Kitabı oku: «Әсәрләр. 1 томда / Собрание сочинений. Том 1», sayfa 5
…Баязитова кайтып керүгә капчыгын чишеп, газетага төргән рулетны әнисенә бирде. Сеңелләре йөгерешеп килделәр, кочакладылар. Әнисе:
– И юләр бала, ник моны үзең ашамадың? – диде.
Кечкенә сеңлесе:
– Алма апай, ә конфет бирәләрме анда? – дип кызыксынды.
Рәхәт үз өеңдә, бик рәхәт…
– Син төшәсе станция түгелме бу?
Баязитова сискәнеп уянып китте. Учак сүнеп бара, вагонның ишеге яртылаш ачык, ишек янындагы абзыйның башы тирәсендә тәмәке уты җемелди иде.
Баязитова сикереп торды. Нәкъ Әгерҗенең үзе икән.
Азәрбайҗанлы агай Баязитованың кулыннан тотып җиргә бастырды. Ноябрьнең алама бураны басылган, күк йөзе юашланып калган, көнчыгыш ягы карачкыл-кызгылт төскә кергән иде.
Юлның калган ягын – алты чакрымны – Баязитова гел йөгерде. Ул кайтып кергәндә, әнисе мичкә яккан, сеңелләре, мичтән төшкән ялкында җылынып, түшәктә аунап яталар иде. Өйдә чыр-чу китте. Әнисе:
– И бала, бала, үзең ашамыйча, шуның кадәр җирдән нигә ач кайттың? – диде.
Ә иң кечкенә сеңлесе, рулетның үзенә тигән өлешен ялмана-ялмана:
– Алма апай, ә конфет алып кайтмадыңмы? – дип елышты.
Йокы килә
Авылдан училищега кадәр нәкъ унике чакрым. Тулай торакка кичтән барып кунасы килми. Ял көнне анда салкын, шыксыз була. Болай, ичмасам, атна кыскара: биш кич кунсаң, атна тәмамлана. Ләкин дүшәмбе көн иртән торып дәрескә баруы – әҗәл. Кемдер: «Дүшәмбе – авыр көн», – дип әйткән, имеш. Ул кеше моны инде дүшәмбе көн иртән йокыдан торуны искә алып әйткәндер.
Тышта әле караңгы. Утлар алынмаган. Буран себереп тора. Менә Рәдифләр тәрәзәсе. Ут юк. Рәдиф сигезенчене бетергәч прицепщик булып эшли башлады да менә кышкы төндә рәхәтләнеп йоклый. Алар өендә йокы аеруча тәмле. Менә киң чиста идән. Анда тәгәрәшеп Рәдифнең энеләре йоклый. Аска толып, тун җәйгәннәр. Чәбәләнеп беткәннәр. Бер энесенең аягы икенче бер энесенең муенына салынган. Ә иң кечкенәсе, ике яшьтәгесе, мүкәләгән килеш капланып яткан. Аларда һәр төнне шулай. Их, нигә генә укып йөрергә, нигә прицепка гына утырылмаган соң?
Авыл артта калды. Алда кара-кучкыл урман. Анда буран юк, бүрекнең колакларын ычкындырасың. Тып-тын, җылы. Менә аланда печән кибәннәре. Ул кибәннең астында бик рәхәттер. Анда берәр җәнлекнең оясы бардыр. Алар, әтисе, әнисе, балалары бергә җыелышып, җир җиләге исе килеп торган печәндә рәхәтләнеп йоклыйлардыр. Их, нигә безнең заманда могҗиза булмый икән? Булсын иде менә шулай: синең каршыңа бер кеше килеп чыга. Ул сине таный. Болай ди:
– Энекәш, бүген уку төштән соң бит…
Менә шуннан, нәкъ шушы турыдан печән кибәннәре янына кереп китәр идең дә астына ук кереп йоклар идең. Озак итеп, рәхәтләнеп йокларга иде. Ләкин теге кеше чыкмый… Кибәннәр инде артта калдылар.
Яктыра башлады. Урман да бетте. Кырда салкынча, себерә торган буран. Иртәнге сорылыкта урман кырындагы училище бинасы күренә. Бер катлы агач йорт, урман буена сыя алмыйча, кырдагы кар диңгезенә таба сузылып таралып ята.
