Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр / Избранное», sayfa 17

IV. Бер катрә¹⁶¹ каным калганчы

Кызыл йорт алдында халык дулкынланып тора.

Каралырга килгән җегетләрнең якыннары, аталары һәм урыс җегетләренең аналары белән кайберәүләренең яшь кенә, тулы, кызыл чырайлы хатыннары мыж киләләр. Каралып чыккан җегетләрне шунда ук әйләндереп алып, аларның алыну-алынмауларын сорап, сөальләр яудыралар. «Алындылар!.. Алдылар!.. Киттем!..» дигән сүзләр ишетелгәндә, җылау тавышлары ишетелә, күзләрдә ялтырап яшь күренә.

Ник солдатка алынган өчен, болар урыс, чуваш булуларына карамастан җылашалар, кайгырышалар?.. Чөнки ул вакыт эшче-крәстияннәр дә, аларның якыннары да анда хайван урынында йөртелүләрен, була икән – булган белемнәреннән аерылып кайтуларын, офицерларның итекләрен тазартып, аның хатынының кичке пычракларын түгүдән, полковникның этен тәрбияләүдән, честь бирергә өлгерә алмаганлыгы өчен яңагына алудан, мылтык күтәреп, сәгатьләрчә җәза күрүдән бушамауларын электән ишетеп беләләр иде. Ул вакыттагы гаскәри хезмәтнең үзләренең сыйнфый дошманнарына хезмәт итү икәнен, бу эшләрнең сәяси ягын ныклап белмәсәләр дә, ничектер аз-маз сизенәләр… Шушы сәбәпләрне күз алларына китереп, солдатка алынуны Себергә китүдән дә авыр күрәләр һәм шуның өчен шулай җылашалар иде.

Вахит кызыл йорттан башын иеп чыгу белән, аның алынуын йөзеннән үк белделәр һәм аны:

– Шәкертнең башы киткән!

– Ул гына калыргамыни?..

– Патша өйрәсен ул да бераз эчеп кайтсын! – дигән сыман төртмәле сүзләр белән каршы алдылар.

Ул, үзенең китүенә болай көлеп караучыларга рәнҗешле бер караш белән көлеп карап, башын түбән иеп, төшкән фатирына туп-туры кайтып китте.

Фатир хуҗасының хатыны, Вахитның киндер кебек агарган йөзен күреп, «Ахры, сине алганнардыр» дигән сүз белән каршылады. Вахит үзенең алыну билгесе иттереп кулын гына селкеп, эчке бүлмәгә кереп, өстендәге җиләнен дә салмаган көе эскәмиягә утырып уйга талды.

Ул, ничә көннәр буенча телдән төшерми торган догаларның файда китерә алмауларын уйлап, ул догаларга эчтән генә әрнеп куйды. Мәдрәсәдә «Китабел-җиһад» ларны укыган чакта «кяферләр» гә булган ачуын, аларга каршы гайрәт орып, күкрәк сугуын исенә төшерде. Үзенең тиздән теге кара чикмәнле, ыштырлы урыс җегетләре белән бер сафта булачагын күз алдына китереп уфлады да аларга ачуы килеп китте. Ләкин шунда ук аларның да сугышка теләп бармауларын, аларның да солдатка алынулары өчен кайгыруларын, кызыл йорт алдында яшь кенә марҗаларның җылап утыруларын уйлап, аларга булган ачуы бетте.

Шуннан соң теге карала торган зур залдагы өстәл тирәсендә утырган зур гәүдәле, пеләш башлы чиновниклар гына чын кяферләрдер төсле булып күренә башладылар. Шуннан аның күзе намаз киеме булган җиләненә, һәр көн мәсих тарта торган читекләренә төшеп, аларны кызганып куйды. Тиздән ак чалма урынына ләпшәеп беткән картуз, җилән урынына бәсәргән соры шинель, савырлы читек урынына тупас итек киячәген уйлап, йөрәге калтыранып китте. Мәдрәсәдә унике ел буенча ятып алган «гыйлемнәре» нең әрәм булачагы исенә төшкәч, күзләре яшьләнде.

Ул шундый төрле уйлар белән баш ватып утырганда, Мәхмүт кайтып керде. Ул шат иде, керү белән:

– Яшел билеткә, туган! – дип кычкырып җибәрде.

