Kitabı oku: «Şərqdə neft və qan», sayfa 4

YER-GÖY OD TUTUB YANIR

Neft sahibkarları beləcə yaşayırdılar, mən də beləcə yaşayırdım, hələ də beləcə yaşayardıq, qoçuların, aferistlərin, sadə tayfaların və fəhlə qəsəbələrinin əhatəsində. Lakin başqa cür alındı. Çürümə Qərbdən gəldi, hirs-hikkə Şərqdə başladı. Qaçaqlar, canilər, oğrular öz tələblərini irəli sürdülər; indiyə qədər az-az adamların hünəri sayılan qətl və qarətlər indi kütləviləşdi. Xalqlar bir-birinə nifrət etməyə başladılar, vəhşi millətçilik hər yanda çırtdı və xalqları aclığa, davaya və məhvə sürüklədi. İnamsızlıq, qorxu və ümidsizlik neft məmləkətinə də yol tapdı. Bütün Şərqə yayılan çaxnaşma başladı ki, bunu da Kerenski özü yaratmış və ona «böyük qansız inqilab» adını vermişdi.

Əvvəlcə müharibə qapını kəsdi. Onu o qədər də hiss etmədilər. Azərbaycan yüz ildən bəri Rusiyaya calanmışdı, lakin ağır müqavilənin xüsusi bəndinə görə burdan gəncləri əsgər aparmırdılar. Buna baxmayaraq kifayət qədər könüllülər tapılırdı ki, onlar da milli korpusda birləşirdilər və düşmən qanına susayaraq cəbhədə döyüşürdülər. Sonralar bu «milli korpus» məşhur Kornilov üsyanında əsas rolu oynadı.

Çarın səlahiyyətli nümayəndəsi Gürcüstanda otururdu ki, o da Rusiyanın adından Qafqaza baxırdı, eyni zamanda Azərbaycana da nəzarət edirdi. Rus hərbi dəstələri Azərbaycandan keçib İrana və türk cəbhəsinə gedirdilər. Bir neçə əsirə Bakıya gəlmək və neft buruqlarında yerləşdirilmək xoşbəxtliyi nəsib olmuşdu. Neftin qiyməti gündən-günə qalxırdı. Bizdə müharibə bundan savayı ayrı şeylərdə hiss olunmurdu.

Müharibənin ilk aylarında evimizdə maraqlı bir hadisə baş verdi və bizi açıq-aşkar almansevər etdi.

Dava başlayan kimi sərəncam verildi ki, dövlətin bütün alman təbəələri – kişilər, qadınlar və uşaqlar –ruslara təhvil verilsinlər. Bədbəxtlər mal-qara kimi gəmilərə dolduruldular, Azərbaycandan Sibirə sürüldülər. Bunların bizə az dəxli vardı, çünki tanışlarımız arasında, demək olar, alman yox idi. Amma bir gün bizə Azərbaycanda doğulmuş, buna görə də sürgünə məruz qalmamış bir alman gəldi və aşağıdakı əhvalatı danışdı:

Qohumlarına baş çəkmək üçün 1914-cü ilin yayında bir nəfər cavan alman tələbə-qız Qafqaza gəlir. Müharibənin başlanması onu Tiflisdə haqlayır ki, burda da polis bir həftədən sonra alman qadını kimi onun növbəti dəstə ilə Sibirə sürüləcəyini bildirir. Qızın qohumları yerliləşmişdilər və Tiflisdə qala bilərdilər. Ondoqquz yaşı təzəcə tamam olmuş alman qızı zabit ailəsindən idi və bilmirdi ki, Sibirin qarlı çöllərinə sürgün onun üçün ölüm deməkdir. Sürgünə bir gün qalmış o, qohumlarını tərk edib qafqazlı kişi geyimində bu ümidlə qaçır ki, polisin gözündən yayına biləcək. Amma bərk yanılırmış. Polis axtarıb onu tapır, alman cəsusu sayır ki, beləsi də sonradan Sibirə ciddi rejimli xüsusi düşərgəyə göndərilmək üçün hələlik tutulmalı imiş. Yerliləşmiş bir almana yalnız böyük zəhmət bahasına müyəssər olur ki, qıza zamin dursun, növbəti sürgünə qədər onu azadlığa buraxmağa polisi inandırsın. Adamın canına-ciyərinə od salan bu allah bəndəsi hamı tərəfindən, ehtiyat üzündən həm də almanlar tərəfindən atılaraq, polisdə təhlükəli cəsus kimi qeydə alınaraq Bakıda pulsuz-parasız oturub Sibir sürgünlüyünü gözləyir.

Qızın ümidsiz vəziyyətini alman danışıb atamdan xahiş etdi ki, əlindən gələni əsirgəməsin. Bir şey də aydın idi ki, belə məsələlərdə rus dövlət idarələrinə təsir etmək mümkünsüzdür. Atam xeyli götürqoy edib dedi:

– Qızı evimə gətirin. Ürəyi istədiyi qədər burda qalacaq və heç kəs onun xətrinə dəyməyə cürət eləməz.

Alman çıxıb gedəndə atam qeyri-müəyyən vaxta bizdə qalacaq qonaq üçün bütün nizam-düzəni ilə iki otaq bəzətdirdi.

