Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр / Избранное», sayfa 14

Мин, урынга яткач та, озак йоклый алмый яттым. Галимә апаның авыруы, тегеләрнең аны куркыныч рәвештә шаулап өшкерүләре, хәлфәләрнең ишегалдында аның хакында шундый ямьсез сүзләр сөйләүләре, мулла, мәзиннәрнең җен-пәриләр хакында сөйләгән куркыныч вакыйгалары күңелдән чыкмый, теге пәриләр, минем күз алдымда күзләрен ялтыратып, йотарга, ашарга торган кебек торалар. Мулла белән мәзин һәм теге хәлфәләр дә шул куркыныч пәриләрнең дуслары, кешеләрне адаштыра торган шәүләләр кебек күренәләр иде…

XVI

Көннәр үтәләр. Мин мәдрәсәгә йөрүне бик сирәкләттем. Барсам да, борынгы кебек укый алмый торган булдым. Минем күңелемдә теге хәлфәләргә каршы бик начар караш туды. Аларны борынгы кебек «яхшы кешеләр» дип уйлау югалды. Мәдрәсәләр дә җен-пәри оясы кебек булып күренә башладылар. Элек мин мәдрәсәдә куна ятып укый идем. Хәзер анда кунмый башладым. Мендәр белән киеземне алып кайттым. Әти дә, әни дә минем анда бармавыма каршы артык сүз әйтмәделәр. Шулай итеп, минем тормышымда кечкенә булса да үзгәреш ясалды.

Бик күп им-том иттерүләргә һәм Коръән чыгарып өшкертүләргә карамастан, Галимә апаның авыруы, кәефсезләнүе бетмәде. Хәтта ул, муллалар белән хәлфәләрнең Коръән чыгып өшкерүләреннән соң, тагын да кирегә китте. Ул, саташкан чакларында, борынгы вакытта әйтә торган сүзләренә кушып, «Мулла битемә төкерә, әнә чалмалы кешеләр килә!.. Аягымдан тарталар… Кулларымнан тоталар!..» дигән сүзләрне әйтә башлады. Йокысыннан куркып уянып, «Өстемә карап кычкыралар, мине кысалар… Мулла бабай куа…» дип кычкыра торган булды.

Ул «тотылып», шулай рисвай булганнан соң, тыныч кына, тормышта төрле сүзләр ишетми, сау кешеләр дә куркырлык им-том иттерелми, өсте-өстенә авыр күренешләр күрми генә торган булса, әллә терелеп, табигый хәленә төшеп киткән булыр иде. Ләкин алай булмады, аңа һәр көн бертөрле күңелсез хәбәр ишеттерә тордылар. Авыл халкы арасында сөйләнгән «Галимә җенләнгән, имеш… Аңа пәри ияләшкән икән…» дигән кебек сүзләрне тагын да куркынычрак иттереп, аның үз алдында сөйләп, аның шикләнүен арттыра бардылар. Шул эшләрнең берсе өстенә икенчесе өстәлә килеп, аның авыруы бетү урынына арта барды.

Фәхри бабайларга килгән күрше-мазарлар, Галимә ападан тартынып, аңар куркып карый башладылар. Ул өйдә ялгыз торганда, керергә шикләнә торган булдылар. Керсәләр дә, бүкәйгә яки бәйләп куйган аюга караган кебек карап, шул карашлары белән үк Галимә ападан курыкканлыкларын белдереп, аның күңелендә шик тудыра тордылар. Әби-сәбиләр килеп, аның күзенә бәреп әйткән кебек, аның үзе алдында әллә нинди куркыныч нәрсәләр сөйләп, үткән заманда әллә кем кызының шулай беркөнне капыл гына җенләнеп китүен, урам буенда балалар куркытып йөрүен, әллә кемнең ир баласына пәри кагылып, шуннан күзләре чалыш, муены кыек булып калуын, тагын әллә нинди бер баланың, хәерчедән генә куркып, бума авыруы белән авырып, бара торгач, коега төшеп үлүен сөйләп, аның куркуын, калтырануын [арттырып], бу эшнең ахыры яманга бетәчәген исенә төшереп кенә тордылар. Ул шуларның барысын да аңлаган кебек тыңлый торгач, син хәзер бозылгансың дип өшкертә торгач, барган саен кире китте. Ул үзен бөтен халыкка башка бер кеше, авыру кеше, чынлап та, җенләнә башлаган кеше кебек иттереп, йөреш-торышын, күз карашларын башкаландырганнан-башкаландырды.