Вахит иптәшенең шат йөзенә сокланып карады. Мәхмүт, үзенең шатлыгын сөйләп:

– Ну, курыккан идем дә соң… Теге өстәл тирәсендәге начальниклар, миңа карап, әллә нәрсәләр сөйләделәр. Берсе, духтырларның сүзенә ышанмаган кебек, үзе торып килеп карады. «Негоден» дигән сүзне ишеткәч ышанмый торам… Әллә кем «Бар, чык инде, калдың бит» дигәч кенә чыгып киттем. Рәтләп киенү дә юк, чыгып йөгерәм… Теге догаларның файдасы тиде, ахрысы, – дип, чиксез шатлыгын белдерде һәм, тагын сүзен өстәп: – Ну, чәй эчәбезме? Мин чәй эчәм дә тизрәк таям. Шатлыгымнан йөрәгем чыгып бара! – дип, чишенеп ташлады да фатир хозяйкасына самавыр куярга кушты.

Вахит, бәхетле иптәшенең сүзләрен тыңласа да, җавап кайтарырга артык сүз таба алмады, тик:

– Чукынганнар, мине рәтләп карап та тормадылар, догаларны укуым әрәмгә генә китте! – диде.

Мәхмүт үзенең алдагы планнарын сөйләде. Вахитның бөтен планы җимерелгән иде, шунлыктан ул артык күп сөйләшә алмады.

Иртәгесен солдатка алынганнарны антка чакырдылар.

Кызыл йортның тирәсе һаман кайнаша иде. Кызыл йортның аерым зур гына залында ике калкурак урын куелып, боларның берсе артында – күкрәгенә зур крест аскан, озын чәчле юан бер поп, икенче өстәл артында төлке тун киеп, башына зур чалма ураган бер мулла утыра. Попның алдында тәре төшерелгән бернәрсә ята, мулланың алдында Коръән ачып куелган иде. Боларның һәр икәүсенең алдында кораллы урядниклар басып торалар иде.

Вахит теге мулланың үз остазы Гали хәзрәт икәнен күргәч аптырап китте. Үткән ел гына кяферләргә каршы сугышыр өчен «сугыш белемнәре» өйрәткән хәзрәтнең бу ел шуларга хезмәт кылырга ант иттерү өчен Коръән тотып утыруына гаҗәпкә калды да башын түбән иде.

Озак та үтми, поп – үзенчә, мулла тагын үзенчә әллә нәрсәләр сөйләделәр. Соңра мулла, кулына бер кәгазь алып:

– Хәзер «яминнамә» (ант иттерү кәгазе) укыйм, сез дә минем арттан укып барыгыз, – дип, алынганнарга карап алды да бер кәгазьгә карап «яминнамә» укып алып китте.

Тыңлап торучы яшьләр яртылаш гарәпчә язылган бу «яминнамә»нең шушы сүзләрен генә аңлап калдылар:

– Бөтен Русия мәмләкәтен мөстәкыйль биләүче мәрхәмәтле падишаһыбыз император әгъзам¹⁶² хәзрәтләренә… аның ханадан галиләренә¹⁶³, әһле әүладына¹⁶⁴, зәүҗәи мөкәррәмәсенә¹⁶⁵… аның тарафыннан тәгаен ителгән олуг шәүкәтле хакимнәргә¹⁶⁶… итагать¹⁶⁷… милекләре дошманнар тәҗавезеннән масун булсын¹⁶⁸ өчен… бер катрә каным калганчы хезмәт итәргә… шул юлда җанымны фида кылырга… Коръән шәрифне үбеп, гаһед¹⁶⁹ бирәм… Сүземдә торырга ямин итәм¹⁷⁰… – дигән сүзләрне әйтеп өлгерә алдылар. Соңра һәрберсе берәм-берәм хәзрәт алдыннан үтеп, Коръәнне үбеп чыгып киттеләр.

