Kitabı oku: «Şərqdə neft və qan», sayfa 3
Evdə tapança lazım olmurdu. Evdə hər şeyin dərdinə qalan, qaravaşlarla bir otaqda yatan və birəldən də qənnadı ötürən xacələr vardı. Şirniyyat çox vaxt dayəni də əvəz edən və heç zaman görüşə qaçmadığına görə umudlu sayılan xacənin yeganə sevinc payıdır.
Neft bəyi evdə az olurdu, çox vaxt gecədə bir-iki saatlığına. O, büroda yaşayır, klubda nahar edir, boş vaxtını xüsusi məqsədlər üçün şəhərdən xeyli aralıda tikdirdiyi kiçik bağ evlərində keçirirdi. Evdə onu az-az görürdülər. Cavan qaravaşlar və müdrik nağıllar, Şərq dincliyi, sonsuz ləzzət. Neft şəhərinin çox azlara nəsib olan digər idil üzü bu idi.
KÖHNƏ AZƏRBAYCAN
Azərbaycanda heç də hər şeyə neft hakim deyil. Yalnız Bakı və ətrafı, Gürcüstana və Rusiyaya gedən dəmir yolları axar qızılın etkisi altındadır. Şəhər, neft mədənləri və dəmir yolu qurtaran yerdə sözün gerçək anlamında hələ də terro inkognita sayılan xam torpaqlar başlayır. Orda müxtəlif tayfalar, köçərilər, qədim assurilərin və xaç yürüşçülərinin qalıqları yaşayırlar. Qayalıqlı dağlarda və vadilərdə neftin tovlantısına tabe olmayan və öz ərazilərinin və camaatının mütləq hakimi qalan bəylər məskunlaşırlar. Əcnəbilər çox nadir hallarda neft respublikasının içərilərinə gedirlər, orda yaxşı biznes, gəlir görmürlər, yalnız təhlükə, artıq başağrısı və özlərinin minillik yaşayış vərdişini Avropanın ötəri cazibəsinə az həvəs göstərən sakinlərlə qarşılaşırlar. Tez-tez, lap tez-tez Azərbaycana yadlar baş çəkirlər, hər növdən olan şairlər, jurnalistlər, alimlər dəmir yolu ilə paytaxta gəlirlər, neft buruqlarına tamaşa edirlər, əbədi odu və qədim xarabalıqları heyranlıqla seyr edirlər, xəbər tuturlar ki, içərilərdə «heç nə olmayıb» və ordan Rusiyaya, Gürcüstana, yaxud İrana yol alırlar, özü də belə həqiqi bir əminliklə ki, Azərbaycanla tanış oldular.
Qayalıqlı dağlarda məskunlaşmış xırda tayfalar isə bəylərin sarayları, köçərilər və uçulub dağılmış müqəddəs məkanlar kimi öyrənilməmiş qalır. Tarixin minilliklərində Azərbaycan Avropaya, yaxud Asiyaya yol arayan yad qəsbkarların tapdağı altında olmuşdur. Həmin yad xalqların qalıqları dağlara sıxışdırılmışdır və bugün onlar hazırkı sakinlərin dəryasında kiçik etnoqrafik adaları təşkil edirlər. Alimlər dünyasına bu xalqcıqlardan heç nə məlum deyil; doğrudur, «Azərbaycanın Tədqiqi üzrə Beynəlxalq Cəmiyyət» ölkəni öyrənməyə çalışır, lakin indiyə qədər bir-iki xarabalıqdan başqa yalnız Zərdüştün məbədi (illərdən bəri o, Bakı sakinlərinin istirahət gəzintisinə xidmət edir) və varlıqları azərbaycanlılar üçün sirr olmayan yasailər xalqı «kəşf edilmişdir». Yasailərin kəşfı alimlər dünyasında və mətbuatda böyük təntənə ilə qeyd edildi, zira bugün yeni xalqlar nadir kəşf edilir, həm də onların çox az qismi bizə qədər gəlib çatmışdır. Afrikanın, Asiyanın və Amerikanın xəritələrində sirli ağ ləkələrin sayı getdikcə azalır. Yer kürəsinin coğrafiyaçılar və səyyahlar tərəfindən hələ öyrənilməmiş qaranlıq bölgələri getdikcə daralır. Elmi cəmiyyətlərin iclas salonlarında üstündə «araşdırılmamış bölgə» yazılmış kiçik ağ ləkələrlə böyük xəritələr asılır. Coğrafiyaçılar və alimlər bu xəritələri gözdən keçirirlər, daha iş tapa bilməyəcəkləri gələcəyə qayğılı-qayğılı baxırlar.