Elə həmin gün qız gəldi və özünü Köniqsberqli froylayn Qrete K. kimi təqdim etdi. Çox gözəl idi, amma hürkək, həyəcanlı və yorğun görünürdü. Atamın bildiyi dilləri başa düşmədiyinə görə mən tərcüməçi rolunu oynadım. Alman qız danışdı ki, musiqi üzrə tələbədir, siyasətdən başı çıxmır və ölüb-qurtarsa yaxşıdır. Atam onu sakitləşdirib dedi ki, o bizdə özünü evindəki kimi hiss edəcək. Amma qız ona hansı iş tapşırıldığını və vəzifəsinin nədən ibarət olacağını soruşanda hər ikimizi dəhşətli dərəcədə heyrət bürüdü.

Kübar bir ailədən işlək qadın bizim üçün şaşqınlıq yaradan bir hadisə idi.

– İşləməyinizə lüzum yoxdur, – atam dedi.

Köniqsberqli də öz növbəsində bizim mövqeyimizi düz-əməlli başa düşə bilmədi.

– Əgər Sizdə yaşayıramsa, gərək bir işin qulpundan yapışam axı, – dedi.

Axırda belə razılığa gəldik ki, o bizə musiqi müəlliməsi kimi köçür. Amma bu musiqini kimə öyrədəcəyi heç vaxt aydınlaşmadı. Aylar ötdü. Qız bir şeyi öyrəndi: vəzifəsi onun xatirinə alınmış royalda hərdən nəsə çalmaqdan ibarətdir. Qalan vaxtını royalda məşq edə bilərdi və bunun üçün qanuni aylıq da alırdı.

Evimizdə alman cəsusunun yaşaması xəbəri bütün şəhərə yayıldı. Sərəncama əsasən Qretenin Sibirə sürgün ediləcəyi gün yetişəndə polis bizə gəlib qızın buraxılmasını atamdan tələb etdi. Atam gələnləri qovdu və bütün «neft qvardiyası»nı evə yerləşdirdi. Qrete çölə çıxan kimi onu həbs etmək üçün polis də evi mühasirəyə aldı. Amma Qrete hər halda polisi hürkütmək üçün yetərincə qaş-qabaqlı görünən iki qoçunun müşayiətində mənimlə arxayınca küçəyə gəzməyə çıxırdı. Evimizi mühasirədə saxlamaqdan başqa, polis ayrı şeyə ürək eləmədi, çünki neft maqnatının evinə soxulmaq iri küçə döyüşlərinə, bəlkə də kiçik vətəndaş müharibəsinə səbəb olardı. Çətinliyə düşən polis rus hərbi komendantına müraciət etdi, bu da sinəsi ordenlə dolu bayram mundirini geyib bizim evin adına qoyulmuş «cəsus yuvası»na yollandı. Atam onu lazımi hörmətlə qarşıladı, ona qəhvə və şirniyyat təklif edib havadan söhbət saldı. Amma qubernator «cəsus»un verilməsindən danışmağa başlayanda atam bildirdi ki, bu, qonaqpərvərlik qanunlarının kobud pozulmasıdır və ona da uyğun cavab verməkdən hələlik özünü saxlayır.

Qubernator indi də özünün hərbi gücü ilə hədələməyə başladı, səsini qaldırdı, almansevərin neft mədənlərini müsadirə edəcəyindən və buna bənzər şeylərdən danışdı. Bu vaxt atam yerindən qalxdı, qoçulardan birini çağırdı və onun yanında qubernatora dedi:

– Dediyiniz o cavan xanım evimin qadınlar bölümündə yaşayır, deməli, hərəmxanamın üzvüdür. Hərəmxanaya soxulmaq, yaxud onun sakinlərindən birini sürüyüb aparmaq cəhdi bu ölkədə ölümlə cəzalandırılır. Əlahəzrətləri mənim hərəmxana hüququmu tapdadıqlarına görə məsələni dostumun, qoçunun öhdəsinə buraxmaq məcburiyyətindəyəm.

Sonra atam yan otağa keçdi, cinayət məcəlləsini gətirib hərəmxanadan qadın qaçırmaq istəyən basqınçını ev sahibinin öz evinin içində öldürmək haqqı barədə paraqrafı qubernatora göstərdi.

– Qoçu şahiddir ki, – atam dedi, – Siz mənim hərəmxanamın sakinlərindən birini qaçırmaq niyyətindəsiniz və bununla da ölümünüzü qazanmısınız.

Qanunları vecinə almayan və yalnız silahlı banditi qarşısında görən qubernator keşikçilərini çağırmaq istədi və yenidən xəbərdar edildi ki, niyyətli basqı halında qanun həm də dəstəbaşının axtalanmasını nəzərdə tutur.

– Axı Siz mənə əl qaldırmağa cürət etməzsiniz, – axır ki, qubernator hirsindən bağırdı.