Хәзер Галимә апа чит кешеләргә түгел, безнең үзебезгә дә вакытча гына авырган, вакытча гына саташа торган кеше түгел, бәлки, инде чынлап та «җенләнгән» яки «җенләнә» башлаган сымак, куркынычрак күренә башлады. Аның кыланышларында, сүзләрендә зур үзгәреш булган кебек, үзендә дә үзгәреш сизелә башлады: күзләре зуррак булып киттеләр, күзләренең карашларында да башкалык күренә башлады. Яңагы озынаеп китте, битләре эчкә бата төште. Йөзе борынгы кебек аллы-гөлле булып торуын югалтып, әллә нинди саргылтрак бер төскә әйләнде. Хәзер ул читтән карауга атасы, анасы, туганнары булган өстеннән дә ятимдер, ялгыздыр, аның бер дә күңел ача торган кешесе юктыр кебек күренә иде. Без аны һәммәбез дә соң дәрәҗәдә кызгансак та, аның бу эшләребезгә исе китми, ул хәзер бездән дә үзен чит күргән кебек тора торган булып китте.

Аның рухи авыруы шулай артканнан-артуга карамастан, Фәхри бабайлар да, минем әти белән әни дә аның терелүеннән, тагын борынгы кебек матур Галимә апа булып китүеннән өмет өзмиләр, һәрвакыт аның өчен дару-дәрман эзлиләр, кайдадыр аның бу авыруын шунда ук алып ташлый торган бер көчнең яки бер даруның барлыгына ышаналар иде дә һәрвакыт очраган бер кешедән киңәш сорыйлар, шул ук кешенең киңәшен гамәлдә эшләп карау чарасына керешәләр иде. Шул өмет белән Галимә апага әллә нәрсәләр эчереп бетерделәр, мин белмәгән әллә кемнәрдән, әллә кайсы авыл кешеләреннән өшкерттеләр. Ул үзе дә шулай өзлексез көчләп өшкертү, туктаусыз имләү, һәрвакыт әллә нәрсәләр эчереп торуга күнегеп китте, юашланды, борынгы кебек тартышмый, каршы тормый башлады. Ләкин аның бу каршы тормавы белүеннән» «файдасы» бар икәнен аңлавыннан түгел, бәлки, хәзер аның үзендә мөстәкыйль теләкнең бетүеннән, сау кешеләрдә була торган аң белән эшләнә торган теләкләрнең булмавыннан икәне күренеп тора иде. Икенче төрле әйткәндә, ул соңгы вакытларда бәләкәй балаларча, кеше кушуы буенча гына йөри торган була башлады. Борынгы янып торган галимәлеген, белеп эшли торган көчен югалтты…

XVII

Закир, теге вакытта булган чыгып китүеннән соң, байтак вакытлар гаиб булып торды. Аның шул гаиб булып торуы озакка сузылгач, аның хакында тагын да төрле хәбәр таралды. Кайберәүләр:

– Ул инде авылга кире кайтмаска булып киткән икән. Шулчаклы зур гөнаһ эшләп, адәм мәсхәрәсе булгач, ничек кайтсын соң?.. Монда кире кайтып, ни йөз белән күренсен? Әзрәк ояты булса кайтмас шул! – дип сөйлиләр.

Кайберәүләр:

– Ул бик нык кыйналды бит, ул инде төзәлмәслек булып имгәнгән, тиз генә кайта алмас, бер рәт шаукым сукса, шулай була инде ул! – диләр иде.