Ağla gəlməyən çağlardan öz hökumətlərinə arxayınca vergi ödəyən, xaricdən qonaqlar qəbul edən və yalnız indicə kəşf edildiklərindən, indiyə qədər avropalıların diqqətindən kənarda qaldıqlarından və indi birdən-birə nadan elm aləmini heyrətə saldıqlarından bixəbər xalqlar orada kəşf olunurlarsa, deməli, burda təəccüblü heç nə yoxdur. «Azərbaycanın Tədqiqi üzrə Cəmiyyət» «yasai xalqı»nı kəşf edib, sonrakı araşdırmalar öz gedişindədir, hər halda bu yaxınlarda Avropa qəzetlərində belə yazılmışdı. Amma araşdırmalar bitənə qədər (və kim bilir, bu, haçan olacaq) mən oxucularıma həmin xalq barədə öz təcrübəmdən bildiklərimi danışmaq istəyirəm. Zira bu xalq qeyri-adidir, bəlkə də «Azərbaycanın Tədqiqi üzrə Cəmiyyət»in güman etdiyindən də qeyri-adi.
Yasailər Azərbaycanın şimalında yaşayırlar, Zaqatala bölgəsində, lakin onların məskunlaşdığı yerin adı yoxdur. Bu yerlərə indiyə qədər ad qoyulmamışdır. Qonşular bu xalqı sadəcə olaraq «xanımlar camaatı», «keçmişi olmayan xalq» adlandırır. Zira yasailərə öz keçmişlərindən heç nə bəlli deyil; onların idarəçiliyi, rəhbərliyi və, təbii ki, yazıları olmadığı kimi, ümumiyyətlə heç nələri yoxdur. Yalnız keçmişdən qalan bəzi şeylər yasailərin həyatını tənzimləyir. Buna əsasən də yasai xalqından olan kişilərin əli işə toxunmamalıdır. «Ata-babalarımız işləməyib, bizim də işləməyə ixtiyarımız yoxdur», yasailər bunu tez-tez təkrarlayırlar. Və onlar doğrudan da işləmirlər, bütün günlərini iri fındıq ağaclarının altında yayxanmaqla keçirirlər, göylərə tamaşa edib işi onlara yasaq etmiş sələflərinin müdrikliyi barədə xəyallara dalırlar. Yasai yalnız hərdən, əbədi uzanmaqdan yorğun düşəndə balıq tutmağa gedir, onu da qazanc xatirinə yox, yalnız məzə üçün. Çünki qazanc xatirinə işləmək kişi üçün dəhşətli bir rüsvayçılıqdır, biabırçılıqdır, qanunazidd bir hərəkətdir ki, bunu da heç cür bağışlamaq olmaz.
İş, ümumiyyətlə istənilən iş, müstəsnasız olaraq qadının öhdəsinə düşür. Və qadın öz ərinə işi qadağan edən, əgər kişi işləyərsə, onu rədd edib tənələyən ilk insandır, çünki yasai müdrikliyinə görə «əgər kişi işləyirsə, bu, qadın üçün təhqirdir».
Qonşu xalqlar tez-tez yasai kişiləri işə tərpətmək istəyirlər, lakin onların cəhdləri qadınların müqavimətinə rast gəlib çilik-çilik olur. Güngörməz dərələrdə, meşədəki kiçik, kasıb yasai daxmalarında və çay qırağında yasai qadınlarını iş üstündə görərsən. Onlar Şərqin digər qadınları kimi üzlərini örtmürlər, üstlərində xəncər və balta gəzdirirlər və qonşu xalqların kişilərindən daha döyüşkən olurlar. Vay onun özünə və ərinə basqı yapanın halına! Bu halda qadınlar özlərinin tənbəl yaramazlarını igidliklə müdafiə edirlər. Adama elə gəlir ki, qadınlıq yasai qadınlarından çox-çox uzaqdır; və onlar xalis qadın işini görəndə, dünyaya uşaq gətirəndə öz insandaşlarının gözündən meşəyə çəkilirlər, hətta halal ərləri də onları ötürə bilməz, çünki onlar «mundar»dırlar 5 (natəmiz).
Yalnız ildə bircə dəfə yasai kişisi əlini işə vurur, bu da yeni il bayramından bir gün qabaq olur. Həmin gün o, arvadının silahını götürüb ova gedir və geriyə dönəndə ovunu qadının ayaqları altına atır, onun il boyu gördüyü işə minnətdarlıq kimi.
Sonra o, yenidən fındıq ağacının budaqları altında yayxanır, il başa çatana qədər. Yaraq gəzdirən qadın gələcək ərini özü seçir və ona elçi düşür. Özünün hüquq və vəzifələrindən bir qınnaq6 belə ərinə güzəştə getməkdən boyun qaçırır. Ərinin kəndi tərk edib yad ölkələrə getməsinə icazə vermir, ona görə də Azərbaycanın şəhərlərində çox az hallarda bu cür «yaramaz»a rast gəlinir. Zaqatala yaxınlığındakı güngörməz dərələrdə onlar yurdlarına qapılıb tənha və qapalı ömür sürürlər.