«Дин дошманнары» булган поп белән мулла, янәшә торып, нигә болай катрә кан калганчы әллә кемнәрнең милекләрен сакларга ант иттерәләр? Ни өчен болар һәр икәүсе бер мәсләккә¹⁷¹ хезмәт итәләр? Ник бер кеше – патша – бөтен мәмләкәткә баш булып, эшче-крәстиян балаларының җаннарын фида иткәнче хезмәт иттерә? Аның нәсел-нәсәбе, балалары, марҗа хатыны кем булганнар ки, аларны бу чаклы Коръән үбеп зурларга кирәк? Патшаның олуг кенәзләрдән, зур җир хуҗаларыннан, миллионерлардан сайлап кына куйган хакимнәренә нигә ул чаклы итагать итәргә?.. Бу серле ямин кәгазенең төбе кайда бара дигән сөальләрне уйламый, язмышка буйсынып, коллар кебек хезмәт итәргә вәгъдә бирделәр. Чөнки ул вакытта крәстияннәрнең дөнья хәлен белмәгән җегетләре бу «серле ямин» нең сәяси якларын аңламыйлар, үзләренә кем дошман, кем дус икәнен белмиләр иде. Моны белү юллары катлы-катлы пәрдәләр белән капланган иде.

Вахит та, бу серле антның мәгънәсен уйлап тормый, кызыл йорттан чыгып, фатирына кайтып китте.

V. Бөтен авыл шаулады

Авыл җирләрендә быел солдатка карала торган балалары булган кешеләр:

– Балабыз калса, туй-муй ясап ташларбыз… Әгәр дә монда ризыгы бетеп, солдатка алына калса, юл хәреҗе¹⁷² өчен кирәк булыр… – дип, әллә ничә айлар элек хәзерлек күрә башлаганнар иде инде.

Вахитның ата-аналары да бу куркыныч эшне, шулай ук ике ихтималны да уйлап, көтеп каршы алдылар.

Фәүзия җиңги, начар гына ике сыерыннан савып алган сөтен мөмкин чаклы кысып тотып, байтак май хәзерләде, эремчекләр кайнатып куйды. Каз бәбкәләрен үстергән вакытында ук, берничәсен шушы юлга багышлап, билгеләп үстерде.

Вахитның сеңлесе Мәрьям, яз көне күз нурларын түгеп, йокыларын калдырып, киндер суккан вакытта ук, Вахит абзасына кирәк булган чолгаулык, тастымаллык кебек ак киндерләрне аңа хаслап¹⁷³ күбрәк сукты.

Вахитның атасы Галләм абзый, шул ике ихтималның берсе булуын күз алдына китереп, ике атның берсен сатуны уйлап йөрде. Үзенең бу уе хакында Фәүзия җиңги белән күп сөйләште.

Вахит каралырга киткән көннәрне болар гадәттәгегә караганда да яхшыландылар: кунаклар чакырып, Коръән укыттырып дога кылдырдылар, теләкләр теләп, нәзерләр әйтеп куйдылар.

Фәүзия җиңги, Вахитны алынган фараз итеп, аулакта гына пышык-пышык җылап алды. Каралырга киткән вакытта, күз яшен тыеп тота алмый, ачыктан-ачык җылап җибәрде. Аның җылап йөргәнен күргәч, Мәрьямнең дә күңеле йомшарды. Ул да, бер як читкәрәк китеп, башына бәйләгән яулыгының очы белән күзләрен сөртте.

Вахит киткән көннең кичендә намазлар укып, теләкләр теләп яттылар. Төнендә әллә нинди төшләр күреп беттеләр. Иртән торгач, чәй эчкәндә, һәрберсе үзләренең күргән төшләрен сөйләргә керештеләр.

Фәүзия җиңги төшендә Вахитның бик күп китаплар күтәреп кайтып кергәнен, тик әллә нигә бик күңелсез булып, сораган сорауларына да җавап бирми торуын күргәнлеген сөйләде. Аның бу төшенең соңгы ягыннан бераз шомландылар.

Мәрьям шәкерт абзасының намазга китәргә хәзерләнеп, чалма урап йөргәнен, өстенә бик матур яңа ак җилән кигәнен күргән икән… Аның төшен ишеткәч, бөтен өй эчләре белән шатланып, Вахитның солдаттан калуына юрадылар.

Галләм абзый Вахит белән болынга печән чабарга баруын, ул чабынның билгә җитәрлек булып үсүен, йөри торгач, кызыл чикмән җәйгән кебек җиләкле җиргә очрауларын, Вахитның да, кызыгып, шуларны җыярга керешүен күргән, имеш. Бу төшкә дә шатландылар.

Иң ахырда Вахитның энесе Сабир төшендә абзасын күрүен, тик ничек күрү рәвешен онытканын сөйләде. Аның төшенә артык әһәмият бирмәделәр.