Шуның өстенә аның хакында да, Галимә апага чыгарылган бәет-җырлар кебек, мыскыл итеп яки кызганып бәетләр-җырлар чыгарылып өлгергән, ул җырларны авыл халкы бер-берсеннән күчереп алып, очраган бер җирдә укып, җырлап йөри торган булып киттеләр. Бигрәк тә бу җырлар мәдрәсәнең ваграк шәкертләре арасында нык таралып, алар ул җырларны үзләренең калын дәфтәрләренә язып, шуннан икенчеләре күчереп, кулдан-кулга йөртәләр иде. Бу җырлар, безнең авылда гына калмый, шул шәкертләр аркылы күрше авылларга да таралып өлгерде. Шулай итеп, бу вакыйга бер безнең авылда түгел, тирә-як авылларда да гыйбрәт булып сөйләнә-җырлана башлады. Закир белән Галимә апа хакындагы төрле сүзләр һәм төрле бәетләр белән җырлар төрле сәбәпләр белән төрле кешеләр аркылы безгә һәм Фәхри бабайларга да ишеттерелеп, җәрәхәт өстенә тоз сипкән кебек, һаман кайгы-хәсрәтне яңартып, күңелсезлекне арттырып торырга сәбәп булалар иде.

Ул хактагы сүзләр сөйләнгәннән, җырлар җырланганнан, бәетләр укылганнан соң, ишетеп торган бер кеше уфлап куя да соңра ихтыярсыз рәвештә:

– Аллам сакласын, Ходай балаларыңа күрсәтмәсен!.. Бу хурлыкны күргән Закир ничек кайтсын да ничек итеп кеше күзенә күренсен? – дип куялар иде.

Галимә апа хәзер үзе хакындагы сүзләрне, Закир белән үзе турысында чыгарылган бәет һәм җырларны тыңлый торгач, икенче төрле әйткәндә, мәҗбүри рәвештә ишетә торгач, аларга колак салмау дәрәҗәсенә килеп җитте. Яки ул аларны үзенә хурлык яки хурлык түгелме дип уйлау дәрәҗәсеннән үтте. Хәзер аның өчен һәммәсе дә бер, ул алар өчен кайгырмый яки кайгыра да белми иде.

Закир китеп югалып бер айлар чамасы үткәч кенә, аның кайту хәбәрен ишеттек. Ул кайткан иде.

Мин аны беренче тапкыр күрүемдә аптырап киттем: хәзер аның ике бите борынгы кебек кызарып янып тормыйлар. Күзләре эчкә бата төшкән, үзе арыклап киткән. Сул як күзе өстендә ат типкән кебек бер эз калган. Уң як күзе кысылынкырап калган кебек тора. Гәүдәсе дә борынгы кебек бигүк туры түгел, бәлки эче яки биле авырткан кеше кебек, алга таба иеленкерәп йөри, шуның өстенә аның күңелсезлеге әллә кайдан күренеп тора. Шул хәлдә күргәч, мин аны бик кызгандым. Ул хәзер чит авыл кешесе кебек, бик зур кайгысы бар кеше кебек, озак авырганнан соң яңа гына терелеп, урамга беренче рәт чыккан кеше кебек булып күренде.

Ул кайтып, ил күзенә күренгәч, аның хакында тагын да төрле сүзләр чыкты: ул больниста ятып төзәлә алмаган икән, аның йөрәгенә кан сауган икән… Моннан соң манзый алмас¹⁴² инде… Кыйнаучылар белән хәзрәт өстеннән судка биреп кайткан икән… «Чын-чынлап терелеп алсам, алардан үч алмый калмам әле» ди, имеш… «Миңа бернәрсә дә булмас, тик Галимәне генә әрәм иттеләр…» дип, «Галимәне бик кызгана, аның өчен чиксез кайгыра икән, алар чынлап та бер-берсенә гашыйклар икән…» кебек, әллә ничаклы хәбәрләр сөйли башладылар. Бу хәбәрләр төрле кешеләр аркылы тагын безгә дә, Фәхри бабайларга да ишетелеп яки юрамалый ишеттерелеп торалар. Бу хәбәрләр һаман Галимә апа белән бәйләндерелеп сөйләнгәнгә, бик авыр, күңелсез тәэсир калдыралар иде.

