Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр / Избранное», sayfa 13

ХIII

Галимә апаның авыруы болай гына бетмәгәнгә күрә, аны төрлечә им-том иттерә башладылар. Күрше карчыгыннан кот койдыру, Җәләй суфидан өшкертү, Гыйльми карчыктан имләтү, әллә нәрсәләр өшкертеп, шуларны көчләп эчертү кебек эшләрнең берсе дә калмады. Ләкин «дару» ларның, им-томнарның һич файдасы тими, ул һаман безнең өйдә торгандагы кебек иләс-миләс тора. Куркынып, сискәнеп китә, йә булмаса, шатлык күрсәтеп, әллә нәрсә сөйләп ташлый, күп вакытта бер урынга карап бик тирән уйга бата иде. Аның болай кәефсезләнүе, икенче төрле әйткәндә, саташып, үзен үзе бөтенләй белмәве кайвакытта бигрәк арта, ул мондый вакытларда өй эчендәге кешеләргә дә ачуланып карый яки бер дә эндәшми тик тора иде. Аның шулай тик торган яки килделе-киттеле сүзләр сөйләгән вакытында янына барсаң, бик ачуланып, гомерендә күрмәгән бер кешегә караган кебек карый, соңра үзенең яныннан куа иде.

Көндезләрен шулай гайре табигый үткәрү өстенә төннәрендә бигрәк саташканын, урыныннан сикереп торып чыгып китәргә маташканын һәр көн иртән безгә кереп әйтәләр. Шуннан без аның эше һаман артка киткәнен белеп тора идек.

Соңгы бер атна эчендә Хәмидә әби дә, Фәхри бабай да бик йончып киттеләр. Чөнки болар, авыруны карау өстенә эчләреннән аның өчен бик хәсрәтләнгәнгә күрә, төне-көне тынычлык күрә алмыйлар иде. Аларның ул авыр хәлләренә минем әни белән әти дә катнашалар, хәсрәтләрен уртаклашалар, шунлыктан безнең өйдә дә борынгы кебек тыныч, матур тормыш югалган кебек булды.

Әни, көндезләрен аларга берничә рәт кереп чыгу өстенә кичләрен дә кереп анда утыра, тик таңга каршы кайта, төнен күп вакыт йокысыз үткәрә башлады.

Беркөн шулай әни, иртән кайтып, Галимә апаның көннән-көн кире китүен, «җенләнгән» кебек кылануларын һәм Фәхри бабайлар белән киңәш итеп, Коръән чыгарып өшкертергә карар бирүләрен әтигә сөйләде.

Әти бу киңәшкә кушылып бетмәсә дә, артык каршылык та күрсәтмәде:

– Ярый, өшкертеп карагыз инде, ай-һай, файдасы тияр микән соң?.. – дип кенә куйды.

Әни Коръән чыгарту ягында булып, күп кешеләрнең шулай киңәш итүләрен сөйләп китте.

Коръән чыгарып өшкертергә карар бирелгәннең соңында, Фәхри бабайларда хәзерлек башланды.

Фәхри бабай, иртүк торып, менә дигән бер сарыгын суеп ташлады. Әни белән Хәмидә әби өйләрне җыештырырга, ашлар, бәлешләр пешерергә керештеләр. Монда миңа да вак-төяк эшләр табылды. Түбән оч мулласы һәм мәдрәсәдәге хәлфәләрне, мәзин бабайны чакырып кайту кебек эшләргә мине куштылар. Алар һәммәсе дә өйләдән чыгуга киләчәк булганга күрә, Фәхри бабайлар өендә бик ашыгыч рәвештә хәзерләнү башланды. Үзләре генә өлгерерлек булмагач, күршедән берничә хатын килеп булышлык күрсәтә башладылар.

Өй эчендә шулай зык кубып, туйга хәзерләнгән кебек хәзерлек баруга карамастан, Галимә апа бу эшләргә әйләнеп тә карамаган кебек тора, урынында гамьсез утыра яки моңаеп кына әллә нәрсәләр сөйләп, көйләп куя иде.

Төш якынлашты. Казан тулы ит кайный башлады. Берничә бәлеш ясалып мичкә тыгылды. Хәмидә әби дә, башкалар да һәрбер эшне башлаганда бисмиллаһ әйтәләр. «Ходаем шифасын гына бирсен инде, сәгате туры килеп, кул белән алып куйгандай булсын инде…» дип дога кылалар.

Күрше җиңги сүзне тагын да арттыра:

– Терелсен иде дә, менә шулай хәзерләнеп туй итсәк иде, – ди.

Хәлфәләр, муллалар, мәзиннәр килергә күп калмады.

Хәзер башка хәзерлекләр беткән кебек булгач, әни белән Хәмидә әби, Галимә апа янына барып, аны киендереп, сәке уртасына урын салып, өшкерүчеләр килүгә хәзерләп кую хәстәрен күрә башладылар. Хәмидә әби, тагын да якынрак килеп:

– Галимә, балам, менә хәзер үзеңне өшкерергә мулла бабаң белән хәлфә абзаңнарың килә. Менә шуннан соң терелерсең. Алар килгәндә, өстеңә яңа күлмәгеңне киеп, шунда ятып торырсың… – дип сүз башлауга, Галимә апа куркып китте:

– Мулла бабай?! Кирәкми, кирәкми! Мин алардан куркам, алар минем йөземә төкерәләр, битемә кара ягалар… Кирәкми, дим, кирәкми!.. – дип, әллә нәрсәне куган кебек, ике кулы белән куа башлады.