Amma elə də olur ki, qadın özünün xoşbəxt ailəsindən bezir, bu da boşanmaya gətirib çıxarır. Yasailər məkanında boşanmaqdan asan heç nə yoxdur. Bunun üçün iki şahid çağırırlar və qadın onların yanında deyir: «Bir talaq, iki talaq, üç talaq», yəni «Aralan məndən birinci kərə, ikinci kərə, üçüncü kərə»7 və bununla kəbin qanuni pozulmuş olur.
Zira ata-babaların qanunu deyir: «Bezdiyin kişi ilə yaşamaq günahdır».
Şərqin çox yerində qadın bugün də kölədir, çadrada gəzir, yad kişi ona yaxınlaşanda pəsinib gizlənir. Bütün Şərqdə kişilər xəncər gəzdirir və öz xanımlarını qoruyurlar. Kim bilir, necə olub ki, məhz Azərbaycanda – yasailərin əldəyməz dərələrində – kişilərin hüquq və vəzifələrini əllərindən almış və kişiləşmiş qadın yetişmişdir. Bunu heç kim heç vaxt öyrənə bilməyəcək, çünki yasailərin keçmişi, yazısı və idarəçiliyi yoxdur, olub-olanları yalnız onlar üçün çalışan qadınlar və fındıq ağaclarıdır ki, həmin ağacların da altında onlar öz günlərini keçirirlər.
Bunun əksinə olaraq digər özümlü bir xalq – Azərbaycanda, başlıca olaraq da Dağıstanda məskunlaşan və ikiyüz kvadrat kilometr ərazi, təxminən 65 min əhaliyə malik kiçik dağ dövləti Osetiyanı yaradan osetinlər – yetərincə keçmişə, idarəçiliyə və yazıya malikdirlər. Lakin onların heç də hamısı cılxa osetinlər deyillər. Əksəriyyəti başqa dağlı xalqlarla – bütpərəst inquşlarla və müsəlman çeçenlərlə qaynayıb-qarışmışlar. Yalnız ayrı-ayrı yerlərdə, xüsusilə də gözdən iraq bölgələrdə xalis irq taparsan və məhz orada qəribə şeylərə rast gələrsən. Hakim sinfın zadəganlığını təşkil edən osetinlər bütün qonşularının əksinə olaraq şimallılar kimi əslində sarışın və göygözdürlər. Deməli, güman etmək olar ki, indiki osetinlər ölkənin köklü sakinləri deyillər, hardansa köçüb-gəlmədirlər. Əgər osetindən onun kökünü və soyunun keçmişini soruşsan, arxayınca cavab verəcək ki, o, qüdrətli cəngavərlərdən, alemanlardan8 törəmişdir.
Bu cavabı ilk dəfə eşidəndə gözüm kəlləmə çıxdı; zira «aleman» Şərqin bütün dillərində «alman» deməkdir. Mən sualımı təkrarladım:
– «Aleman» nə deməkdir axı?
Osetin mənim savadsızlığıma qımışdı:
– Cənabları alemanların kim olduğunu bilmirlər? Deyəsən, cənabları çox bixəbərdirlər, alemanlar Aypara məmləkətinin – Suriya və Fələstinin böyük cəngavərləri olublar, cəsur döyüşçülər və güclü igidlər imiş, amma həm də çoxlu düşmənləri olub, biri-biri və yabançılarla söz-sözə gəliblər. Bir hissəsi öz vətənindən sıxışdırılıb-çıxarılıb və onlar yeni yurd axtarıblar, dağlara gəlib çılğın xalqları istismar ediblər və onların dilini götürüblər. Həmin cəngavərlərin törəmələri bizik, «göygöz osetinlər».
Düşünsən də ki, Almaniya haqqında nəsə öyrənməyə osetinlərin bəlkə də heç vaxt imkanları olmayıb, sayca çoxluq təşkil edən bu söhbətləri dağların hər künc-bucağında eşidirsən. Hətta osetinlərin düşmənləri də təsdiq edirlər ki, bu yad gəlmələr Suriyadan, Aypara məmləkətindəndir. Ata-babalarının doğrudan da həmin ölkələrdən gəlməsi barədə tək-tük osetin ailələrində sübutlar var. Amma araşdırıcı bu sübutları özünün kolleksiyasına qatmağa cəhd edəndən bəri osetinlər xeyli ehtiyatkar olmuşlar və öz sübutlarını yalnız uzun çək-çevirdən sonra göstərirlər, özü də təkcə o adamlara ki, dağlarda hansısa yaxşı bir ad qoymuş olsun. Onların göstərdiyi şeylər bəzi alimlərin düşüncəsini tərpədir; çünki bunlar gerçəkdən də alman səlibçilərinin silahlarıdır, qədim qılınclar, paslanmış qalxanlar və dəbilqələr. Həmçinin yazı parçaları da mövcuddur ki, bunlar da qotik işarələri ehtiva etmirlər. Həmin yazı parçaları Suriya qrafıkasında tərtib olunub və bundan əlavə səlib yürüşləri dövrünün Suriya knyazlarının adını daşıyırlar. Göygöz osetinlərin sübut kimi irəli sürdükləri əslində bu saydıqlarımdır. Ən başlıca sübutları dönməz əminlikdir ki, onlar alman səlibçilərindən törəyiblər, elə bir əminlik ki, necə deyərlər, bunu onların qonşuları da bölüşür.