Бөтен төшләрне сөйләп беткәч, гомумән, яхшылыкка юрап, үзләренең бу юрауларын фәрештәләрнең «амин» дигән вакытларына туры килүләрен теләделәр. Икенче көнне дә шулай төш күрүләр, иртән торгач юраулар булды. Алар шул төш күрүләрен яхшылыкка юраулар, хәер-сәдака бирүләр һәм төрлечә нәзерләр әйтүләр белән үзләрен җобатып, шул эшләре аркылы теләкләренә ирешү хыялында йөределәр.

Каралырга киткән җегетләрнең кайтыр вакытлары җитә башлагач, ата-аналары, кардәш-ырулары гына түгел, хәтта чит кешеләр дә аларның «язмышлары» хакында ашыгып хәбәр көтә башладылар.

Каралырга китүчеләрнең ата-аналары бу вакытларда тыныч йокыдан, рәтләп ашаудан мәхрүм калдылар, һәркемнең күзе каралучыларның кайту юлларында булды, һәркем үз баласының калу хәбәрен ишетү теләгендә булды. Мона¹⁷⁴ бервакыт авыл кырыннан пар ат җиккән, кучер утырткан берәүнең авылга таба төшеп килгәнлеге күренде, озак та үтми, кыңгыраулар тавышы ишетелә башлады. Аны күрү белән, һәркем:

– Әнә Сөләйман байның Ибраһимы кайтып килә! – диделәр.

Аларның сүзләре дөрес булып чыкты. Ә дигәнче теге пар атлы кеше урам шаулатып, атларны чаптырып, урамда йөргән казларны ике якка очыртып, күзләрен кан баскан кебек, урамда карап торучыларга кырын күзен дә салмый, башын бер якка салындырып үтеп китте. Аның атлары янган, өсләрендә ак күбекләр чыккан иде. Аның кучеры да кызмача булган кебек, Ибраһим бөтенләй исергән. Ул, килеп төшкәндә, аягына чак-чак басып тора иде.

Ул кайтып, капкасыннан керү белән, Сөләйман байның йорты тирәсенә әллә ничаклы халык җыелып өлгерде. Кайбер җитез һәм үткеррәкләре ишегалдына да керде. Һәркемнең быел авылдан кемнәр алынган, кемнәрнең калганнарын беләселәре килә иде. Ибраһим боларның сорауларына каршы:

– Миннән башкаларның һәммәсе дә киттеләр… Алар бит нәрсә беләләр, китсеннәр, чукынсыннар! – дип җавап бирде дә, алпан-тилпән басып, өенә кереп китте.

Ибрайның бу сүзләреннән һичкем бернәрсә дә аңламый калды. Аның урынына кучер, атларны тугарып, дилбегәләрне урый-урый:

– Вахит, Шәйбәк (Сөләйман байның хезмәтчесе), түбән очның Гайнулла малае, Габуш көтүченең Сәйфулласы… – дип, алынган җегетләрнең исемнәрен санап алып китте һәм: – Безнең Ибрай калды, йөрәге начар икән… Ул китәме соң!.. – дип өстәде.

Кемнәрнең алынып, кемнәрнең калуы шунда ук бөтен авылга таралды.

«Вахит алынды» дигән хәбәр аның ата-анасына һәм Мәрьямгә яшен кебек авыр тәэсир итте. Фәүзия җиңги, келәткә чыгып, Вахитның кыска кунычлы ак пимасын тотып җылады. Мәрьям, абзасының түрдәге чөйгә эленгән ак чалмасын күреп, күзләрен яшьләндерде. Галләм абзый малларны карарга чыкканда, Вахитны искә төшереп йомшарып китте. Алар шушы авыр хәсрәт эчендә дүрт күз белән Вахитның кайтуын көтәргә керештеләр. Аның калган көннәрен кунак итеп үткәрүне уйлап, шунда ук тавык суеп, тутырып казанга салдылар.

Сөләйман байның баласы Ибрайның тап-таза көенә солдаттан калуы авыл халкы арасында төрле сүзләргә сәбәп булды.

– Ул ник калмасын, аларның кесәләре калын бит. Начальникларны алдан күреп, авызларын тыгып куйгач калыр шул… Алар ничек итеп майларга беләләр… Байларның фәрман белән, ярлыларның дәрман белән шул… – дигән кебек сүзләрне сөйләп, Ибрайның акча, байлык аркасында калуын аңлаттылар. Ләкин аларның Ибрай хакындагы ачулары шулай зарланып сөйләүдән үтмәде. Чөнки алар шикаять итеп тә бернәрсә дә эшли алмауларын бик ачык беләләр иде.