Әни, килеп:

– Юк, Галимә балам, алар хәзер өшкерергә генә киләләр, менә алар Коръән чыгып өшкергәннән соң терелерсең, алар хәзер сиңа файда итәргә киләләр, киенеп кенә ятып тор. Алар килерләр дә китәрләр, шуннан борынгы кебек сау булып китәрсең, башың да авыртмас, эчең дә пошмас, – дип димләргә кереште.

Әнинең йомшаклык белән бик өзелеп әйткән сүзләреннән соң Галимә апа үзгәрә төште һәм, бер генә минут элек булган курку төсен шатлыкка әйләндереп:

– Нигә киләләр? Әллә туй буламы?.. Ярый. Юк, килмәсеннәр лә, алар мине алып китәрләр… Урамда йөртерләр… – дип, тагын киреләнде.

– Менә, Алла боерса, терелсәң, туй да булыр. Аларны шунда да чакырырбыз. Син хәзер киенеп, шәлеңне ябынып, һәйбәт кенә ятып тор, алар өшкерерләр дә китәрләр, – дигән сүзенә каршы Галимә апа, балаларча көлеп:

– Шулаймыни!.. Алар өшкереп киткәч, туй буламыни? Закир кайда соң? Ул да киләме? Минем бит хәзер кершәннәрем юк. Минем теге чулпыларым кайда әле?.. – дип, урыныннан торды да үзенең сандыгы янына барды.

Әни, аның болай көйгә килгәнен күргәч, шатланып:

– Шулай, балам… Һәммәсе дә булыр, менә син дә киенеп тор. Сандыгыңнан теге яңа күлмәгеңне алып ки, – ди.

Ул, тагын кәефсезлек күрсәтеп:

– Әй Алла, башым авырта бит әле!.. Минем чиккән яулыкларым кайда соң әле?.. Теге төрле төстәге дебетләр¹²⁶ белән чиккән ак яулык монда юк бит. – Үзе, балаларча көлеп: – Әни, син ачуланма, мин аны сиңа әйтми генә Закирга бирдем. Син ачуланма инде. Әй Алла, кайда соң әле минем ак перчаткаларым? Аларның бармак очларына матур чуклар тагып куярга кирәк, – дип, хәзерге вакыт өчен бер дә кирәге булмаган нәрсәләр хакында сөйләп китте.

Әни белән Хәмидә әби берьюлы:

– Балам, һәммәсе дә сандыгыңда бит алар, әйдә әле, сандыгыңны ачып карыйк, – дип, сандыкны ача башладылар.

Сандыкны ачкач, Галимә апа бик иркенләп сандыгы алдына утырып алды да андагы әйберләрне берәм-берәм чыгарып карый башлады. Ул һәрбер әйберне кулына алып, бик озак карап тора. Ул әйбер хакында борыннан калган хатирәсен кушып, берничә сүзләр әйтеп, аны салып куя да икенче бер нәрсәне ала иде. Ул үзенең чиккән тастымалларын, аяк чолгауларын – һәммәсен-һәммәсен: «Менә монысы бүләк өчен… Монысы бирнәгә булыр… – Бу чолгау кияү бүләге бит, бу…» дигән сүзләрне әйтә, үзенең берничә еллар буе эшләгән эшләрен, аларны сугып, күз нурларын түгеп, чүпләп чигеп утырган вакыттагы күңелендә булган уй һәм хыялларын күз алдына китереп сөйли бара иде.

Апаның бу әйберләрен каравы, алар хакында булган фикерләрен сөйләве бик озакка киткәч, әни белән Хәмидә әби:

– Җә, балам, монау¹²⁷ күлмәгеңне ки, яулыгыңны бәйләп, шәлеңне ябып тор, мулла бабаң, хәлфә абзыйларның килер вакыты җитә, – дигәчтен, ул боларга күзләрен тутырып карады да:

– Шулай бит әле, алар килеп киткәч, бездә туй да була бит әле, – дип, тагын да кулын тыгып, нәрсәнедер эзли башлады. Байтак караганнан соң, бик матур бер кыз сурәте төшерелгән исле сабын алып, бик озак карап торды да, бик ихлас белән искәп: – Әни, бу бит Закир бүләге, ул аны каладан алып кайтты, ул аны миңа яшереп бирде, – дип, тагын искәде, тагын карады да: – Бигрәк матур бит… Ул миңа «Менә син шунда төшкән кыздан да матурсың» дип әйткән иде. Әни, мин шулай матурмынмыни, ә?.. Юктыр ла… Минем башым авырта бит әле… Ул безгә килмәс инде, гомерендә килмәс… – Кулына бер яулык алып: – Бу яулыкны аңа бирермен дип чиккән идем, – дип, ул яулыкны оек кунычына тыга башлады.

– Матурсың син, балам, әле дә матурсың… Җә, киен инде, яулыкны соңыннан бирерсең, – дип, Хәмидә әби аны киендерү җаен карый, ләкин Галимә апа һаман үз эше белән үзе була иде.

Ул хәзер бернәрсәне дә яшерми, борын бик яшерен рәвештә генә качырып Закирга биргән яулыкны, Закирдан сабын алуын, аның белән аулакта очрашуларын – һәммәсен ачыктан-ачык әйтә иде. Аңа: «Җә, балам, киенеп ал инде», – дип, тәкрар¹²⁸ әйттеләр.