– Boş şeydir, – atam cavab verdi, – əsas məsələ odur ki, səhər bütün ölkə rus generalının yerli hərəmxanaya hücum çəkməsindən və bu zaman neft qvardiyası tərəfindən rüsvay edilməsindən xəbər tutacaq. Siz də istefa verməli olacaqsınız. Bir də ki alman qızına şəhərdə qalmağa icazə verməyincə Siz mənim evimi tərk etməyəcəksiniz. Qanuna zidd olaraq hərəmxanama soxulmaq istədiyinizi etiraf edən bir sənədə arxayınlıq naminə qol çəkin.

Qoçular tərəfindən mühasirəyə alınmış qubernatorun qol çəkməkdən və Qreteyə rəsmi icazə verməkdən başqa ayrı əlacı qalmadı. General polisi inandırdı ki, «alman cəsusu»nun qorxusuzluğuna özü şəxsən əmin olub. Amma hər halda istefa verməli oldu, çünki tezliklə rus mətbuatında məlumat getdi ki, hərbi qubernator azərbaycanlı banditlərdən rüşvət alıb və tez-tez yerli hərəmxanalarda olur.

Orasını da qeyd etmək lazımdır ki, evimizdə illərdən bəri hərəmxana adlı şey yox idi. Amma bu, qubernatoru qəti maraqlandırmamışdı.

Deməli, Qrete müharibə illərində bizdə qaldı ki, buna görə də atama zaman-zaman «şübhəli almansevər» dedilər. Yerli sakinlərin ondan doqquzu şübhəli almansevər olduğuna görə o bunu vecinə almadı. Sonralar almanlar Azərbaycana gələndə Qrete sərbəstcə Almaniyaya qayıda bildi və mən də aradan bir neçə il keçəndən sonra onu burda arayıb ərli bir xanım olduğunu gördüm.

Müharibəni mənə hiss etdirən yeganə hadisə alman qızının gəlişi oldu. Bütün Şərqi məhvə sürükləyən qarışıqlıq əslində yalnız rus inqilabının olumu ilə başladı. İnqilabın hardan gəlməsini, onu hansı səbəblərin törətdiyini Azərbaycanda heç kim bilmirdi. Sadəcə olaraq günlərin birində belə bir xəbər gəldi ki, çar istefa verib və taxta onun qardaşı çıxacaq. Xəbərə xeyli biganə yanaşdılar. Sirli səbəblər üzündən monarxların zaman-zaman taxtdan imtina etmələrini Şərqdə hər kəs bilir. Türk sultanı belə etmişdi, şah da, bəs onda niyə bir dəfə də çar istefa verməsin? Onun yerinə yenisi gəlir, deməli, təbəələrin narahatçılığına lüzum yoxdur. Hər halda onlar üçün heç nə dəyişməyəcəkdi.

Yalnız xəbər tutanda ki Rusiyada daha çar yoxdur və gələcəkdə də heç vaxt olmayacaqdır, böyük narahatçılıq başladı. Çarın yerinə kim keçməliydi? Heç nə? Deməli, Rusiya içində bilməcələr gizlədən boş bir ada idi və, Allah bilir, bu ada nələr törədə bilərdi?!

Qorxmağa başladılar. İndi «yiyəsiz» qalmış nəhəng bir ölkənin söhbəti bazarlarda dolaşırdı. Neft sahibkarları öz qvardiyalarını ikiqat artırdılar. Amma tezliklə gördülər ki, qoca Rusiyanı ciddi qəbul etməyə gerçəkdən də daha lüzum yoxdur. Rus general-qubernatoru hörmət-izzətlə Bakıdan uzaqlaşdırıldı, çarın Gürcüstandakı valisi əkildi və rus əsgərləri öz zabitlərini öldürməyə başladılar. Gürcüstanda rus adlı hər şeyi lənətləyən yeni yerli hökumət quruldu. Azərbaycan da ona qoşuldu. Bu hökumətdən heç nə çıxmadı. O, bir-birinin ətini didən və yalnız bircə məsələdə, rus adlı hər şeyə nifrətdə birləşən gürcülərdən, ermənilərdən və azərbaycanlılardan ibarət idi. Onların ən böyük dərdi iğtişaş törədən, fərarilik edən və getdikcə azğınlaşan rus hərbi dəstələrindən ölkəni təmizləmək idi. Azərbaycanın içərilərində tayfalar bu dəstələrə əsl Vorfolomey gecəsi düzəldirdilər. Bunt qaldırmış onminlərlə əsgərə gecələr hücum çəkir, onları tərkisilah edir və qəddarcasına öldürürdülər.

Bununla belə, ölkəyə yeni-yeni rus bandaları axışdığından Gürcüstandakı hökumət ölkəni öz himayəsinə götürməli olan türk-alman qoşunları ilə danışıqlara başladı. Lakin hökumətdə birlik yox idi, ona görə də danışıqlar bir neçə həftə çəkdi və Gürcüstandakı mərkəzi hökumətin dağılmasına gətirib-çıxartdı. Bundan sonra Azərbaycanın və Gürcüstanın yerli hökumətləri almanlarla və türklərlə müstəqil müqavilələr bağladılar. Nəhayət həmin müqavilələr başa gələndə artıq hər iki ölkədə tam anarxiya hökm sürürdü ki, bundan da ən çox Bakı ziyan gördü. Türklər tərəfindən dəstəklənən Azərbaycan hökuməti sakitliyi, daha doğrusu, neft bəylərinin iqtidarını bərpa edənə qədər aylar ötdü. Anarxiyanın, çöküşün və azğın döyüşlərin bu dövrünü indi təsvir etmək istəyirəm.