Elm üçün osetinlər müəyyən mənada hələ də bir tapmacadır. Yalnız bunu bilirlər ki, onların dili – bəlkə də qəbul etdikləri dil – hind-avropa dilinin bir qoludur, elə mifologiyaları da. Onların qayalar üstündə ucaldılmış qəsrləri Reyn sahilindəki alman qəsrlərini, eləcə də Şimali Afrika vandallar tərəfindən zəbt olunana qədər orda mövcud olan qalaları xatırladır. Bəlkə də osetinlər almanlardan törəyiblər, bəlkə də yox. Dini baxımdan onlar təsnifə gəlmirlər. Nə müsəlmandırlar, nə də əsl xristian, daha çox bütçüdürlər. Osetinlərin bəziləri indi şəhərlərdə yaşayırlar ki, burda da onlar çox tez avropalaşır və dağların adət-ənənəsini yerə qoyurlar.
Elmin osetinlər haqqında söyləyə biləcəyi bu qədərdir. Ola bilsin, haçansa ciddi bir alim tapılsın və sübut etsin ki, osetinlər səlib yürüşlərinin törəmələri deyillər. Amma qəribə də olsa, əsrlərdən bəri dağlarda gəzişən bu qədim əfsanə hər halda yaşayır. Qapalı səlibçilər, Aypara Məmləkətindən olan əzəmətli cəngavərlər, almanlar barəsində qaranlıq sirr. Yasailər, osetinlər və onların Azərbaycanın şimalındakı qonşuları mənim vətənimin ölümlü insanın dəqiq araşdırmalarını gözləyən yeganə nadir xalqları deyil.
Qədim xalqlar köçünün bu qırıntılarının hamısını təsvir etmək istəsəydim, əməlli-başlı bir kitab doldurardım. Cənubda, İranla sərhəddə, çoxları bura qonaq gəlməyi özünə rəva bilmədiyi bir bölgədə də ecazkar adətlər, yalnız yenilik acı olan bir səyyahı yolüstü heyrətə salan nadir irqlər gizlənib qalır. Məsələn, burda aysorlar yaşayırlar ki, onların da sayı Azərbaycanda vur-tut min nəfərə çatır və onlar qədim assurilərin son törəmələri sayılırlar. Sami dildə danışırlar, nestorianlardır (xristian təriqəti), Assuriya relyefındə rast gəlinən xalis sami tipinə aiddirlər və dünyanın ən dinc insanları hesab olunurlar. Cənubdakı xalis azərbaycanlılar da etnoqrafık baxımdan maraq kəsb edirlər, çünki Böyük İskəndər Zərdüşt torpağını zəbt etdiyi zamanlara gedib çıxan bəzi adətlər onlarda qorunub-saxlanılır. Məsələn, Cənubi Azərbaycanda məşhur buynuz-kəkil saxlayırlar, yəni saç kəllənin tən ortasında alından peysərə qədər düzünə, enli zolaq şəklində qırxılır və qalan saç sağdan, soldan sallanır. Onu elə darayırlar ki, qırxılmış kəlləyə qoyulan balaca qara fəsin altından tük qabağa çıxır və burulmuş qoşa buynuz kimi görünür. Məlumdur ki, İskəndər İran yürüşündən sonra Makedoniyanın güclü etirazına baxmayaraq bu saç bəzəyini qəbul etdi. Onun birçəkləri əsl buynuza bənzəyirdi (azərbaycanlılar birçək qoymurlar), odur ki, İskəndərə bugün də bütün Şərqdə «İskəndər Zülqərneyn9 deyirlər ki, bunun da anlamı «Qoşabuynuz İskəndər» deməkdir.
Yayda tez-tez qonaq getdiyim bu yerin ən qəribə adətlərindən biri toy adətidir.