* * *

Вахит караңгы төшәр алдыннан гына кайтты. Аны каршы алырга йөгереп чыгу белән, Фәүзия җиңги, кочаклап алып:

– Балам, чынлап та алындыңмыни? – дип җылап җибәргәнен сизми дә калды.

Аның артыннан Мәрьям:

– Шәкерт абзыкаем, киттеңмени?! – дип җыларга кереште.

Галләм абзый үзен каты тотарга тырышты.

Бу рәвешле каршы алынуга Вахитның да күңеле йомшап китте, ул үзен сырып алган халык арасыннан тизрәк чыгып, өйгә кереп китте. Әти-әнисен һәм Мәрьямне кайгыртмас өчен:

– Юкка кайгырасыз, анда бер мин генә алынмадым инде… Себер китү түгел бит, – дип, артык кайгырмаганын белдерергә тырышты.

Фәүзия җиңги аның бу сүзләре белән генә тынычлана алмады:

– Шулай да бит, балам… Шәкерт башың белән кяфер кулларына грифтар¹⁷⁵ булдың шул… – дип, тагын җыларга кереште.

Бу күңелсез күренеш, тик болар тирәсенә түгәрәкләнеп утырып, бер-берсенә карашып туйгач, сүзләр икенче әйберләр турысына күчкәч кенә бераз бетә төште, Фәүзия җиңги белән Галләм абзый, Вахитка күзләрен тутырып карап:

– Алланың тәкъдиредер инде…

– Бәндә күрәсен күрми гүргә керми… – дигән сүзләр белән үзләрен җобаттылар.

– Укыган кеше кайда да хур булмас әле, – дип, күңелләрен күтәрергә тырыштылар.

Көннәр үтү белән, Вахитның алынуы өчен җылаулар сирәгәйсә дә, йөрәкләрнең эчтән генә сызланулары бетмәде, бик күп сүзләр аның китүе хакында булды. Аның әллә кайда, һичбер белмәгән, исемен дә ишетмәгән җирләргә китүен уйлап, аны мөмкин чаклы үзләре алдыннан җибәрми тотарга тырыштылар, өрмәгән җиргә утыртмадылар.

Вахит, шәкерт булгач, укыган кеше булгач, элек Сөләйман байның хезмәтчесе Шәйбәк, Габуш көтүченең малае Сәйфулла белән рәтләп сөйләшкәне дә юк иде. Хәзер болар солдатка алынып кайткан көннән башлап бер-берсенә әллә нишләп якынлашып киттеләр. Шәйбәк белән Сәйфулла һәр көн дип әйтерлек Вахит янына килеп-китеп йөри башладылар. Аларның алдагы көндәге тормышлары, киләчәктәге язмышлары бертөслерәк булып әверелгәнгә күрә, зар-моңнарын бергәләп уртаклашырга керештеләр.

Шәйбәк Сөләйман байда ничә еллап хезмәт итеп тә, хәзер солдатка алынгач, аның рәтләп сүз дә кушмавыннан, акча сорагач: «Сиңа анда нигә акча кирәк?.. Анда һәммәсен дә патша үзе күтәрә, синең акчаң миндә югалмас, кайткач алырсың!..» – дип әйтүеннән зарланды.

Сәйфулла юлга чыгарлык та акча рәтли алмавын сөйләп хәсрәтләнде.

Вахит, укыган җиреннән хезмәткә китүнең авырлыгын сөйләп, болар белән үзенең кайгысын уртаклашкан кебек булды.

Боларның шундый сүзләрен тыңлап торган Фәүзия җиңги һәрберсен кызганды. Кулында бары белән кунак итәргә, чәй белән генә булса да сыйлап калырга тырышты.

Бу бер ай эчендә Мәрьямгә дә күп кенә эшләр эшләргә туры килде: ул абзасына берничә яңа күлмәк текте, аяк чолгауларының, тастымалларының башларын бөкте. Шуның өстенә Шәйбәк белән Сәйфуллага да берәр күлмәк-ыштан тегеп бирде. Бу эшләрнең һәммәсе дә машинасыз, кул белән генә эшләнгәнгә күрә, байтак вакыт алдылар. Аның бу ай эчендә көннәре генә түгел, төннәре дә йокысыз үтте.