Bakı sənaye şəhəri idi, ölkənin yeganə sənaye şəhəri. Onun yüz min fəhləsi hər çalardan olan sosialistlər tərəfindən durmadan üsyana qaldırılırdı. Fəhlə qəsəbələri ilk toqquşmaların şahidi oldu. Zəngin neft şəhərində talan iyini almış rus və erməni banditləri indi ölkənin hər bucağından Bakıya axışırdı. Əvvəlcə onlar küçədən keçən günahsız insanları sadəcə soymaqla kifayətləndilər, sonradan isə neft bəylərinə basqı etməyi də özlərinə rəva bildilər və tezliklə siyasətdə önəmli rol oynamağa başladılar. Onları mən də öz üzərimdə hiss etdim, hər halda nisbətən yumşaq şəkildə. Sonralar daha da böhranlı oldu. Şərqin dincliyi arxada qalmışdı.

OĞRU İVAN VƏ QULDUR İBRAHİM

Bir gün atam bir məktub aldı. Qısa və birmənalı idi. Yalnız ikicə sətirdən ibarət.

«Sabah gələcəm və Siz mənə yüz min mark verərsiniz, yoxsa oğlunuzu öldürərik».

Aydındır ki, məktubu əcnəbi yazmışdı, belə şeyi atama yazmaq heç bir azərbaycanlının ağlına gəlməzdi. Məktubun məzmunundan xəbər tutanda atama dedim:

– O adam sabah gəlsə, tapançanı götür, sər yerə, yoxsa özüm edərəm.

Əvvəlcə atam tərəddüd etdi, kişini nökərə öldürtdürmək istədi. Mən izah etdim ki, nökərin öldürməsi qətldir, mənim öldürməm isə özünümüdafiə. Biz xeyli müzakirə etdik, axırda atam razılaşdı və bütün ilkindini mənə ölümcül atəşin incəliklərindən dərs verdi, çünki bu mənim ilk qətlim olmalıydı. Biz həmçinin qayığımızı axşama sifariş verdik və, təbii ki, sahil gözətçisinə qeyri-rəsmi çatdırdıq ki, bir rus cəsədini (əmin idik ki, bu yalnız rus ola bilər) gecə dənizə atacağıq. Sahil gözətçisi başağrısı törətməyəcəyinə söz verdi. Əcnəbi ilkindi üstü saat dörddə gəlib çıxdı. Solğunsifət bir gənc idi, təqribən iyirmiiki yaşında, xaki kostüm-şalvarda. Biz onu qəbul edib soruşduq ki, pulu aparmağamı gəlib və o təsdiqləyəndə biz – atam, mən, iki nökər – tapançaları çıxarıb əmr etdik:

– Əllər yuxarı!

Solğun gənc daha da solğunlaşdı, itaətlə əllərini yuxarı qaldırdı və dişləri dişlərinə dəyməyə başladı. Artıq mən atəş açmaq istəyirdim, amma atam oğlanı axtarmağı əmr etdi. Onu soyundurdular, cib bıçağından və bir-iki qəpik-quruşdan başqa heç nə tapmadılar. Ancaq birdəri-birsümük bədənində döymələr vardı və bu məndə xüsusilə nifrət doğurdu.

– Səni indicə gəbərdəcəm, – oğlana dedim, – çünki sən soyğunçusan və məni öldürmək istəyirdin.

Qərara aldım ki, beş dəqiqə gözləyim, duasını edə bilsin, sonra odlayım. Atam da, deyəsən, fikrimi bəyənmişdi. Amma vaxt tamama yetişəndə qapı döyüldü və Tolstoyu oxumuş, çadrasını atmış yaşlı xanım, bibim içəri girdi, mənə və tapançama, sonra da küncdəki çılpaq kişiyə baxdı, atama yaxınlaşıb həyəcanla dilləndi:

– Nəqədərki mən bu evdəyəm, burda adam öldürülə bilməz. Kişi nə iş görüb ki?

– Məni öldürmək istəyirdi, – hirslə bağırdım, çünki görürdüm ki, bibim məni sevincimdən məhrum etmək istəyir.

Elə də etdi. Birəldən üyüdüb-tökdü ki, cavan bir adamı heç nədən öldürmək olmaz, bu, cinayətdir, hələ ondan da o yana. Mən cavab verdim ki, mən də cavanam, məni də öldürməyə heç kəsin ixtiyarı yoxdur və mən də əvvəl-axır adam öldürməyi öyrənməliyəm. Əvvəlcə bizi axıra qədər danışdırıb sonra öz hökmünü verən atam müdrik Süleymanın rolunu oynadı və sonda dedi:

– Qonşu İbrahimi çağırın!