Халык, аның шундый сүзләрен күчереп сөйләү белән бергә, аның хурлыкка калуына сәбәп булган, аны тоткан һәм аны кыйнаган кешеләрнең дә мактанган сүзләрен сөйлиләр. Алар әйтәләр, имеш: «Алай бик шәбәеп китсә, без аңар күрсәтербез, кая барыр урынын да тапмас!.. Тешләрен суырып кулына тоттырырбыз, кабыргаларын яңадан санарбыз, әле әз булгандыр!» – диләр икән.

Шуның өстенә ахун хәзрәтнең дә аннан һичбер риза түгел икәнен, аның: «Ул фатихасыз җегет гомергә игелек күрмәсен, гөнаһ эшләгәне җитмәгән, аның өстенә олуглар өстеннән прошение биреп йөри торган булса, кул-аягы тартышыр!..» – дип каргый, рәнҗи икән, диләр.

Шулай итеп, онытылып бара язган эшләр, Закир кайткач, кире кузгалып, вакыйга тагын кабатланып сөйләнә башлады.

Кирәк кем генә авызыннан сөйләнгән сүз булсын, ул сүзләрнең һәммәсе дә безнең өйгә дә, Фәхри бабайларга да шунда ук килеп җитә, безнең ике йорт эчендәге күңелсезлек артканнан-арта бара иде.

Соңгы вакытларда Закирның анасы да безгә бик җыш килеп, кайгы-хәсрәтләрне уртаклашып китә торган булды. Закир кайту хәбәре чыгып, берничә көн үткәч, ул тагын безгә килгән иде. Бу килүендә ул бик төшенке күренде. Ул килеп кергәч, әни, бөтен-эшләрен ташлап, аның белән сөйләшергә, Закирны сорашырга керешеп китте.

Әнинең:

– Закир бик исән кайтканмы? – дип соравына каршы көрсенеп кенә:

– Болай исән кайткан да кайтуын… әллә нишләп бик ябыгып, бетеренеп кайткан, духтырлар эшләми өйдә генә торырга кушканнар, «авыруың эчкә төшкән» диләр икән. Үзе болай артык белдермәсә дә, бер дә борынгы кебек түгел, уйлана да тора. Белмим инде, ничек булыр.

– Теге вакытта бик кыйнаганнар икән шул… Сәлим әйтә, ди, мин аның аркасына өч кадаклы гер белән бирдем, дип әйтеп әйтә, ди, шуннан соң танавыннан шаулап кан китте, дип мактана, ди.

Әнинең бу сүзләреннән соң ул куркынып киткән кебек булды:

– Чәчрәп китсеннәр инде. Бер дә юктан харап иттеләр, үзем дә йөзенә карыйм да, бер дә чырае ачылмагач, куркып китәм. Кичләрендә әллә кайсы җирләре авырткан кебек сызлана, йөрәгенә кан саумаган булса гына ярар иде…

Әни аңа тагын якынлаша төште һәм серле рәвештә:

– Бигрәк харап иттеләр инде, менә бит безнең Галимә акылыннан язып бара, көннән-көн бетә, җиләк кебек кыз иде бит!..

Закирның анасы акрынрак тавыш белән:

– Халык арасында, Галимә акылыннан язган, җенләнгән, дип сөйлиләр инде, аны Алла суккан, алардан хәзер фәрештәләр качкан, аларга җеннәр ияләшкән, диләр икән.

Аның бу сүзләреннән соң әни үзгәреп китте:

– Белмим инде, үзебез дә аптырадык, шулчаклы хурлык күрүгә акылыңнан да шашарсың, хәзер аны кайгырта-кайгырта үзебез дә бетерендек. Ул инде Хәмидә килендәш бөтенләй эштән чыкты!.. Әле Галимәне карап торам да, бер дә генә борынгыча түгел шул: бер яулык алган да шуңар карап әллә ниләр сөйли, үзенчә туй да ясап куя. Күзләремә яшь тулды. Кайчакта ару булган кебек, әйткән сүзне аңлаган кебек тә булып куя да тагын да җиңеләеп китә шул. Инде итмәгән даруны да калдырмадык. Юк, һичбер шифасы юк… Каенага әйтә: «Бөтен хәлем бетсә бетсен иде, Галимә генә кеше булсын иде. Әҗмәт ишанга алып барам әле, аның өшкерүе бик килешә дип әйтәләр», – ди. Әле шунда барам дип, кичә ике сарыгын сатты. Галимә өчен бөлеп тә беттеләр инде…