Ул, аларның бу сүзләренә ризасызлык күрсәткән кебек булып:

– Юк ла, хәзер киенмим әле, менә мин Кызлар тавына уенга чыкканда киенермен, әле минем киндерләр сугасым бар бит… – ди.

Хәмидә әби:

– Менә, Алла боерса, терелгәч уенга да чыгарсың, һәммәсе дә булыр, балам, – дип әйтте дә, күзләреннән чыккан яшьләрен сөртеп, бер якка карады, апаның бу сүзләрен ишеткәч, бу эшләрен күргәч, әни дә һәм шунда торган күрше хатыны да күзләрен сөртеп сүзсез калдылар…

Тагын бер-ике минут торгач, ул үзенең бер күлмәген алып, аның бер җирендәге яшерен рәвештә тегелгән кесә сымак бер урыннан әллә ничәгә бөкләп куелган һәм бөтәрләнеп беткән бер хат алды да, бер дә тартынмый:

– Бу бит Закирның хаты!.. Әни, сезгә дә укып карыйммы? – дип, хатны әйләндерә башлады.

Аның бу теләгенә каршы:

– Ярый, балам, соңыннан, менә киенеп беткәч укырсың, – дип, аның сүзен бүлделәр.

Шулай бик димләшә торгач, ул үзенең бер күлмәген алып кия башлады. Аның күлмәк өстенә күлмәк киюен күргәч, әниләр:

– Балам, өстеңдәге күлмәгеңне салып ки, чәчләреңне тарап ал, – дигәч, мин чыгып киттем.

Мин чыкканда, Галимә апа:

– Башым авырта бит әле, – дип сызланып калды.

XIV

Әти белән Фәхри бабай, мин чыкканда, каршы өйдә муллалар белән хәлфәләрне каршы алырга хәзерләнәләр иде.

Алар мине, аларның килүләрен карап торырга дип, капка төбенә чыгарга куштылар.

Мин чыгып бик озак торгач кына, мәчеттән кешеләр чыгып, шуларның бер төркем чалмалылары безнең якка килә башладылар. Аларның һәммәсе дә чалмалы һәм култык асларына Коръәннәрен кыстырганнар, акрын гына безнең якка таба киләләр иде. Аларны күргәч тә, мин, өйгә кереп, килүләрен хәбәр иттем. Мин тагын Галимә апалар янына кердем:

– Киләләр! – дидем.

Бу сүзне ни өчен ашыгып әйткәнмендер, Галимә апа минем «киләләр» дигән сүземне ишеткәч куркынып китте:

– Киләләр!.. Кемнәр киләләр?.. Нигә киләләр?.. Юк-юк, килмәсеннәр, кирәкми!.. – дип, уңайсызлык күрсәтә башлады.

Хәмидә әби дә, әни дә, ашыгычлык күрсәтеп:

– Балам, ипләп кенә тор инде, алар киләләр дә китәләр. Менә, Алла боерса, алар өшкергәч терелеп калырсың, – дип, тагын да аны җуатырга, күндерергә керештеләр.

Шул сүзләрдән соң ул артык сүз әйтмәсә дә куркына һәм өшегән кебек калтырана башлады. Соңра сәке уртасында үзе өчен хәзерләнгән урынга барып ятты да бер нәрсәдән куркып яшеренгән яки бик туңган кебек төренеп ятты.

Мулла һәм хәлфәләрнең шаулап сөйләшеп, сәлам биреп каршы өйгә кергәндә, аларның:

– Әйдә, мулла абзый, рәхим ит!..

– Сез – таләбәләр¹²⁹, сез – хөрмәтле затлар, сез алдан рәхим итегез!

– Әйдә, әйдә!.. Ярый, хуш! – дип кысташулары ишетелгәч, Галимә апа башын чыгарып карады. Ул хәзер болай карарга борынгыдан бик күп үзгәргән булса да, матур күренә, тик йөзләре бик агарганга күрә, караучыга кызганыч кебек тоела иде.

Бераздан соң Фәхри бабай, кереп:

– Муллалар килделәр, әзер булдыгызмы? – дип сорады һәм, Галимә апага карап торганнан соң, болай булса, керергә ярый инде дигән кебек: – Алай булса, монда керсеннәр, – дип, Хәмидә әби белән әнигә сөаль күзе белән карап алды да аларның «Ярый, керсеннәр инде» дигән сүзләрен ишеткәч, кире чыгып китте.

Күп тә үтмәде, өйнең ишеге ачылып, иң алдан түбән оч мулласы, аннан хәлфәләр, соңра мәзин өйгә керделәр.

Алар кергәч, өйдә тагын хәрәкәт башланды. Алар, кулларына Коръән тотканнары хәлдә, югары утыру хакында сатулаша, бер-берсен кысташа башладылар. Бу вакытка чаклы Галимә апа тик кенә ята иде. Алар шулай шаулашып, Галимә апаның тирә-ягына тезелеп, аны әйләндереп, сырып алгач, ул капыл гына башын калкытып карады да:

– Килделәр бит… килделәр! – дип кычкырып җибәрде һәм урыныннан торырга теләгән кебек булды. Аның бу сүзләреннән мулла һәм хәлфәләрнең килүеннән курку-курыкмавы мәгълүм булмаган иде. Ул: – Тагын килделәр!.. Йөзгә кара ягарга килделәр!.. Мине коткарыгыз! – дигән сүзләре белән бу чалмалы кешеләрдән соң дәрәҗәдә курыкканын белдерде.