Uzunburun, xumargöz, pudralı qonşumuz İbrahim quldurbaşı idi. Hər kəs bilirdi ki, o, neft maqnatı Musa Nağının əmri ilə sonuncunun rəqiblərini yortmuş, qaçıb aradan çıxmaq istəyən bankir Sveyi çöldə yaxalamış, oğurladığı pulları ondan alıb özünü də öldürmüşdü və digər qəhrəmanlıqlar etmişdi. O, əl-əl gəzilən adam idi, çoxlu pul qazanırdı və İstanbulla Buxara arasında hər dələduzu tanıyırdı. İbrahim o saatca gəldi, hadisəni danışdırtdı və onu bu cavan oğlanla yalqız buraxmağı xahiş etdi. Biz otaqdan çıxar-çıxmaz gurultulu söyüşlər eşitdik, qonşumuz söhbətə həmin söyüşlərlə başladı, sonra şillə-şapalaq və döyülənin anlaşılmaz mızıltısı eşidildi. Axırda İbrahim qapını açıb atamın yanına gəldi və dedi:

– Səfehin biridir, buraxın getsin.

Atam otağa qayıtdı, qəhvə gətirtdirdi, şillələnmiş gədəyə də bir fıncan qəhvə verib onunla söhbətə başladı. Atam onunla iki saat danışdı, hər cür xeyirxahlıqdan dəm vurdu, axırda ona pul və Rusiyadakı dostlarından birinə vəkələtnamə verib bu saatca ölkədən çıxmağı əmr etdi. Oğlan məsum bir görkəm alıb pulu cibinə basdı və getdi. Adamlarımız bizə xəbər verdilər ki, o doğrudan da ölkəni tərk edib, amma sərhəddən bizə bir məktub da göndərmişdi:

«Siz mülayim vəhşilərsiz! Oğru İvan».

Quldurbaşı bundan xəbər tutanda yalnız güldü:

– O, ömründə bir də Azərbaycana gəlməz.

İbrahim tam haqlı idi, çünki biz neft sahibkarları əziz qonşularımız Avropanın istənilən polis idarəsindən daha yaxşı, daha çevik və daha gizlin işləyirdik. Qonşu İbrahim, bu xumar bandit, mənim dostum idi; doğrudur, o bizim keşikçi dəstəsindən deyildi, amma ümumi quldurluq işə yarayanda bizə tez-tez dəyərli məsləhətlər verirdi. Özü Musa Nağının can qorçularının rəhbəri idi, amma əlavə qulluğu da vardı ki, bu da ona vaxtının xeyli hissəsini kefdə keçirməyə və Avropa mədəniyyətinin üstünlükləri barədə mənimlə çənə döyməyə imkan verirdi. Peşəsinə baxmayaraq İbrahim məsləkli avropasevər idi, yalnız avropasayağı geyinirdi, hər gün üzünü qırxırdı, avropalı faytonçusu, avropasayağı bəzədilmiş mənzili və avropalı məşuqəsi vardı ki, bununla da o xüsusi öyünürdü. Mən onu yoluxanda həmişə ölkədəki «geridə qalmış xurafat»dan və onu dərindən məyus edən «yetərsiz tərəqqi»dən danışardı. Xurafat və gerilik adları altında çox əcaib şeylər başa düşürdü: Məsələn, hansısa sevincli bir olayla bağlı küçədən keçənlərə atəş açmaq qadağan olunanda – halbuki bu, əvvəllər tamam adi hal idi – nazirliyə acıqlı bir məktub yazdı və həmin məktubda bildirdi ki, bu, vətəndaşların şəxsi işlərinə qarışmaqdır və belə şeyə Avropada heç vaxt dözməzdilər. Dəqiqliyə də o, xurafat kimi yanaşırdı, hər şeyi həll edən maşın əsrində bunu artıq sayırdı. Amma bu mütərəqqi düşüncələr ona öz peşəsinə həddən artıq vacib və qiymətli bir şey kimi baxmağa heç də mane olmurdu. Bu mədəniyyət carçısı və quldurbaşı, özünün fıkrincə, neft sənayesini dağıntı və anarxiyadan qoruyan sütun idi ki, bu da qismən doğru idi.

– Mənim kimi adam Avropada vətənin fəxri olardı, – bunu tez-tez deməyi xoşlayırdı.

Amma peşə baxımından o, parlaq bir nüsxə idi. Neft bəyi Nağı rahat yata bilərdi. Onun buruqları hər cür yanğından qorunurdu və istənilən düşməni ən tez ölümə əmin ola bilərdi. Nağıya İbrahim həmişə dayı deyirdi – ağa deməmək üçün, onunla çox yaxşı münasibətdəydi və dillər əzbəri olmuş, lakin onun özünün yəqin heç vaxt hiss etmədiyi xəsisliyinə dodaq qaçırırdı.

İbrahim məşuqəsi sarışın polyak qadınla böyük ehtiramla davranırdı, imkan düşən kimi onu cəmiyyət içinə çıxarırdı, ancaq zaman-zaman ona tərbiyə verməyi vacib sayırdı ki, ona aşağı sortlu asiyalı kimi baxmaq qadının ağlına gəlməsin. Mən dəfələrlə onun tərbiyə dərslərinin şahidi olmuşam. Bunlar adətən onunla başlayırdı ki, o öz polyak qadınına özünün üstünlüklərini başa salmağa çalışırdı. Bu, bir qayda olaraq ona müyəssər olmadığına görə İbrahim söhbətin sonunda melanxolikliyə tutulurdu, təəssüflə qadına baxıb qulluqçu qızı zınqırovla səsləyirdi. Avropa libaslı qulluqçu qız gələndə İbrahim qəmli-qəmli barmağını qadına tuşlayıb qürurla deyirdi:

– Qız, bu qaranlıq nöqtəni mənzilimdən uzaqlaşdır! – Yaxud həddən artıq hövsələdən çıxanda: – Ay qız, bu zibil qalağını götür at bayıra!