Toy mərasimində bəylə gəlin asılmış bəzəkli gərdəyin dalına salınır ki, onları görən olmasın. Yalnız toy süfrəsi açılanda gəlin ortaya çıxır və bu zaman o, «qızıllanmış» olmalıdır. Yəni sifəti və əlləri qızılı rəngə boyanmış olur ki, bu da Günəş işığında qəribə şəkildə parıldamağa başlayır və «Günəş kimi şəfəq saçan gözəllik» barədə yerli inama cavab vermiş olur. Gəlin gərdəyə girməzdən qabaq qohumların və qonaqların gözü önündə dabanı ilə yerdəki güzgünü sındırmalıdır, əlamət kimi ki, onun keçmiş həyatı qurduğu ailədə əks olunmasın. Güzgünü nə qədər qüvvətlə sındırarsa, ailəsi bir o qədər xoşbəxt olar. Bəzi xanlıqlarda həmçinin adətdir ki, qonaqlar gəlinin bakirəliyinin sübutunu gözləyir və yalnız bundan sonra onun namusluluğundan az-çox hali olub qurtardıqda şad-xürrəm toy evini tərk edirlər.
Cənubun hər xanlığı özlüyündə bir kitab fəslidir. Həmin xanlıqlar və onların xanları bəşəriyyət və qonşu hökumətlər tərəfindən elə unudulublar ki, indiyə qədər öz müstəqilliklərini qismən qoruyub-saxlaya biliblər. İranla nisbətən boş bağlanmış bu kiçik dövlətlərdə əsl orta əsrlər münasibətləri hökm sürür və özlərinin gülünc müstəqilliyi, insanlığın digər hissəsindən qapalılığı ilə onlar macarlar üçün xalis doradoya10 çevrilə bilərdilər, əgər həmin macarlar onların mövcudluğunu güman etsəydilər. Çox təəssüf ki, macəraçılar bu ölkəyə az-az gəlirlər, amma hərdən yad adamın gəlişi ilə nə baş verirsə, onu mən aşağıdakı parçada göstərmək istəyirəm.
İSVEÇİN FƏTHİ
Cənubi Azərbaycanda, yarımüstəqil Maku və Xoy xanlıqlarının yerləşdiyi ərazidə əlli il öncə ağıllı və qüdrətli Fətəli Xan hökmdarlıq edirdi. O, əsl hökmdar idi, içində bitlə birənin ağalıq uğrunda döyüşdüyü sarayı ilə, toyuq hininə bənzəyən hərəmxanası ilə və şübhəli peşələrini özlərinin mədh qabiliyyəti ilə əvəzləyən əsl saray şairləri və saray rəssamları ilə.
Xanın sarayı Tehran saraylarının karikaturu, onun əyanları səltənət sarayındakı əshabələrlə müqayisədə kölgədə qalan solğun fiqurlar idilər, amma bununla belə, İrandakı hər xan kimi öz ərazisində o, hüdudsuz iqtidara malik idi ki, buna görə hətta böyük şahənşahın özünün də ona paxıllığı tuta bilərdi.
Günlərin bir günü başköyə – ona başkənd deyə bilməzsən, xanın iqamətgahına əcaib bir əcnəbi gəldi, altunsaç, uzunboy, ağyanaq və əlində xanın tacına bənzəyən dəri çamadan. Əcnəbi bir ev kirayələdi və ertəsi gün – təkcə əcaib görkəminə görə yox – xanın yanına çağırıldı. Xan yanımcıllıqla qəribin mavi gözlərinə və qızılı saçlarına baxıb dedi ki, talenin bu cür çırpdığı insan onun himayəsinə mütləq bel bağlaya bilər. Beləki sarışın saça Şərqdə Allahın insana gəc baxışının nişanəsi kimi yanaşırlar. Qərib ürəkdən təşəkkür edib bildirdi ki, İsveçdəndir və bu müqəddəs məmləkətlə yaxından tanış olmaq üçün Azərbaycana gəlmişdir. İsveçli qalıb köydə yaşadı və fars, türk, ərəb və rus dillərinin dəhşətli qarışığında bir axşam xanla söhbət etdi, bütün əyaləti gəzib dolaşdı, xalqa qorxu və dəhşət təlqin edən bir neçə plan cızdı.
Üç ay sonra fransızca yazılmış iri bir müqavilə ilə xanın hüzuruna gəldi, imzalamaq üçün müqaviləni onun qarşısına qoydu. Danışırlar ki, isveçli həqiqətən də neftin izlərini tapıbmış və indi ölkənin sahibinə, xana razılaşma müqaviləsi təklif edibmiş.