Элек әни дә, Хәмидә әби дә муллалардан бик оялалар, йөзләрен түгел, мөмкин булганда, аларга гәүдәләрен күрсәтүдән дә тартыналар иде. Бүген эш артык мөшкел булгач һәм Галимә апа һаман да тынычлана алмагач, алар икәүсе дә оялып тормадылар, бәлки, ачыктан-ачык карап, һәрбер эшкә хәзерлек күрсәткән кебек тордылар һәм, Галимә апаның соңгы курку сүзләрен ишеткәч, алар якын ук килделәр. Әти, хәлфәләрнең арасына кереп, Галимә апаның кулын тотты, ачылган өстен япты һәм каушаган бер сыйфат белән:

– Галимә балам, тыныч ят… Болар сине Коръән чыгып, өшкерергә генә килгәннәр, кара якмыйлар, – дип җуатырга кереште.

Аның сүзләренә әни белән Хәмидә әби дә:

– Балам, без монда, тыныч бул, менә, Алла боерса, терелерсең, – дип, Галимә апага сүзләрен ишеттереп, гәүдәләрен күрсәтеп, үзләренең монда икәнлекләрен, муллалардан курку тиеш түгел икәнен белдерергә тырыштылар.

Әтинең һәм әни белән Хәмидә әбинең җуатуларына, тынычлык бирергә тырышуларына карамастан, ул һәрвакыт әйтә торган сүзләрен кабатларга, урыныннан торып китәргә тели башлады.

Мулла һәм хәлфәләр, аның шулай тынычсызланып җилкенүен күргәч, һөҗүм вакыты, эш заманы килде дигән кебек, һәммәсе берьюлы:

– Әгузе билләһи минәшшәйтан ирраҗим¹³⁰…

– Бисмилләһи!.. – дип, бик ашыгып, беравыздан күтәренке тавышлар белән Коръән чыгарга керешеп киттеләр.

Бер дистәдән артык кешеләрнең берьюлы шаулашып, кычкырып җибәрүләрен ишеткәч тә, Галимә апа урыныннан сикереп торды да:

– Кирәкми, кирәкми!.. – дип, кулларын бутый башлады һәм урыныннан торып китәргә теләде. Ләкин шул минутта аны берничә көчле беләкле куллар чорнап тотып алганлыктан, торып китә алмады. Өшкерүчеләр, аның ай-ваена карамыйча, укуларын дәвам иттерделәр һәм һәммәсе дә берьюлы «Әлхәм» не укып бетереп, «лә хәүлә вә лә кууәтә иллә билләһил газыйм»¹³¹ ны әйтеп, һәммәсе берьюлы, Галимә апаның өстенә таба башларын бөгә төшеп: «тфү, тфү» дип, аның битенә, башына, кыскасы, бөтен өстенә төкерделәр.

Моннан берничә көн элек аны урамда йөрткән вакытта бөтен халык алдында аның битенә төкергәннәрен, ул анда битләрен кая куярга белми, җир астына керерлек, үзен тереләй утка салырлык булып хурлаганнарын күз алдына китерде, күрәсең:

– Юк, мин гөнаһлы түгел! Әй Алла, нигә минем битемә төкерәсез?! Мин китәм, хәзер суга барып төшәм, менә төштем дә инде, әй Раббым, шулардан котылдым бит! – дип, башын ястыкка куеп, җансыз кебек булып ятты.

Аның бу хәленнән теге өшкерүчеләр, һичбер әсәрләнә¹³² белми, укуларын баягыдан да шәбәйттеләр. Хәзер үк дошманны (ягъни, үз уйларынча, Галимә апа янына җыелган, аны саташтырган «җен-шайтаннар» ны) җиңгән кебек кызып, дәртләнеп киттеләр.

Алар кайбер урында тавышларын сузып җибәрәләр, кайчакта каты кычкыралар, кайбердә көйләп тә куялар, бераз шулай укып баргач, һәммәсе дә берьюлы «лә хәүлә»не укып, тагын да көчлерәк рәвештә Галимә апаның өстенә өрәләр, төкерәләр иде.

Бу күренештән безнең өй эче әллә нинди куркыныч бер төскә керде. Авыру кеше түгел, сау була торып, мин дә курка башладым. «Мин дә берәр вакытта шулай авырырмын, мин дә шулай саташырмын, мине дә шулай өшкерерләр…» дигән уйга килдем.

Галимә апа бераздан соң тагын да, кузгалырга теләп, башын күтәргән иде, аны тирә-ягыннан дәррәү берничә кул тотып алды. Болар бер куллары белән – аны, икенче куллары белән Коръәннәрен тотып, һичбер минут тик тормый укуларын, баягыча Галимә апаның өстенә төкерүләрен дәвам иттерә бирделәр. Галимә апа бераз тик ятканнан соң хәрәкәткә килде. Гәүдәсен кузгата алмаса да, башын бераз гына күтәреп, үзенә якын гына утырган мулланың битенә төкерде дә тагын ятты.

Аның болай мулланың битенә төкерүенә дә әһәмият бирүче булмады. Бераздан соң ул, тагын кузгалып, боларның һәммәсенә дә күзләрен тутырып карады да, боларны мыскыл иткән кебек, авызын бөршәйтеп, нигәдер елмайган кебек булды да, башын бер якка әйләндереп, юрганын башына чаклы ябынып ятты.

