciyyəvi əlaməti hərbi və tayfa quruluşlarının uyğunlaşdırılması idi. Türkyutlar belə bir uyğunlaşmanı təcrübədə həyata keçirən ilk köçəri Orta Asiya xalqı oldu. Onlar özləri də bunu başa düşür və dövlətlərini «əbədi el» adlandırırdılar. Bununla da telelərin qəbilə ittifaqı və jujanların vəhşi ordalarının özbaşınalığı ilə müqayisədə həmin dövlətin davamlılığını və sabitliyini nəzərə çarpdırırdılar.

«El/il» sözü müxtəlif alimlərin şərhində müxtəlif cür tərcümə edilir və anlaşılır. (Lakin bu barədə bir qədər sonra). Bu anlayışda əsas məsələ az qala hakim tayfaya çevrilən orda ilə sülh şəraitində yaşamağa məcbur olan tabe tayfaların mövcudluğudur.

Türkyutların yaratdıqları sosial-siyasi sistem VI əsr üçün vaxtı çatmış siyasi məsələlərin mütləq də olmasa, ən yaxşı həlli üsulu idi: Bu sistem türkyutların bir neçə nəslinin çöldəki hakimiyyətini təmin etdi, digər tərəfdən, sonra görünəcəyi kimi, həmin sistem eyni zamanda onların məhvinə gətirib çıxardı.

İnkişaf mərhələsi. Türkyut xaqanlığına daxil olan köçəri tayfaların ictimai inkişaf mərhələsi ilə bağlı problem çox mürəkkəbdir. Bir tərəfdən türkyutlar, o biri tərəfdən isə onların tabeliyindəki çoxsaylı tayfalar arasında dəqiq bölgü aparılmasa, bu məsələni təxmini şəkildə həll etmək mümkün deyildir. Eyni zamanda onu da nəzərə almaq zəruridir ki, 110 illik müstəqil mövcudluğu ərzində xaqanlıq əhəmiyyətli təkamül prosesi keçmişdi və VII əsr türkyut cəmiyyətindəki münasibətlər VI əsrdəki qarşılıqlı münasibətlərdən tamamilə fərqlənirdi.

A.N.Bernştam belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, qədim türklərin ictimai quruluşu «ibtidai feodal münasibətlərinin bərqərar olmasının ilkin formasıdır». Bu fikir həm faktiki məlumatlarla, həm də barbarlığın ən yüksək inkişaf mərhələsində hərbi demokratiyanın təşəkkülü haqqında F. Engelsin aydın və qəti mülahizələri ilə ziddiyyət təşkil edir. F. Engels yazırdı: «Ən yüksək mərhələ. Dəmir filizinin əridilməsindən başlanır, hərfli yazı sisteminin kəşf olunması və bu yolla şifahi xalq yaradıcılığının yazıya alınması ilə sivilizasiyaya çevrilir. Artıq deyildiyi kimi, yalnız Şərq yarımkürəsində müstəqil keçilən bu mərhələ bütün əvvəlki mərhələlərin cəmi ilə müqayisədə istehsaldakı müvəffəqiyyətlərlə daha zəngindir. Qəhrəmanlıq epoxasının yunanları, Romanın banisi qoyulmamışdan əvvəlki dövrün İtaliya tayfaları, Tatsitin germanları, vikinqlər dövrünün normaları həmin mərhələyə aiddirlər». Bütün yuxarıda deyilənlər türkyutları da eyni mərhələyə daxil etməyə tam əsas verir.

Barbarlığın ən yüksək inkişaf mərhələsini səciyyələndirən Engels onun aşağıdakı xüsusiyyətlərini qeyd edir: «Bütün mədəni xalqlar öz qəhrəmanlıq epoxasını – dəmir qılınc epoxasını yaşayırlar». Bu fikir dəmir əridilməsi və dəmir məmulatlarının istehsalı ilə məşğul olmuş türkyutlara da şamil edilə bilər. «Sərvət sürətlə artırdı, lakin ayrı-ayrı adamların sərvəti kimi…». Həmin proses də yuxarıda təsvir olunmuşdur. «Köləlik… indi ictimai sistemin vacib tərkib hissəsinə çevrilir». Köləlik türkyutlar arasında da məhz bu inkişaf mərhələsini yaşamışdı.

«Əkinə yararlı torpaqlar əvvəlcə müvəqqəti, sonralar isə birdəfəlik ayrı-ayrı ailələrin istifadəsinə verilir, onun tam şəxsi mülkiyyətə çevrilməsi prosesi tədricən, həm də qoşa nikahın monoqamiyaya keçməsi ilə paralel şəkildə gedir. Ayrılıqda götürülmüş ailə cəmiyyətin təsərrüfat vahidinə çevrilir». Türkyut cəmiyyətində biz bu keçid mərhələsini də müşahidə etmişdik.

Nəhayət, hakimiyyət təsisatı. «Xalqın hərbi rəhbəri —rex, basile us thiudans⁵⁰ zəruri, daimi vəzifəli şəxs olur… müharibə və müharibə üçün təsisatlar indi xalq həyatının daimi funksiyalarından birinə çevrilir. Əvvəllər yalnız hücuma görə qisas almaq məqsədi güdən, yaxud ərazini genişləndirmək üçün aparılan müharibə indi yalnız soyğunçuluq xarakteri daşıyır və başlıca məşğuliyyət sahələrindən biri olur».

Mənbələr türkyutların müharibə və yürüşlərinin səbəbləri kimi məhz bunları göstərirlər, məhz müharibə məqsədi ilə öz əllərində hərbi və mülki səlahiyyətləri birləşdirən əzəmətli məmurlar sistemi – yabqular, şadlar, tutuqlar və s. yaradılmışdı. Onların rütbə və vəzifələri irsi idi. Yeri gəlmişkən, bu amil də Engelsin qeyd etdiyi xüsusiyyətlərdən biridir. O yazır: «Soyğunçu müharibələr ali hərbi rəislərin, eləcə də onların tabeliyində olan qoşun başçılarının hakimiyyətini gücləndirir… irsi kral hakimiyyətinin və irsi zadəganlığın əsası qoyulur».

Aşina soyunun dövləti də belə bir dövlət idi. O, tayfa quruluşunu öz daxilində əritmiş hərbi demokratiya mərhələsində idi və bütün gücü, bütün qüdrəti ilə istismar obyekti olan qonşulara qarşı yönəldilmişdi. Antoqonist münasibətlər soyğunçularla soyulanların münasibətlərində öz əksini tapmışdı. Aşina nəslinin dövləti müəyyən mənada Spartanı xatırladırdı, lakin ondan qat-qat güclü və böyük idi.

Belə soyğunçu dövlətin əsas qüvvələri onun ordusu və idarə sistemi idi. Ona görə də diqqətimizi bu siyasi təsisatların üzərində cəmləşdirək.