Qulluqçu qız da bunun qarşılığında reverans edib cavab verirdi:

– Bu dəqiqə, İbrahim ağa!

Sonra İbrahim üz-gözündən təkəbbür yağan, tərbiyə məsələlərindən başı çıxan bir avropalı kimi kürsüsünə çökərdi. Bu davranış çələnginə alışmış polyak qadın bir qayda olaraq həmin zümzümədən yuxuya gedərdi.

İnqilab İbrahimi didərgin saldı. O indi İstanbulda yaşayır ki, burda da peşəsi xeyrə-şərə çox az yarayır. Polyak qadın ondan üzülüşüb və varlı bir tacirlə yaşayır. Amma İbrahimi unutmayıb. Ayda bir dəfə onu öz salonunda qəbul edir, İbrahimin dolanışığına bəs edən bir çek yazıb ona verir. Ehtiyatda olan quldur bununla öyünür və bunu qadının onun evində aldığı nümunəvi tərbiyənin nəticəsi sayır.

O, yeganə quldurdur ki, quldurların hamısının qaçıb məskunlaşdığı İstanbulda özünün şərəfli peşəsini dayandırmağı başa düşüb. Vəziyyətlərinin dəyişdiyini anlamayan digərləri isə indi həbsxanalarda otururlar. Mədəniyyətə, teatra, baletə, hətta ədəbiyyata qiymət qoyan İbrahim isə sivilləşmiş avropalı olaraq qalır. Eşitdiyimə görə indi Qalata körpüsünün yanında gecə kabaresi açıb, «Avropaya Pəncərə» adı altında!

SARAYDAN OĞURLANMA

Quldurluq peşəsinin ən yaxşı eksperti sevimli İbrahim qonşum o vaxt çoxlarına üz vermiş taledən məni qoruya bilmədi. Ölkədə hətta ən yaxşı can qorçularına sahib Musa Nağı da olmaqla Bakının digər neft bəylərinin çoxu kimi bir gün məni də oğurladılar. Bu, küçələrin birində görüşün ləzzətini dadmaq üçün mən isti yay günündə evdən çıxanda oldu. Vəzifələri məni hər yerdə güdməli olan hər iki qorçum heç cür mənim lirik-erotik gəzintilərimin şahidi olmasın deyə, onlara əmr etdim ki, qədim Xan Sarayının yaxınlığındakı kafelərdən birində oturub başlarını şahmat oyununun mürəkkəb gedişləri ilə qatsınlar. Özüm isə mələk kimi bir xanımın məni gözləyəcəyi həmin küçəyə yollandım. Kafedən çıxar-çıxmaz, gözümə bir neçə adam sataşdı, deyəsən, onlar məni dünyanın o başına qədər ötürmək niyyətində idilər. Ayaq saxladım, gədələr yaxınlaşıb ciddi və qaşqabaqlı soruşdular ki, mən onların dediyi adamammı. Nə olacağını maraqla gözləyərək suallarını təsdiqlədim.

– Onda Sizi həbs etməliyik, – onlardan biri, sallayanaq, qırxıqbaş, qaraşın erməni dilləndi.

Görüşü gözümün altına alıb var gücümlə etiraz etdim, bununla heç bir uğur qazanmasam da. Sayları getdikcə artan qaş-qabaqlı gədələr kürəyimdən yapışıb məni qapısına dövlət gerbi çəkilmiş qara avtomobilin içinə basdılar.

Minlərlə başqa küçə romanlarından nə üslubca, nə də quruluşca fərqlənən bulvar romanım beləcə başladı. Yeganə fərq odur ki, mənim küçə romanım doğrudan da baş verib və nadir hallarda həyat bulvar romanının səviyyəsindən yuxarıda durduğu kimi, bir daha qəmli faktları sübut edir.

Avtomobilin qapısındakı dövlət emblemi məni sakitləşdirdi, mən artıq özümü polis idarəsində təsəvvür etdim ki, burda da polisbaşı kiçik anlaşılmazlığa görə, bu yalnız belə olmalıydı, məndən üzr istəyirdi. Polisə gedən yol bitib-tükənmək bilmirdi. Biz pərdəli pəncərədən mənim görə bilmədiyim şəhərdə elə hey fırlanırdıq. Axır ki hardasa dayandıq və indiyə qədər bircə kəlmə də kəsməyən oturacaq qonşum cibindən bir yaylıq çıxarıb gözlərimi bərk-bərk bağladı. Biz arabadan endik və məni bir evə apardılar. Havadan hiss etdim ki, şəhər kənarındayıq; bu da mənim, qızla görüş bir yana, polisbaşı ilə həsrətli görüşümü tamam alt-üst etdi.