Өшкергән чакта авыруның бите, күренергә ярый торган тәне ачык булырга, өшкерүчеләрнең төкерекләре турыдан-туры аның бит-башына тияргә тиеш булгангамы, әллә бүтән берәр сәбәп беләнме, Галимә апаның башын яшереп, битләрен ябып куюы боларга килешмәде. Аның үзе теләп болардан качып ябынуына карамастан, башына ябынган юрганын ачарга теләделәр һәм битенә япкан юрганын тартып ачтылар. Галимә апа ике кулы белән юрганына ябышып ачтырмаска, башын болардан яшерергә тырыша башлады. Болар, аңа карамый, тагын ачтылар. Шуннан соң Галимә апа тагын җилкенә, баягыдан ныклырак тыпырчына башлады.

Болар аның шулай тыпырчыну-уңайсызлануына карамастан, гайрәтләрен арттыра төшеп, тавышларын шәбәйтеп, төкерүләрен ешайтып өшкерергә керештеләр.

Галимә апа, бу каһәрле көчләргә каршы тора алмасын белгән кебек, хәзер башын яшерми башлады. Бу вакытта аның ике чигәсеннән чуалып төшкән кара чәчләре, бите төкерекләр белән чыланган, үзе алланып тирләгән, тынын еш-еш ала, күзләре аның артык хәлсезләнгәнен белдерәләр иде.

Аның бу хәлен күреп, әтидә уңайсызлык арта. Фәхри бабай читтән генә карап ала да, башын түбән салып:

– Әй балам, балам! – ди дә идәнгә карап тик тора иде. Әни белән Хәмидә әби теге өйгә чыгып китәләр дә тагын керәләр, үзләренең күңелләре тынычсыз икәнен һәрбер карашлары белән күрсәтәләр иде.

Шулай шаулап Коръән чыгу сәгатьтән артык барды. Соңга таба Галимә апа шушы чалмалы кешеләрнең уртасында рәнҗүле рәвештә, каһәрле гореф-гадәтнең каты тырнаклары астында изелгән сымак булып күзләрен йомды.

Мин әле дә аның шул вакыттагы моңсу, кызганыч күренешен, озын керфекләрен, кара күзләрен ябып хәрәкәтсез калуын, аның шул хәлдә каһәрле тормышка тәслим ителеп¹³³, көрәшүдән гаҗиз калып, золым ителүен күз алдымнан җибәрә алмыйм.

Ул әле дә иске тормышның иге-чиге булмаган начарлыкларның зур бер корбаны булып күз алдыма килә…

Мулла һәм хәлфәләр Коръәнне чыгып, соңгы «лә хәүлә»ләрен әйтеп, иң соңгы агулы төкерекләрен аның өстенә, матур битенә төкергән чакта, ул бернәрсә дә белми ята иде.

Болар икенче өйгә аш ашарга чыккан вакытта, аның битендәге төкерекләр шул көе сөртелми, кипми калдылар.

Чөнки ул аларны сөртеп торудан үткән, аның хәзер шул пычрак төкерекләрне сөртерлек тә хәле калмаган иде.

XV

Өшкерүчеләр, бик зур эш бетереп, дошманнарны җиңеп кайткан гаскәр кебек, шатлык белән теге өйгә чыктылар. Чыктылар да, тәһарәт яңартабыз дип, ишегалдына таралдылар.

Әти миңа боларга комган биреп, кулларына су салып торырга кушканга күрә, мин болар тирәсендә йөрергә, әти белән Фәхри бабайның әйткән сүзләрен тыңларга мәҗбүр идем.

Хәлфәләр, тышка чыккач, иркенләп калган кебек булдылар. Алар азбарның эченә кергәч, мин читәннең бу ягында торып калдым. Алар мине бөтенләй кереп китте дип белделәр, күрәсең, араларыннан берсе:

– Кайда, Гали абзый, чыгар әле, баш авыртып китте, – диде.

Гали хәлфә шунда ук кесәсеннән кәгазьгә төргән бернәрсә чыгарды да, ике кулы белән тотып, иптәшләренә сузды. Алар, берничәсе берьюлы бу нәрсәне бармак очлары белән чеметеп алып, икенче учларына салдылар да, башларын югары күтәрә төшеп, авызларын ачып, баягы нәрсәне тел асларына төшерделәр. Гали хәлфә үзе дә, шул нәрсәне бераз алып, тел астына салды да, кулындагы кәгазьне ипләп төреп, күкрәк кесәсенә тыгып куйды. Хәзер боларның һәммәсенең дә авызлары тумпаеп алга чыгып, очлаенкырап¹³⁴ тора иде.

Бер-ике минуттан соң болар бөтенләй башкача булып, кәефләнеп киттеләр. Иң элек Нәгыйм хәлфә авызындагы нәрсәне төкереп ташлады да, сүз башлап:

– Ну соң, чукынганның кулы йомшак икән, торып китә башлагач, кулыннан эләктереп алган идем, кулым май кебек булып эреп китте, – ди.

Аның бу сүзеннән соң калганнары да авызларындагы нәрсәләрен төкереп ташладылар да, бик ачылып китеп, берсеннән соң берсе сүзгә керештеләр. Габдулла хәлфә, тагын да мактана төшеп:

– Ә мин соң?.. Мин юрган астыннан аягын тоттым. Ну, тәне кызу да соң; ул аягын тарта, мин җибәрмәскә тырышам, – дип мактанды.