Şəxsi həyatda xan sadədil bir insan, Şərqin xəttatlıq sənətinin ən gözəl bəzəklərinə sənətkarlıq kamilliyi ilə bələd olan bir xəttat idi (xəttatlıq Şərqdə qrafıkanın önəmli bir qoludur). O, müqaviləni oxumadı, oxusaydı da, başa düşməyəcəkdi, rəğbət bəslədiyi isveçlinin xahişini yerinə yetirmək üçün təqlidsiz kufi xətti ilə öz adını yazının altına düzməyə başladı. Görünür, isveçliyə elə bu lazım imiş. O, bir həftə də köydə qaldı və əlahəzrətin namus keşikçisi piyli bir xacə ilə gizli söhbətlər apardı. Həftənin sonunda kirəpulunu ödəyib bir neçə nəfis İran xalçası aldı və tövləsindəki seçmə atlardan üçünü ona xatirə hədiyyəsi edən xanla vidalaşdı. Əcnəbi naməlum istiqamətə yola düşdü. Həmin gün xanın sevimli qızı da yoxa çıxdı. Əvvəlcə heç kim güman etmədi ki, bu iki hadisə hardasa bir-biri ilə bağlıdır. Qızı qonşu köylərdə, köçəri tayfa başçılarının dəyələrində və yerli donjuanların hərəmxanalarında axtardılar; fəqir göygöz qərib heç kimin ağlına gəlmədi. Yalnız altı həftə sonra xan həqiqəti biləsi oldu. Sarvanlardan biri ona Rusiyadan, isveçli dostundan bir məktub gətirdi. İsveçli ona göstərilən qonaqpərvərliyə görə bir daha təşəkkürünü bildirir və təəssüflənirdi ki, sözübütöv bir adam kimi xanın qızını qaçırmalı olub. Üzürxahlıq edirdi ki, qərib kimi bir tərəfdən atanın xeyir-duasına ümid bəsləyə bilməzdi, digər tərəfdən isə vəziyyəti onun sevgisinin imkanca tez qanuniləşdirilməsini tələb edirmiş. Üstəlik ümid edir ki, xan indi öz razılığını verəcək, xüsusilə onun – neft müqaviləsinin bir rus qurumuna satışından sonra – nəzərdə tutulan cehizdə qəti gözü olmadığına görə.
Xan məktubu aldı, onu bir dəfə oxudu, sonra bir də oxudu, gözlərinə inanmadı, amma inanmalı oldu, bədbəxtlik elçisini həbs etdirdi, sonra buraxdırdı və nəhayət dərin bir susquya qapıldı. Susdu və indiyə qədər bəşəriyyətin görüb-eşitmədiyi bir intiqam planı cızdı. Üç gündən sonra saray rəssamını yanına çağırdı və planını ona bildirdi.
Rəssam baş əydi, hökmdarın ağlına heyran oldu və qisas planının icrasına hazırlaşmağa başladı. Qana susamış xanın tapşırığı tezliklə yerinə yetirildi. Sarayın baş salonunda, taxt-tacla üzbəüz böyük sənətkarın son yaradıcılığı divara bərkidildi. Şəkildə üz-gözlərindən amansızlıq yağan minlərlə ağ geyimli piyada qoşunu qılıncdan keçirən bir neçə süvari əks olunmuşdu. Arxa planda oda qalanmış kəndlər, ağlar qadınlar və uşaqlar görünürdü. Qaliblərin önündə xan özünün kürən kəhərini çapırdı. Atının dırnaqları altında başları üzülənlərin cəsədləri sərilmişdi. Öldürülmüş adamın başı ön planda tam aydınlığı ilə təsvir olunmuşdu; o, qan gölünə düşmüşdü, üzü tamaşaçıya doğru idi və gözəl qızılı saçları, qan damcılayan iri, göy gözləri vardı.
Şəklin altında bu yazı oxunurdu:
«İmanın qüdrətli, yenilməz qoruyucusu Fətəli Xanın qoşunları tərəfindən İsveçin zəbti. Əlahəzrət, İsveçin hiyləgər padşahının başını üzür».
NEFT QVARDİYASI
Bizim neft qvardiyamızı atam mənə birinci dəfə göstərəndə hələ on yaşım tamam olmamışdı. Qvardiya dağ kəndlərində boya-başa çatmış, eyni tayfadan olan və qaşqabaqlı, qəddar görkəmə malik, təpədən-dırnağa yaraqlı, boylu-buxunlu on-onbeş adamdan ibarət idi. Bu insanlar neft sənayesinin ən ərköyün uşaqları idilər, onlara hər şey verilmişdi: məzuniyyət, pul, bəxşiş; hətta qadınlar da, çünki neft buruqlarındakı və idarələrdəki nisbi dinclik onların sayəsində mümkünləşmişdi. Yalnız çox az-az sahibkar şəxsi qaraul dəstəsini özünə rəva bilirdi.