– Бала бит, бала!.. Кайгырмый булмый шул, мин Закир өчен кайгырып эштән чыгып беттем инде. Әтисе әйтә: «Юкка кайгырма инде. Үткән эшкә кайгырып файда юк», – ди. Закир үзе болай сер бирмәгән кебек күренә: «Әни, юкка борчылма әле, мин дә савыгырмын. Галимә дә терелер», – ди. Күңелендә һаман шул Галимә, чынлап та, терелсәләр, менә дигән иттереп туй ясар идек. Дошманнарның йөрәкләрен яндырыр идек…

Сүзләр болай яхшылыкка таба барганда, әни дә, Закирның әнисе дә шатланып, йөзләре ачылып китә. Әни, тагын да шатлана төшеп:

– Шулай гына булсын иде дә, туйлар ясап ташласак иде. Бер генә дә кайгыбыз булмас иде, – дип куя.

Шундый сүзләр сөйләп күпме утырганнарын да белмиләр. Хәзерге авырлыкларны күреп көрсенәләр, алдагы көннән бәхет көтәләр…

XVIII

Галимә апа ишанга алып барып өшкертү белән дә, тагын әллә ничә төрле им-томнар иттерү белән дә алга китә алмады. Соңгы вакытларда, авыруның башланган вакытындагы кебек, йоклаган вакытында саташып урыныннан сикереп торулар сирәгәйсә дә, кинәт куркып, сискәнеп китүләре азайган кебек булса да, хәзер даими рәвештә килделе-киттеле бер кеше булып әйләнде. Соңгы вакытларда ул, бер карасаң, балалар кебек шат була, икенче караганда, кайгылы кебек моңая, үзалдына үзе сөйләнә, шулай итеп, үзе белән үзе була, үз юлы белән бара бирә иде.

Ул хәзер өстендәге күлмәген дә, Хәмидә әби яки әни алмаштырмаса, атналар буе алмаштырмый, өс-башының керле, җыртык булуына исе китми, чәчләренең таралмый, ничек булды шулай чуалып торуына эче пошмый торган булып китте. Бит-башын юуны да кайгыртмый, әгәр дә кеше кушуы буенча юарга керешә икән, бик озак юа, Хәмидә әбинең:

– Балам, битең ап-ак булган бит инде, – дип әйтүенә каршы:

– Юк-юк, карасы бетмәгән әле… Күп сөрттеләр бит, ничек карасы тиз генә бетсен, – дип, арып беткәнче, комганда бер тамчы да су калмаганчы юа, шуннан соң, битен сөртергә дә онытып, икенче бер эшкә керешеп китә иде.

Бара торгач, аның шулай үзенчә йөрүенә, акылсызлык белән төрле эшләр эшләвенә барыбыз да өйрәнеп киткән кебек була башладык. Авылның теге очында, бик күптәннән бирле тиле исемен алган, «тиле Әхмәт» дип йөртелгән тиле Әхмәт ничек булса, Галимә апа да шуның кебегрәк булып китте. Безнең өй эчендәге кешеләрнең берсе дә Галимә апаны тиле Әхмәт кебек итәселәре, аңар «тиле Галимә» дип әйттерәселәре килмәсә дә, безнең бу теләккә каршы уларак, күрше-колан авызыннан «тиле Галимә» дигән сүзләрне ишеткәләргә туры килә башлады. Бу авыр сүзне ишетү барган саен артты, күбәйде.

Матур Галимә апаның «тиле Галимә» исемен алуына безнең өй эчендәгеләр чиксез гарьләнсәләр дә, гадәттән тыш кайгырып уңайсызлансалар да, «Ходай тәкъдире» нә күнәләр, бу хакта сүзне озайтмый сабыр итәләр, тик кайвакытта гына: «Ник тиле булсын ул?!» – дип, үзләрен җуатырга тырышкан кебек булалар, ләкин бу сүзләрнең дөрес булуына үзләре дә ышанмаган кебек булалар иде.