Икенче берсе:

– Мин йөзенә карадым да утырдым: валлаһи, хур кызы кебек бит!.. Авырып әрәм булган… Битен япмаса гына иде дип торам. Әле дә теге карт шайтан йөзен ача әле… (теге очның мулласын әйтә, күрәсең) – диде.

– Ул үзе дә кызыга торгандыр әле, – диде берсе.

Аңар каршы икенчесе:

– Туган, аңа тәнендә җаны булган кеше кызыкмый калмас, – ди.

Габдерахман хәлфә – юаш кеше, ул боларның сүзләренә катышмас дип уйлаган идем. Ул да тик торып калмады:

– Алманың асылын корт ашый дигән сүз дөрес инде, шул башы белән мужик җегетенә әрәм булган, мескен, алай йөрисе килгәч, менә безгә генә белдерергә кирәк иде. Гали артыннан безгә хат язса ни була инде?.. Без шәригатьнең рәтен табар идек… – дип, үзенең хәсрәтен белдерде.

Могыйн хәлфә дә, авызындагы яшькелт нәрсәне төкереп ташлагач:

– Сез юкны сөйлисез әле, мин аны шул көенчә дә алыр идем, торып китә башлагач, күкрәгенә кулым тиеп китте!.. Уф, уф!.. – дип куйды.

Алар, үзләренең кайда икәнлекләрен онытып, байтак тордылар. Мин өши башладым. Алар һаман бераз торачаклар иде дә, әти ишегалдына чыгып, аның болай таба карап: «Җә, хәлфәләр рәхим итсеннәр!..» дигән сүзен ишеткәч, тиз генә комганнан су салып, берәм-берәм авызларын чайкадылар да, кулъяулыкларын алып, авызларын сөрттеләр. Араларыннан берсе:

– Исе калмасын, мужик белсә, ярамый ул, югыйсә кызларын өшкертү түгел, карчыкларын да өшкертми башларлар, – диде.

Аның бу сүзеннән соң кайберсе көлде, кайберсе:

– Сизмәгәннәре яхшы, – дип, аның сүзен җөпләп куйдылар.

Болар кергәндә, аш урыны хәзерләнеп, тәрилкәләр тезелеп куелган иде инде.

Өйгә кереп, аш янына утыргач, болар, төсләрен бөтенләй үзгәртеп, әле генә тышта сөйләгән сүзләрен оныттылар, «китап сүзләре» нә, авыруларның төрләрен сөйләргә керешеп киттеләр. Ләкин боларның «китап» сүзләренә карап, Фәхри бабайның да, әтинең дә күңелләре ачылып китә алмый иде. Мулла белән хәлфәләр аларның күңелсезлекләрен сизеп алдылар да сүзләрен боларның күңелләрен табу ягына бордылар. Мондый вакытта, әлбәттә, күз алдымда булган нәрсәдән мисал китереп тә һәм алай иткәндә надан халыкны ышандырып та булмаганга, сүз борынгы вакытларга, иске заманнарга терәтелеп сөйләнә бит. Монда да шулай булды.

Болар борынгы вакыттагы кешеләрнең башларыннан бик күп авырлыклар үткәнен, аларның сабыр итүләре аркасында шул авырлыклардан, бәла-казалардан чыгуларын, дөньялыкта чыга алмыйлар икән, ахирәттә рәхәт күрәчәкләрен күп мисаллар китереп сөйләделәр. Монда борынгы әүлияларның, зур ишаннарның төрле кәрамәтләре¹³⁵, аларның изге тыннарыннан, догаларыннан әллә нинди авыруларның терелүләре, ачларның – тук, ярлыларның бай булып китүләре – һәммәсе-һәммәсе сөйләнде. Боларның сүзләреннән соң борынгы вакытлардагы авырлыклар да җиңел, ярлылыклар да кызык, авырулар да рәхәт кебек булып күз алдына килә башладылар. Фәхри бабай да Галимә апаның авыруын оныткан кебек булып, йөзе ачылып китте. Әти дә аз-маз булса да сүзгә катнаша башлады. Эшнең болай җайланганын күргәч, муллалар бигрәк ачылып киттеләр, үзләренең яшьрәк вакытларында һәм моннан берничә еллар элек кенә авыруларны тергезүләрен, боларның өшкерүеннән шифа табуларын әйтеп үттеләр.

Төрле авырлыкларны, авыруларны сөйләгәннән соң, сүз җен-пәриләргә күчте. Монда, әлбәттә, җен-пәри кебек нәрсәләрнең барлыкларына шик китергән бер генә кеше дә юк иде. Шуның өчен болар хакындагы сүз бигрәк кызыкка китте. Әллә кемнәрнең әллә кайларда җен-пәри күрүләрен, аларның кулларыннан чак-чак котылуларын яки шуннан соң авырып-сырхап калуларын – берсен дә калдырмадылар.