Çoxları üzdəniraq qoçuların himayəsinə sığınmışdı ki, həmin qoçular da öz xidmətlərini neft sahibkarlarına zorla sırıyır və özləri öz maaşlarını təyin edirdilər. Bu qoçuları dəqiq təsvir etməyi onların özləri qazanıb. Qoçu bu və ya digər şəraitdə öz torpağını itirmiş bəydir, amma onun yenə də bir neçə təbəəsi var ki, onları da qanuna və qaydaya görə o yedirməlidir. Təbəələr öz bəylərindən əl götürmürlər və ondan yaxşı mülkədardan tələb olunan şeyləri istəyirlər, daha doğrusu, iş və maaş ki, həmin maaşdan da qoçunun özünə vergi ödəyə bilsinlər. Bu son təbəələr əksərən bəyin keçmiş əshabələridir və onsuz acından ölərlər, çünki bütün Şərqdə heç kim yad bəyin əshabələrinə çörək vermir. Deməli, kasıblaşmış bəy və onun sarayı bir bütövlük yaradır ki, onu da heç vaxt bir-birindən ayırmaq olmaz və o, digər şərq ölkələrində bir qayda olaraq qaçaq dəstələrinin özəyini təşkil edir. Talançılıqdan daha yaxşı işlərin mümkün olduğu Azərbaycanda əksər bəylər bu qazanc mənbəyindən imtina edir və özlərinin bir neçə mütiləri ilə neft şəhərinə, başarılaşmış həmkarlarının, neft bəylərinin yanına yollanır və onları sümürməyə başlayırlar. Şəhərə çatan kimi qoçu neft sahibkarının altını-üstünü öyrənir ki, həmin sahibkarın da keşikçisi qoçunun qohumu olur və, deməli, sahibkar rəqabət savaşı başlaya bilmir. Qoçu sonra neft nəhənginin idarəsinə yollanır, burda qulağa xoş gələn bir adamın adını verir və adətən çək-çevirsiz içəri, kabinetə buraxılır.
Qoçu ilə neft sahibkarı arasında gedən söhbət illərdən bəri danışıq tərzi baxımından qorunub-saxlanılan şablona çevrilmişdir. Adi salam-kəlamdan, havadan və neft sənayesinin ağır vəziyyətindən bir-iki kəlmə kəsdikdən sonra qoçu üz-gözünə qəm qatıb deyirdi:
– Əziz dost, doğrudan da sənə yazığım gəlir, çünki qara buludlar sənin o nurlu başına topalanır. – İndi də neft yiyəsi buludlar mənbəyini soruşmalı olurdu ki, ona da belə cavab verilirdi. – Düşmənlərin səni öldürmək istəyir, doğrudur, mənim xəbərim var, amma o düşmənlərə qarşı çıxmaq çətindir.
Neft sahibkarı təcrübəsiz əcnəbi olanda dincliyini itirirdi ki, bunu da başa düşmək asan idi. Bişib-bərkimiş yerli sahibkarın isə vecinə olmurdu, ancaq o da narahatçılıq göstərirdi, çünki bu, qanacaqlı davranışın tərkib hissəsiydi. Arada isə bəy fəryad qoparıb sözünü sürdürürdü:
– Səni bu geniş dünyada mənim qədər heç kim sevə bilməz; mən səni hələ uşaqlıqdan tanıyıram, babanla dostluq edirdim, indi vurub səni öldürsələr?! – Bəy xeyli hıçqırır, özünü sakitləşdirmək üçün bir stəkan su içir və sözünə davam edirdi. – Amma səni xilas etməyə çalışacam, sənin qvardiyan bunun öhdəsindən tək gələ bilməz. Canımı bu yolda qoysam da, səni xilas etməliyəm, çünki canım-ciyərimsən. Dostluq xatirinə adam nələrə getmir ki! Sən yalnız mənim onsuz da məni məhv edəcək xərclərimin bir hissəsini çək.
Təzəcə dostlaşmış neft sahibkarının indən belə öz mühafızəçisinə ödəyəcəyi aylıq məbləği razılaşdırmaqdan başqa, ayrı əlacı qalmır. Əgər etiraz edərsə, qoçu özü onu öldürür, sonra şəhəri dolaşıb fəryad edir:
– Mən ona dedim axı, budur, bu da meyiti.
Qoçunun bir qayda olaraq səkkiz-on müştərisi olur ki, onlar da ona ayda beşyüzdən-minə qədər rubl ödəyirlər, o da hər ayın başında pulunu toplayır, həmin pulla öz təbəələrini saxlayır və qalığı ilə yüksək siyasətdə dolaşır. Fəqət qoçu heç də parazit deyil, pula işləyir və neft sahibkarına qanun baxımından şübhəli təbiətdən olan əvəzsiz xidmətlər göstərir. Məsələn, o, nəzərə çarpmadan gözəl bir qızı qaçırır, yaxud ağzıbütöv olmaqla dostunun qatı düşmənini aradan götürür. Öz ağasının gündüzlü-gecəli keşiyində durur, onun pul karvanlarını qoruyur, ağanın rəqibləri ilə savaşır və bunların hamısını imkanca çox sadə yerinə yetirir. Rəsmi olaraq qoçu «maliyyəçi»dir, geninə-boluna yaşayır, ən yaxşı dairələrdə gəzib-dolaşır və özünün mühafizəçi və xilaskar rolunun nədən ibarət olduğunu tamamilə dərk edir.