Күрше малайлары авызыннан «тиле Галимә» дигән сүзне ишетү миңа бик авыр тоела, шул сүз өчен алар белән ызгышып та китә идем. Имеш, минем апам, бик яраткан Галимә апам, тиле булсын!.. Бу сүзне ишетү миңа бөтен эштән, башка һәммә авыр сүзләрдән дә авыр иде.

XIX

Кыш көннәре үтеп, яз җитте. Көлеп карый торган нурлы кояш астында яңа чыккан яшел үләнле кырлар, һәркемне үзенә тартып, чакырып торган кебек бер хәлгә килделәр.

Авыл янындагы кызлар уенга чыга торган түбә матурланды, аның тирә-ягындагы вак агачлыклар яшәрде.

Кыш буенча җеп эрләп, киндер сугып, ул эшләр белән беләкләре талган җитү кызлар, эшләреннән бушап, җомга көннәрне шул матур кырга чыгып уйный башладылар…

Язгы сабанда ат башында йөреп арыган малайлар да шул «Кызлар кыры» дигән җирнең вак агачлыклар тирәсенә чыгып, төрлечә уеннар корырга, кош йомыркалары эзләргә керештеләр…

Язгы эш белән җәйге эш арасындагы буш вакыттан файдаланган зурлар да шул кырның берәр ягына барып, яшел чирәмгә ятып хәл җыярга онытмадылар.

Үткән елларда Галимә апа да шунда чыга, ул бөтен кызлар арасында аерым матурлык бирә, кызлар уенының иң башында ул була торган иде.

Мин дә ул вакытта, башка малайлар белән чыгып уйный-көлә, иртәдән кичкә чаклы шунда була идем.

Бу ел бу кырларның матурлыгы безгә борынгы кебек күренмәде. Галимә апа бу ел гүя анда чыгуны оныткан, аңа кызларның шатлыклы уеннары кирәк түгел, ул үзе дә теге иптәш кызлары тарафыннан онытылган кебек булып китте. Аның хәзер анда чыгуыннан үзе өчен кызык булмаган кебек, Хәмидә әбиләр өчен дә күңелле булачак түгел, шуңа күрә Хәмидә әбиләр дә аның анда чыкмавын, җыен эчендә күренмәвен телиләр, чыгармау ягын карыйлар, хәтта үзенә белдерми генә аны күзәтеп торалар иде.

Галимә апа хәзер, җомгасына-фәләненә карамый, һәр көн дип әйтерлек үзебезнең койрыктагы елга буена төшә, шунда бик озак утыра, күп вакытта өйгә кайтуын да исеннән чыгарып, Хәмидә әби яки әни барып алып кайтмаса, үзе белеп кайтмый да торган булып китте. Башта әниләр аның ялгыз калып, суга-мазарга төшүеннән куркып, һәрвакыт карап торсалар да, үзләре бушамаганда, аңар күз-колак булып торуны миңа кушсалар да, бара торгач, күзәтеп торуны да сирәкләттек, тик искә төшкәндә генә барып карый торган булып киттек.

Ул анда утырганда, төрле үләннәр, бер дә кирәкмәгән чыбык-чабаклар җыя да, шулардан кызык тапкан кебек, балаларча уйный, янына барганда да артык сүз әйтми, әйләнеп карый да тагын үз эше белән була иде.

Кайчакта, ул шунда утырганда, без күрмәгәндә, аның янына бәләкәй кызлар, малайлар җыелышып, аны ирештерәләр¹⁴³, ул андый вакытта, артык күңелсезлек белдереп, аларга ачулана, ләкин аларга тими, аның ачуы да сау кешеләрчә түгел, үзенчә генә мөлаем рәвештә бер рәнҗеш күрсәтү кебек була иде. Мондый вакытта мин малайларны куып җибәрәм дә апаның янында кала торган идем. Аның шулай бала-чагалар тарафыннан ирештерелүен Хәмидә әби яки әни күреп калса, теге малайларга артык нык үпкә күрсәтәләр, хәтта каргап та куярлар иде.