Мәзин бабай бик карт кеше иде. Ул дөньяда бик озак торганга, җиде төн уртасында юлларда бик күп йөргәнгә, караңгы төннәрдә ялгызы мәчеткә барганга күрә, бу хакта аның да фикерен сорап үттеләр. Мәзин бабай, үзеннән соралгач, бигрәк тә чишелеп китте, бик иркенләп сөйләргә кереште:

– Мин инде дөньяда күп нәрсә күрдем, җөмләдән бер-ике эшне сөйләп үтим әле, – дип, түбәндәгечә сөйләп алып китте: – Беркөн шулай, ясигъ намазыннан чыккач, Галәвиләргә бардым. Алар җен кагылып авырган улларын өшкертергә чакырганнар иде. Малай нишләргә белми дулап ята. Өшкерә башладым. Теге аның саен дулый, аның саен саташа, мин укыган аятьләрне укып, кире сүтеп бара. Шунда яңагына бик ныклап берне кундырдым да:

– Күзеңә нәрсә күренә хәзер, әйт! – дип сорадым.

Малай йомшады:

– Мәзин абзый, миңа тимә, сиңа әйтмәскә кушалар, – ди.

– Кемнәр әйтмәскә куша? – дим.

– Куркам, куркам!.. – ди.

Яңагына тагын берне кундырган идем:

– Әйтәм, әйтәм… Минһаҗ картларның ала этләре… – ди.

Күрәсең, теге пәри аңа эт сурәтендә булып күренә икән. Шуннан соң «Минһаҗ картның ала эте» дип бер кәгазьгә яздым да «Аятел-Көрси» укып, яндыра башладым. Шул чакта малай, ни эшләргә белми:

– Зинһар, яндырма, ул мине тешли!.. – дип ялына башлады. Аның сүзенә карамый, теге кәгазьне яндыра башладым. Теге малай нишләргә белми, тыпырчына, дулый, кәгазьне яндырмаска әйтә. Аңар карамадым – тоттым да яндырдым, менә шуннан соң малай рәхәтләнеп йоклап китте…

Шулай мәшәкатьләнә торгач, аларда бик соңга калдым. Урамнан кайтып килә идем, үгез кебек бер эт каршыма килеп, бер алдыма, бер артыма чыга. Мине куркыр дип белде, күрәсең.

– Ә, әле тегендә булдыра алмагач, монда килгәнсең икән! – дип укынып, таягымны селтәп җибәргән идем, теге нәрсә шунда ук гаиб булды¹³⁶ да куйды, – диде.

Аның бу «кызык» вакыйгасыннан мулла да, хәлфәләр дә гаҗәпсенделәр дә, көлделәр дә (аларның ни өчен көлгәннәрен ул вакытта аңлый алмаган идем). Мәзин бабай:

– Туктагыз әле, бетмәде, – дип, тагын сөйли башлады. – Кайттым. Остабикәм: «Нишләп бу чаклы соңга калдың? Мунча яккан идем, көтеп-көтеп аптырадым, мин кереп чыктым, үзең барып, мунча кереп чык», – дигәч, тоттым да мунчага киттем. Чишенеп, ләүкәгә менеп чабына гына башлаган идем, арттан бер нәрсә килеп, миллекне¹³⁷ тотты да алды.

– Әле син монда да килеп өлгергәнсең икән, явыз нәрсә! – дип укынып җибәргән идем, теге нәрсә дөбердәп ләүкә астына төшеп китте. Үзем рәхәтләнеп чабынып, мунча кереп чыктым. Шулай ул җен-пәри дигән нәрсәләр адәм балаларына зыян-зарар китерергә касд итеп¹³⁸ кенә торалар.

Мулла абзый, мәзиннең сүзен бүлеп:

– Мөселман пәриләре алай булмыйлар, бигрәк кяфер пәриләре кешегә дошман булалар, – дип, әллә нәрсәләр сөйләп куйды.

Мәзин бабай, мулланың сүзен дөресләп:

– Анысы шулай шул, сүзегез бик дөрес. Беркөн, кышкы төндә, таң аткандыр дип, тәһарәт алдым да мәчеткә киттем. Күзгә төртсәң күренмәслек караңгы төн. Иртә булса булыр, мичләрне ягып, шунда торырмын дип, мәчеткә кердем. Керсәм – ни күзем белән күрим! Фарыз бүлмәсе дә, сөннәт бүлмәсе дә туп-тулы халык – намаз укыйлар… Ләкин бер дә безнең кешеләргә охшамыйлар, яурыннары¹³⁹ юк, үзләре бик нәзекләр. Шунда боларның мөселман пәриләре икәнлеге һәм намаз укулары кылт итеп исемә килеп төште. Мин эчемнән генә «Сүрәи җен» не укып, бер як читтә утырып тордым. Шунысы гаҗәп: болар безнең кебек рөкугъ-сәҗдәгә баралар, әмма һичбер тавышлары чыкмый. Томан ничек тавышсыз акса, болар да нәкъ томан кебек, хәрәкәтләрендә һичбер тавыш юк… Шулай итеп, хошуг-хозуг¹⁴⁰ белән намаз укыдылар да томан кебек таралдылар да беттеләр. Миңа һичбер зарарлары булмады, – диде.

Мәзин бабайның бу сүзләренә тагын гаҗәпсенделәр. Хәзрәт мәзиннең бөтен сүзләрен дөресләп куйды. Мөселман пәриләренең зарар итү түгел, кирәк була икән, мөэмин-мөселман кешеләргә файда итүләрен сөйләде.

Хәлфәләрдән берсе:

– Хәзрәт, аларның тавыш-тынсыз булулары әҗсаме ләтыйфәдән¹⁴¹ булуларыннан килә торгандыр инде? – дип сөаль бирде.