Qara yaylığı gözümdən götürəndə özümü divarlarından İran xalıları asılmış pəncərəsiz kiçik bir otaqda gördüm. Yaylığı gözümdən açan kimi balaca qapıdan əkildi və bir daha mənimlə maraqlanmadı. Tək qala-qala baş verənlərin mahiyyətini hələ də dərk edə bilmirdim. Qapıya yaxınlaşıb onu döyəcləməyə, məni kimin tutmasından xəbərim olmadığına görə azərbaycanca, ermənicə, farsca, gürcücə və rusca ucadan söyməyə başladım. Asiya söyüşlərindən ehtiyatım tükənəndə Avropa ibarələrinə keçdim, amma vəziyyətin dəyişməsinə bunun da xeyri olmadı. Söyüşün arasını kəsib yumruğumla qapını guppuldatmağa başlayanda o, sakitcə aralandı və otağa qara maskada, əli tapançalı, ortaboy bir kişi girdi, tapançanın lüləsi mənə tuşlanmışdı. Kişi qapını arxasınca örtdü, dinib-danışmadan kürəyini divara söykədi, tapançanı əlindən qoymadan elə bu vəziyyətdə qaldı.

Narazılığımı gözgörəti bildirməyi dayandırdım, yerdən düzülmüş döşəkcələrə əyləşdim və mücərrəd şeylər barədə düşündüm ki, bu da pis məqamlarda həmişə məni sakitləşdirərdi. Kişi tapançasını tutmuşdu, mən xəyala dalmışdım, küçədəki qızım və nökərlərim də məni gözləyirdilər. Nəhayət qapı ikinci kərə açıldı və çənətdə gombul bir kişi göründü, eynən maskalı, amma tapançasız. Gombul mənə yaxınlaşdı, ədəb-ərkanla salam verdi və yanımda əyləşdi.

– Nə cürət edib yanımda oturmusunuz? – Acıqlı-acıqlı soruşdum.

Kişi yerindən qalxdı, aydın erməni ləhcəsində, ancaq savadlı adamın kəlmələri ilə dedi:

– Mən ayaq üstdə də dura bilərəm, bunun mənim üçün o qədər də önəmi yoxdur. Otağımız necə, xoşunuza gəlirmi?

– Polisi mən ayrı cür təsəvvür edirdim, – cavab verdim.

Bu vaxt gombul gülməyə başladı, mən də ona qoşuldum, çünki mənə çoxdan aydın olmuşdu ki, bu rahat məkanın polislə az bağlılığı var.

– Sizi oğurlamışıq, – axır ki dilləndi, – və mənə elə gəlir ki, özümüzə havayı əziyyət verməmişik.

Hər şey indi mənə bəlli oldu. Bu, erməni bandası idi, məni də o ümidlə qaçırmışdılar ki, belə bir bəndeyi-həqirin azad edilməsinə yağlıca pul alsınlar.

Danışıqlara başladıq. Mən evə bir məktub yazıb buraxılmağım üçün xeyli pul istəməliydim. Belə şeyi yazmaqdan əvvəlcə boyun qaçırdım, inandırmaq istədim ki, özüm özümə heç cür qiymət qoya bilmərəm, onun mənim başıma qoyduğu qiymət yalnız əsassız rifaha söykənir və mənə dediyi məbləğ fantastik bir rəqəmdir. Mənim dəyərim heç vaxt, heç zaman 500 min qızıl rubl olmaz. Kişi isə 500 min rubldan bir qəpik də düşmək istəmirdi. Dediyinə görə mənim dəyərim bundan da çox imiş, yalnız özümün mübaliğəli sadəliyim ucbatından bunu etiraf etmək istəmirəmmiş.

Şər qarışana qədər biz beləcə çənə döydük, bir-birimizə sonsuz ədəb göstərərək, amma hansısa bir nəticəyə gəlmədən. Söhbətin gedişində acdığımdan kişi ən ərköyün mətbəx tələblərinə cavab verən və gümüş nimçələrə düzülmüş yemək gətirtdi. Nəhayət yeməkdən sonra mən evə məktub yazmağa razı olduğumu bildirdim.

Atamın ermənilərlə sövdələşməyə məcbur qalmış danışıqları beş gün çəkdi. Əvvəlcə bu adamlar, deyildiyi kimi, 500 min rubl tələb etdilər və atam onları bayıra atdı. Bandabaşı mənim yanıma gəlib dedi ki, atam məni qurtarmaq istəmir. Mən yeni bir məktub yazmalıyam, çünki onlar məni öldürmək məcburiyyətində qalıblar. Amma əvvəlcə o, atama göndərmək üçün yalnız qulağımın birini kəsmək və bununla da heç də zarafat etmədiyini sübut etmək istəyirdi. Bilirdim ki, istənilən məbləğə etdiyim xahişə görə məni azad edəcəklər, amma nəticəsi o olacaq ki, ertəsi gün yenidən 500 min rublu almaq üçün atamı, yaxud kuzinlərdən birini oğurlayacaqlar. Orasını da bilirdim ki, banda mənə xətər yetirməkdən çəkinəcək, hər halda onlar ermənilər idi, onlar da əvvəl-axır öz adamlarını itirməli olardılar.