Шундый эшләр белән санаулы көннәрнең үткәне сизелми дә калды. Китәр көннәр якынлашкан саен, Вахитның хөрмәте артты. Шуның саен аны яхшырак кунак итеп, туйганчы күреп калырга тырыштылар.

Вахит үзенең мәдрәсә иптәшләре белән күрешеп, остазыннан фатиха алып кайтыр өчен киткән чагында, аның тизрәк кайтуын теләп:

– Иртәгәдән калмый кайт, балам! – дип ялынып калдылар.

Мәдрәсәдә укучылардан, Вахиттан башка, тагын берничә шәкерт солдатка алынган икән. Алар, мәдрәсәдә бергә очрашып, актык кичне бергә кундылар, бергә зарландылар. Иртәгесен хәзрәткә күрешергә дә бергә бардылар, һәрберсе электән хәзерләп алып килгән сәдакаларын биреп, хәзрәтнең хәер-догасын үтенделәр.

Хәзрәт, яңа тормышка китәчәк бу шәкертләрен берәм-берәм карап алганнан соң:

– Падишаһ хәзрәтләренә яхшы хезмәт итегез, аның олуг түрәләренә итагатьчел¹⁷⁶ булыгыз… Намазларыгызны калдырмаска тырышыгыз… Ятлаган догаларыгызны күңелегездән чыгармагыз, һәрвакыт тәкрарлап торыгыз… – дип вәгазь иткәннән соң, бик озын фатиха биреп, шәкертләрен озатып, яңа тормышка чыгарып җибәрде.

Алар, күп еллар торган мәдрәсәләреннән, күп еллар укыган остазларыннан аерылып, тиздән әллә кайларга, һичбер таныш булмаган җирләргә китүләрен уйлап, үзләренең авылларына таралдылар. «Китәрләренә ике-өч көн генә калды, күреп калыйк инде» дип торган ата-аналары янына кайттылар.

Вахит, күз өстендәге каш кебек, кадерләп каршы алынды. Калган ике көннең һәрбер минутын хисаплап, аерылу сәгатен уйлап, өйләрендә үткәрде.

VI. Кошлар очып җитмәс җиргә…

Вахит иртәгә китәсе төнне аны озату өчен төн буе хәзерләнү, «аны күреп калу» белән үтте. Вахит үзе дә хәзерләнде, әллә нинди догалыклары күкрәк кесәсенә тегелде; кирәк булыр дип, кайбер китапларын алды.

Таң белән аның иптәшләре килеп, авылдан бергә чыгып китәргә булдылар. Иртә булуга карамастан, әллә ничаклы халык җыелып өлгерде. Озатучылар, китүчеләр белән кайта-кайта күрешеп, фатихалар биргәннән соң, алар чаналарга төялеп кузгалып киттеләр.

Кузгалу белән, Шәйбәк белән Сәйфулла бергә кушылып:

 
Чуен чүлмәк авызы тар –
Пешә солдат ашлары,
Кошлар очып җитмәс җиргә
Китә солдат башлары, –
 

дип җырлап җибәрделәр. Вахит, шәкерт кеше булганга күрә, җырга катнашмаса да, күңеле әллә нишләп нечкәреп китте. Аларның бу җырларыннан, өзелеп чыккан моңнарыннан ата-аналары гына түгел, чит кешеләрнең дә күзләре яшьләнеп, иреннәре селкенде. Алар чыгып киткәч, авылның бер җире китек төсле булып, өй эченнән мәет чыккан төсле булып калды.

Алар, өяз шәһәренә барып, воинский начальникка мәгълүм булып, берничә көн торгач, шул өязнең төрле авылларыннан җыелган әллә ничаклы новобранецларның төрлесен төрле шәһәрләргә җибәрергә билгеләп беттеләр.

Вахит белән Сәйфулла, тагын әллә кемнәр – Киев шәһәренә, Шәйбәк Аршау¹⁷⁷ шәһәренә билгеләнделәр.

Боларның бик күбесе, шулар рәтеннән Вахит та, ул шәһәрләрнең кайдалыгын, еракмы-якынмы икәнлеген белмәгәнгә күрә, бер-берсеннән сорашырга керештеләр. Ләкин алар, бу шәһәрләрнең исемнәрен беренче рәт кенә ишеткәнгә күрә, кайда икәнлеген дә, ераклыгын да белми аптырашта калдылар. Бик күбесе үзләре бара торган шәһәрләрнең исемнәрен хәтерләрендә калдыра алмый җөдәделәр.