İki düşmən ağanın qoçuları arasında tez-tez toqquşmalar baş verir. Ağa küçədə öz düşməninə rast gələndə bunu yanındakı qoçusuna deyir. O da həmin an tapançasını çıxarır və düşmənin qoçusuna bir neçə atəş açır (düşmənin özünə yox), həmin atəşə də atəşlə cavab verilir. Düşmənə yalnız o vaxt atəş açır ki, bu, əvvəlcədən razılaşdırılmış olsun. Bəzən iki adlı-sanlı qoçu bir ağanın rəğbəti uğrunda toqquşanda şəhər məhəlləsində mütəmadi atışmalar baş verir və məsələyə aydınlıq gətirilir ki, filan ağanı mühafizə etmək şərəfinə kim yetməlidir. Bir neçə əcnəbi neft sahibkarı, məsələn, Rotşild əvvəlcə qoçuları yaxın qoymaq istəmirdi, amma sonradan bunun acı peşmançılığını çəkdi; zira elə bir gecə olmadı ki, Rotşildin evi yarılmasın, yaxud ona hansısa bir ziyan dəyməsin. Nəhayət Rotşild qoçu tutmaq istədikdə artıq gec oldu. Cənablar Rotşildi qarət etməyə öyrənmişdilər və bu «xəsis» əcnəbini qorumaq istəmirdilər. Rotşildi, heç olmasa, ən iri qarətlərdən qorumaq üçün güc-bəla bir qoçu tapıldı ki, o da bu işə ikiqat bahasına razılıq verdi.
Qoçuların ən yaxşı cəhəti onların öz ağalarına mütləq sədaqəti idi. Ağalarının sirrini heç vaxt açmırdılar, lap bu, qoçunun həyatı bahasına başa gəlsə də. Ağanın daha pulu olmayanda qoçu özünə yenisini axtarırdı, amma keçmiş ağasına sədaqətdən ona köhnə xidmətləri göstərməkdə davam edirdi o ümidlə ki, bunun mükafatını haçansa bir dəfə alacaq.
Yalnız çox nadir hallarda, tətil və üsyan zamanı qoçular birləşirdilər və onda bütün Azərbaycan üçün bəlaya çevrilirdilər. Onların vəhşi ordusuna qarşı heç kim döyüşmək istəmirdi. Əgər onlar bir-biriləri ilə daimi düşmənçilikdə yaşamasaydılar, yəqin ki, bir gün bu neft məmləkətinin həqiqi sahibləri olardılar. Tez-tez hansısa bir qoçu uzunmüddətli ezamiyyət istəyirdi belə bir əsasla ki, o hardasa şəxsi düşmənini – çox halda başqa bir qoçunu – öldürmək istəyir. Yalnız öz xidmətlərində ardıcıl olaraq yerinə yetirməli olduqları çoxsahəli vəzifələri onları ümumi anarxiyadan kənarda saxlayırdı.
Ağanın da qoçu qarşısında müəyyən öhdəlikləri vardı. Qoçu həbsxanaya düşəndə onu qurtarmalı və qaçışına imkan yaratmalıydı. Qoçu lazımlı adam idi. Məsələn, ağaya borcu olanların hamısının siyahısı onda olardı, ciddi şəkildə çalışırdı ki, onlar iflasa uğramasınlar və borclunun işləri dolaşığa düşəndə bu barədə ağasına vaxtında xəbər verirdi.
Həyatın bütün ağır anlarında qoçuya və onun təbəələrinə sözsüz bel bağlamaq və onlara ən əcaib tapşırıqları vermək olardı bir əminliklə ki, həmin tapşırıqlar ən qısa müddətdə yerinə yetiriləcək. Məsələn, mənim qoçum satışda olmayan və yalnız adını ona dediyim nadir bir kitabı inqilab zamanı əldə edə bildi. Bunu necə tapdığını soruşanda məlum oldu ki, şəxsi kitabxanaların birindən sadəcə olaraq çırpışdırıb. Kitabı oxudum və tapşırıq verəndə ki onu sahibinə qaytarsın, çox təəccübləndi. Kitabxananın sahibi atamın yaxın dostlarından biri idi.
Avropada belə neft qvardiyası mümkün olmazdı. Amma əgər bu gözəl igidlər hər an neft sahibkarlarının qulluğunda durmasaydılar, neft sənayesinin axırının necə olacağını təsəvvür edirəm.