Хәзрәт аңа каршы әллә нәрсәләр әйтте. Башка хәлфәләр дә сүзгә катнашып киттеләр. Фәрештәләрне дә китереп кыстырдылар. Ләкин бу әҗсаме ләтыйфәләрне һәм аларның бу хактагы сүзләрен мин бигүк аңлап җиткерә алмадым. Болай бик «тирәнгә» киткәч, Фәхри бабай белән әти бигрәк тә бернәрсә дә аңламаганнардыр инде. Алар шулай бик үк аңлап бетермәсәләр дә, бу сүзләр сөйләнгәндә, бик ихлас белән тыңлап тордылар. Бигрәк тә бу вакытта Фәхри бабай бер агара, бер кызара, хәтта аның йөзенә курку галәмәтләре чыгып куйган минутлар була иде.

Болардан башка, пәриләрнең, җеннәрнең төрле төсләргә керүләре, убырлар, өрәкләр хакында халык арасында йөргән әкиятләр, кайбер кешеләргә җен-пәри ияләшүләре турысында берсеннән-берсе бик куркыныч нәрсәләр сөйләнде. Бу сүзләр алар өчен кызык та, күңелле дә булгандыр. Ләкин безнең өй эчендәге кешеләр өчен бу сүзләр тагын да күңелсез эшләрне күз алдына китерәләр. Безнең монда торуны куркыныч дәрәҗәсенә җиткерәләр иде.

Бу сүзләрдән мин бигрәк тә куркуга калдым.

Безнең өйләрдә җеннәр, пәриләр бар кебек, Галимә апага шул җеннәрнең-пәриләрнең берәрсе кагылгандыр да, шуннан авырып ятадыр кебек булып күренде. Моннан соң мин «ничек ялгызым атларга печән салырга чыгармын, ничек мунчага барырмын, ничек төнлә тышка чыгармын?..» дигән уйга кереп, хәзер үк куркуга төшә башладым. Чөнки мин ул вакытта, аларның сүзләрен чынга алып, ялган сөйләүләрен күңелемә кертеп тә чыгармый идем.

Шундый сүзләр аркасында мәҗлес озакка сузылды. Аштан соң берничә самавыр чәй эчелде.

Чәй бетәр чакта, Фәхри бабай каршы өйгә чыккан иде, ул, кире бу өйгә кергәндә, бик күңелсезләнеп керде:

– Хәзрәт, Галимә тагын да борчыла башлады бит әле, – дигән сүз белән хәзрәт һәм хәлфәләргә карады.

Коръән чыгартып өшкерткәч, Галимә апаның терелүенә һичбер шик вә шөбһә итмәгән Фәхри бабайның бу сүзе күңеленең иң тирән һәм иң авырткан җиреннән чыгуы күренеп тора иде. Шуның өчен ул бу сүзләрне артык борчылган кыяфәттә, калган актык өметенең дә беткәнлеген күрсәткән рәвештә әйтте. Аның бу сүзеннән соң әти дә уңайсызланып киткән кебек булды. Ләкин бу күңелсез эшкә мулла да, мәзин дә һәм хәлфәләр дә һичбер борчылу, уңайсызлану галәмәте күрсәтмәделәр. Хәзрәт бик салкын кан белән:

– Фәхри абзый, әле син аның терелүен бүген үк өмет итмә. Китап өшкерүнең шифасын өч көннән, булмый икән, бер атнадан соң көтәргә куша, кырык көнгә чаклы сабыр итәргә боера, – дип, Фәхри бабайның өметен, Галимә апаның терелүен бик озакка сузды.

Әти дә бу эшкә артык уңайсызланды булса кирәк, ул да хәзрәткә:

– Алай булса, тиз генә терелмәс микәнни? – дигән сөальне бирде.

Алар һәр икәүсе ничек тә Галимә апаның терелүен, борынгы хәленә тизрәк кайтуын өмет иткәнлектән, шул сөальләрне бирүләре күренеп тора иде.

Хәзрәт әтинең сөаленә җавап бирергә дә аптырап калмады:

– Ходаның эшен белеп булмый, сәгате туры килә икән, фәрештәләр «амин» дип әйтәләр икән – бер көн эчендә терелергә мөмкин. Алланың рәхмәтен белеп булмый. Шуның өчен Ходай Тәгалә үзенең рәхмәтеннән өмид өзмәскә куша. Тик шайтан гына минем рәхмәтемнән өмид өзәр, дип әйтә. Шуның өчен сабыр итәргә, Ходаның кушканына буйсынырга кирәк, – диде.

Хәзрәтнең бу сүзләреннән соң Фәхри бабай да, әти дә, каршы бер сүз дә әйтә алмыйча, башларын түбән иделәр. Әлбәттә, аларның шайтаннар рәтенә керәселәре килмәгәндер инде.

Ашка фатиха кылынды, Фәхри бабай борыннан хәзерләп куйган акчаларны сәдакага өләшеп чыкты. Тагын да фатиха кылып, Галимә апаның терелүен теләп, сабыр итәргә кушып, таралып киттеләр…

Алар Коръән чыгып өшкерүгә, аларга сәдакалар бирүгә карамастан, Галимә апа һаман борчыла, җүнләп сөйләшми иде. Бу күңелсезлекне Фәхри бабай һәм Хәмидә әби белән уртаклашып кунар өчен, әни бу көн дә аларда куна калды. Без әти белән икәүләп үзебезнең өйгә кайтып киттек.