Болар үзләрен озатучы һәм каршы алырга килүче иске солдатлар, аларның башлыгы булган бер офицер карамагында, сарык көтүе кебек, вокзалга төшерелеп, бик озын итеп тезелгән вагоннарга каршы тезеп куелдылар.

Вокзалда халыкның күплеге, андагы шау-шу һәм төрле җирдә озынлы-кыскалы тавыш чыгарып, манёвр ясап йөргән паровозларның тавышлары, аларның ах-ух килеп, арлы-бирле пошкырып йөрүләре Вахитның да, аның белән бергә булган башка авыл җегетләренең дә башларын әйләндереп җибәргән кебек булды. Алар үзләрен чолгап алган бу гаҗәп нәрсәләргә, бер яктан, сокланып, бер яктан, исләре киткән кебек карап хәйранга калдылар.

Теге, боларны ияртеп алып төшкән офицер, папиросын кабызып бераз арлы-бирле йөргәннән соң, аның янына әллә нинди зур начальниклар килделәр. Теге офицер аларны честь биреп каршы алды. Алар бу офицерга карап, әмер биргән кебек берничә сүз әйткәннән соң, офицер алар алдында башын иеп ераклашты да, иске солдатларга карап, берничә сүз әйтте. Аның шул сүзләреннән соң новобранецларны вагоннарга тутырдылар.

Вагоннарга керү, анда кергәч урынлашу, бу вакыттагы шау-шулар бераз вакытка сузылды. Вагоннарның шалтырап кузгалулары, әле һаман утырып җитмәгән кешеләрнең давыл вакытындагы көлтәләр кебек бер якка авып китүләре белән генә бу шау-шу икенче төскә керде. Кайберәүләр, тәрәзәгә карап, үзләрен озатучыларга баш селектеләр. Кайберләре туган илләреннән китүләрен искә төшереп уйга калдылар.

Поезд йөрешен тизләтте, тирә-яктагы каралтылар, телеграф баганалары артка карап ага башладылар. Вагоннар, «без киттек» дигән кебек тавыш чыгарып, йөрешләрен тизләттеләр. Бара торгач:

– Киттек-киттек!.. – дип, ашыгыч тавыш чыгара башладылар.

Вахит, исен җыеп, тирә-ягындагыларга карады. Ул караганда, вагондагы җегетләрнең кайберләре әйберләрен куеп хәл җыярга, кайберләре өйләреннән алып килгән азыкларын ашарга, кайберләре төрле нәрсәләр хакында сөйләшергә керешкәннәр иде.

Ул кайбер солдатларның һәрнәрсәне аңлаган, кайсы шәһәргә баруларын алдан ук белеп барган кебек сөйләшүләренә сокланып, исе китеп карады. Бигрәк тә авыл киеменнән башкарак киенгән озын гына чәчле, урыс кыяфәтлерәк бер җегетнең үткерлегенә, аның урыслар белән теттереп урысча сөйләшүенә, һичбер нәрсәгә исе китмәгән кебек шат, уйнап-көлеп баруына гаҗәпсенде. Җаен китереп, ул җегеттән кайбер нәрсәләрне сорашырга уйлады. Аның иң беләсе килгән нәрсәсе – Киев шәһәренең кайсы якта, еракмы икәнлеген белү иде. Ул, кыяр-кыймас кына, теге озын чәчле җегетнең янына барып, сүзне шуннан башлап:

– Туган, без бара торган Киев каласы еракмы әле, ул кайсы якта? – дип сорады.

Теге үткер җегет, моның йөзенә карап алганнан соң:

– Ерак әле, поезд юлда күп тукталып тормаса, дүрт көндә җитәрбез. Соң, син кая барганыңны да белмисеңмени? – дип, Вахитка гаҗәпсенгән сыман карап куйды.

– Юк, белмим…

– Җәгърафия укымагансың, ахры, син?

Вахит аптырап калды һәм, уңайсызланып кына:

– Бездә андый нәрсәне укытмыйлар иде шул… – дип көрсенеп куйды.

– Нәрсәләр укыдың соң син?

Вахит нәрсә әйтергә дә белми, тик:

– Без дин укыдык, – дигән сүзне әйтте.