Bu beş günü mən əlində tapança divara söykənib dayanan qaş-qabaqlı erməni ilə balaca bir otaqda keçirdim. Mənimlə çox yaxşı davranırdılar, görünür, banditlər başımdan bir tükün də əskik olmasını istəmirdilər və mənim burdakı qalışımı imkanca gözəl təşkil etmək üçün əllərindən gələni edirdilər. Hər səhər biri gəlib soruşurdu ki, bu günə hansı menyunu sifariş vermək istərdim və oxumaq, yaxud digər qulluq sarıdan mənim hansısa xüsusi diləyim varmı. Bircəciyindən, yəni tapançalı kişinin rədd olub getməsindən başqa, bütün arzularım yerinə yetirilirdi. Dedikləri kimi, bayırdan məni azad etmək cəhdi zamanı məni güllələmək üçün tapançalı kişi qalmalıymış. Əsirliyimin üçüncü günü gombul kişi gəlib hətta onu da soruşdu ki, qadın üçün darıxmıram ki, çünki bəlkə mənim burdakı qalışım xeyli uzandı. Kişi istəmir ki, mən könüllü guşənişinliyin altını çəkim. Təşəkkür edib bildirdim ki, tapançalı kişinin qeydinə qalsınlar, çünki o xacəyə oxşamır. Gombul bir xeyli də gəvəzələdi və gileyləndi ki, başıma az pul ödəmək istəyirlər, baxmayaraq ki məni ən yaxşı otaqda yerləşdirib yaxşı da bəsləyirlər. Yalnız həddən artıq izzətli adamlar bu otaqda saxlanılır, orta imkanlılar üçün onların ayrı mənzilləri varmış. Quldur adacığındakı sinfı ayrıntı qəlbimi kövrəltdi və mən kişini arxayın saldım ki, xərcləri əvvəl-axır ona çatdırılacaq. Axır ki banditlər atamla razılığa gəldilər. Mənə 100 min rubl qiymət qoyuldu, üstəgəl banditlərin xidmətimə tələb etdikləri 5 min. Deməli, hər günə min rubl, amma, deyəsən, xeyli çox idi axı.

Yenidən məni evdən gözləri bağlı çıxartdılar, maşına mindirib şəhərin kənarında əlimi sıxdıqdan və əsirlikdə oxuduğum kitabları xatirə kimi mənə bağışladıqdan sonra buraxdılar. Biz bir-birimizdən az qala yaxşı dostlar kimi ayrıldıq və mən evə gələndən sonra zəng edib soruşdular ki, yolda bir şey baş verməyib ki. Bu quldurların kimliyini yalnız sonralar öyrəndim. Onlar ermənilər, Ermənistandakı siyasi mübarizələri üçün pula ehtiyacları olan radikal siyasi partiyanın üzvləri idilər. Bir ildən sonra eşidəndə ki onları Gəncə meydanında asıblar, sevincim yerə-göyə sığmadı.

Seçki kampaniyasına və təbliğata bu yolla pul toplamaq Şərqin bütün siyasi partiyalarına xas idi, bu cür əldə edilmiş pul çox vaxt partiya üzvlərinin cibində itib-batsa da. Belə maliyyə bicliklərinin ustası bir vaxtlar gürcü Soso Cuqaşvili olmuşdu ki, o da məhz özünün bədnam inqilabi təxəllüsü «Nişeradze»ni sadə Stalin adı ilə dəyişmək üzrə idi. Şərqdə tək-tük varlı adam tapılar ki, o hərdən öz pul kisəsinin ağzını məcburən açıb bu və ya digər inqilabi dəstənin məqsədlərinə verməmiş olsun. Bunun ən parlaq nümunəsi leninçi marksistlərin və erməni daşnakların təşkil etdiyi qəsbkarlıq, yaxud bu incə peşəyə qoyulan ad kimi qəsb idi. Əfsuslar olsun ki, mən Stalinin əlinə düşməyimlə öyünə bilmirəm. Mən oğurlananda – 1917-ci ildə – kommunist partiyasının daha qəsbə ehtiyacı qalmamışdı. Elə Stalin özü də daha vacib işlərlə məşğul olurdu. Partiyanın baş katibi Leninin və o vaxtlar daha məşhur olan Cənubi Rusiyadan jurnalist Lev Bronşteynin – Trotskinin yaxın dostu idi.

O vaxt Azərbaycanda, bu məfhumu Azərbaycanla bağlamaq mümkünsə, hələ dərin sükut hökm sürürdü. Rus hərbi dəstələri hardasa Bakı yaxınlığında rahatca düşərgələnirdilər və erməni «Daşnaksutuyun» partiyası hay-küy qaldırmadan bir qoşun hazırlayırdı ki, o da Ermənistana ölkənin müdafiəsinə getməliydi. Həmin qoşunun başçıları Andronik və Styopa Lalay idilər. Amma onların ikisi də Ermənistana getmədi, çünki martın üç qanlı günü yaxınlaşmaqdaydı ki, həmin günlərdə də küçə döyüşlərində Azərbaycanın taleyi həll olundu və Bakının meydanlarına, damlarına və küçələrinə 30 min cəsəd sərildi.

Andronik və Styopa Lalay həmin günlər qəddarlıq mücəssiməsinə çevrildilər.