Беркөнне мин аның янына барып карап тордым: ул яшел талларга якын гына утырган да үзалдына үзе:

– Килделәр бит инде… Син нәрсә дисең?.. Туйдан качалар ди микәнни?! Закир базарга китте. Аның кайтуына чәй кайнатырга кирәк… Ул бүләкләр китерде. Бик матурлар… Аллага шөкер, йөзем дә агарды инде… – дигән кебек сүзләр сөйләнә, шатлык яки эче пошуга каратып йөзен үзгәртә иде.

Ул, мине күргәч, бераз карап торды да:

– Син дә килдеңмени әле, алар кайда киткәннәр соң? Йөрисең шунда кеше куркытып… – дип, минем үзенең янында торуымнан уңайсызланганын, аның әллә нинди теләгенә каршы килгәнемне белдерде.

Мин аның кемнәрен куркытканымны белә алмадым.

– Галимә апа, мин кемнәрне куркыттым соң? – дип сорадым.

Шул сүземнән соң ул миңа тагын бик дикъкать белән карады да:

– Ул курка шул… Син кит әле, ул килсен… – диде.

Мин «Әйдә, кайтыйк, апа» дигәч, ул, бик тирән уфлап, «Әйдә соң, алай булса» дип ияреп кайтты. Шулай да ул кайтып килгәндә әллә нигә икеләнеп куйган кебек була, кире китәргә теләгән кебек, артына карап туктый, бераз торгач, тагын иярә иде.

Аның шулай ялгыз утырганын, курчак уйнаган кебек, үләннәр, чыбыклар белән уйнаганын, кайчакта, ияген кулына куеп, моңланып җырлаганын очрата торган идем.

Бер җомга көнне, кырдагы юл белән кайтып килгән вакытымда, теге кызлар җыелган җирдән ерак түгел бер урында бер кеше тирәсендә бала-чагалар җыелып, әйләндереп алуларын, кызларның шулай таба карап аптырап торуларын күреп, шулар янына бардым.

Бу малайларның уртасында калган кеше Галимә апа иде. Мин аның бу хәлдә торуын күргәч, кызганып та, уңайсызланып та киттем.

Күрәсең, ул, борынгы сау вакытларын исенә төшереп, дәртләнеп китеп уенга килгәндер, ләкин ул борынгы иптәшләре булган җиткән кызлар янына баргач, алар икенче урынга күчеп, Галимә апа балалар арасында ялгызы торып калган. Ул йөзенә бик күп кершән сөрткән, аклары буй-буй булып юлланып торалар, яңа күлмәген кисә дә, аның тискәре ягын кигән, башындагы яулыгын алмаштырып та тормаган, шуларның һәм үзен әйләндереп алган балаларның берсенә дә исе китми, шатланган кебегрәк тик тора.

Мин аны бу хәлдә күргәч, тәнем эсселе-суыклы булып китте, тиз генә аның янына барып, теге малайлар арасыннан алып кайтырга теләдем; ул һаман кайтасы килмәгән кебек, җегетләр гармун уйнаган якка карап, хәйран калган сымак, тик басып тора иде.

Бераз торгач, Хәмидә әби дә килеп җитте. Ул Галимә апаның монда килеп, шулай торуына бик борчылган, артык уңайсызланган иде. «Чыгып киткәнен күрми дә калганмын» дип, янына килеп, ипләп кенә алып кайта башлады. Галимә апа, карышып тормаса да, артына карый, бу җирне калдырып китәсе килмәгән кебек, алга бик акрын бара иде.

Уенга җыелган кызлар безне карап калдылар. Алар арасыннан:

– Тиле Галимә!.. Әй мескенкәй, нинди көннәргә төште бит!.. – дигән сүзләр ишетелеп калды.

Аларның шул сүзләрен ишеткәч, Хәмидә әби, бик тирәннән көрсенеп:

– Аның да сезнең төсле җиләк кебек чаклары бар иде дә бит, Ходай язгач, ни эшлисең! – диде дә, күзләреннән яшьләре тәгәрәп чыкты.

Чынлап та, аны шулай харап итмәсәләр, аның да шулай сезнең төсле җиләк кебек матур чаклары бар иде шул, дип уйладым мин.