Теге җегет, аның бу җавабын ишеткәч, кызганган кебек булып:

– Тормыш өчен ул гына җитми шул, туган. Менә сиңа хәзер ул нәрсәләрнең һичбер файдасы юк бит! Сиңа бу тормышка күнегү бик авыр булыр… – диде һәм Киевның ничә мең чакрым булуын, кайсы якта нинди шәһәр икәнен – һәммәсен барып күреп кайткан кебек сөйләде.

Вахит, үзенең шул җегет кебек булмавына үкенгән кебек булып, бик тирәннән сулап җибәрде.

Теге җегет тә, Вахитның бернәрсә дә белмәвен аклап:

– Бу нәрсәләрне белмәүдә син үзең гаепле түгел инде… Безнең кебек түбән халыкка аңлау юллары бикле шул, тик үзең эт көнен күреп тырышсаң гына, тормыш юлын ачарга һәм тормыш баскычлары аша югары үрмәләргә мөмкин… Сиңа ул да туры килмәгән шул… – диеп куйды.

Вахит «түбән халык, аңлау юллары бикле» дигән сүзләрнең мәгънәләрен аңламады. Шулай да теге җегет аңа бик якын булып күренде, аның һәрбер эшен карап бара башлады. Теге җегет кайвакытта яшеренкерәп әллә нәрсәләр укый, үзе нәрсәдәндер сакланган кебек була, чит кеше килсә, укыган нәрсәләрен берәр җиргә куеп тора иде.

Вахит, туры китереп, аның нәрсәләр укыганын сорады. Теге җегет, тирә-ягына каранып алганнан соң:

– Гәзит укыйм, фабриклардагы эшчеләр эш ташлаганнар…. губернасында крәстияннәр боярларның җирләрен талаганнар, – дип, шул вакыттагы вакыйгаларны сөйләде.

Вахит, мондый сүзләрне беренче кат ишеткәнгә күрә, бернәрсә дә аңламады. Шулай аңламаганга күрә, кайтадан сөаль бирергә дә уңайсызланды һәм, поездның тыкырдаган тавышын тыңлап, әллә нәрсәләр уйлап, тирән фикергә батты.

Поезд берничә көн буенча шул шәплеге белән алга китте, түбәләре салам белән капланып, тик урталарында гына берничә яшел түбәле йортлары, ерактан күренеп торган чиркәүләре булган хисапсыз күп авылларны артка калдырды. Урталары әллә ничаклы чиркәүләр белән чобарланган, тирәләре озын торбалар белән маякланган зур-зур шәһәрләргә туктап үтте. Бу авыллар һәм шәһәрләр арасында вак-вак шакмакларга бүленгән крәстиян басуларын, алар рәтеннән бөтен басуларына бертөрле игеннәр чәчелгән, зур урманнар янында икешәр катлы, яшел түбәле йортлар рәтеннән ат сарайларына, иген амбарларына чаклы тимер белән ябылган зур-зур бояр имениеләрен үтеп китте.

Элек җир йөзенең киңлеген, андагы тормышның чобарлыгын, халыкларның төрлелеген белмәгән яңа солдатлар өчен бу юл гаҗәп озын, бу тормышлар баш әйләндергеч бер эш булып күренде.

Теге озын чәчле җегет, бер-берсенә капма-каршы булган бу ике тормышны күргән саен, йөзен чытып:

– Кайда барсаң да, шул ике төрле тормыш: һаман шул мең салам түбәгә бер яшел түбә, ярты дисәтинә янында мең дисәтинә… – дигән сүзләрне әйтә. Тик Вахит аның бу сүзләреннән бер мәгънә чыгара алмый, аның болар өчен кайгыруын күреп аптырый, урыс сыйфатлырак булуына карамастан, яхшы булуына гаҗәпләнә иде. Шуның өчен, барган саен, Вахит ул озын чәчле җегетне үзенә якын сизде. Аның сөйләгән сүзләре дә, биргән киңәшләре дә күңеленә якын тоелды. Аның үткерлеге, җегет сыманлыгы алдагы көндә, Вахит аптыраган чакта, файда итәр кебек күренде.

Шулай төрле күренешләр, чобар басулар, салам түбәле авыллар, яшел башлы бояр йортларын артка ташлап бара торгач, болар утырган поезд бөтенләй туктап, яңа солдатларны вагоннарыннан чыгарып тезделәр һәм, һәммәсен дә берәмләп барлаганнан соң, капчыкларын, төрле зурлыктагы сандыкларын аркаларына күтәртеп, иләмсез зур казармаларга алып барып тутырдылар.