Класста җылы. Морҗа исе, башка тия торган зәңгәр ис. Бөтен буыннар талып кала, тар парта арасында тик утыруы шундый рәхәт… Ләкин күзгә нәрсәдер өелә, нәрсәдер укытучы өстәле яныннан очып килә, туп-туры синең күзеңне каплый, баш аска төшеп китә… Юк, бу әйбер бинокль икән. Әнә шуның ике трубасы эченә йокы тутырылган. Тыгызлап. Шул бинокль кара тактадан ычкына да, салмак кына тирбәлеп, синең күзеңә килеп терәлә. Менә труба эчендәге төтен сыман әйбер чыгып, синең күзләреңне каплый. Баш кисәк кенә аска сыгылып китүгә, бинокль юк була.
Әллә каян укытучы тавышы ишетелә:
– Баш килеш: Буран
Иялек килеш: Буранның
Юнәлеш килеш: Буранга, –
дип нәрсәдер сөйли. Шул арада бу сүзләр барысы да вак кисәкләр булып оча башлыйлар. Аларның һәрберсе бер кисәк йокы икән. Алар күзгә килеп керәләр, башны авырайталар. Баш тула. «Буран, буранның, буранга… Буран, буранның, буранга…» Өстәл янында басып торган апа да һич тә укытучы түгел. Ул теге, печән кибәннәре янында очрарга тиешле кеше икән. Ул кеше дә түгел, әллә нинди мамык сыман төтеннән оешкан бер гәүдә икән. Ул үзе йокы икән. Менә ул аз-азлап йокы очырта икән.
– Буран, буранның, буранга…
Буран, буранның, буранга…
Мамык сыман гәүдә бөтенләй таралып беткәч, барлык укучыларга башларын өстәлгә салып теләгәнчә йокларга рөхсәт ителәчәк икән… Юк, алай түгел, монда парталар юк, бу – печән кибәне төбендә икән. Менә хуш исле печәнне тишеп кергәннәр дә, йомшак тәпиләренә башларын салып, ике куян йоклап ята. Ул куяннарның берсе – баш килеш, икенчесе иялек килеш икән. Ә кибәннең бу ягын өстән зур итеп казыганнар. Анда Рәдиф үзенең энеләре белән йоклап ята. Кечкенә энесенең аяк бармагы Рәдифнең авызына ук тиеп тора, барысы да күкрәкләрен селкетә-селкетә мышныйлар. Шунда ук кибән төбендә бер патефон әйләнеп утыра. Пластинкадан бию такмагы ишетелә:
– Буран, буранның, буранга…
Шул көйгә кибән арасында бер олы апа бии. Үзе бии, үзенең күзләре йомык, рәхәтләнеп йоклый. Әһә, ул таныш кеше татар теле укытучысы Рабига апа икән. Куяннар да, Рәдиф тә, аның энеләре дә, Рабига апа да рәхәт чигәләр… Тик сине генә ниндидер ачы тавыш бүлдерә. Ул кыңгырау тавышы икән.
Грамматика дәресе тәмам.
Өйгә эш: «Чиләк» сүзен, һәр ике санда төрләндереп, дәфтәргә язып килергә…
Рабига апа җәнлек тиресеннән теккән соры тунының җиңеннән кулларын чыгара. Аның дәресе дүшәмбедә беренче сәгать булганлыктан, соңга калучылар да, йоклап утыручылар да була. Йоклаган укучыларга ул ачуланмый. Тик дәресеңне генә белеп кил.
– Сезнең каныгыз азайган, – ди ул. – Менә сугыш бетәр, теләгәнчә шикәр, яшелчә, җиләк-җимеш ашарсыз. Йоклау – кан азлыктан ул…
Шулай да йокы – рәхәт эш.
Колаямбу плантациядә эшли
Шулай да уку дигәннәре…
Таш кисәр идек, укымас идек! Менә ташлыйм, менә качам дип йөри торгач, инде икенче чирек тә үтеп бара. Иң авыры рус теле дибез. Юк, алай түгел, иң авыры – психология! Аты коргыры фән! Меланхолик, сангвиник, холерик, флегматик, имеш. Гыйззәтуллин – меланхолик, Әлтафи – флегматик, Зарифуллин – холерик, имеш. Юк, иң авыры шулай да немец теле. Үзе булсын ул бер дигән дошманыңның теле, шуны тагын өйрәнеп ят. Шуның өстенә укытучысы – нечкә аяклы, чандыр яңаклы, шүрәле бармагыдай нәзек озын бармаклы ир уртасы бер кеше. Уң кулындагы озын урта бармагын күзеңә терәгәндәй чукый-чукый белем бирә.
– Еinе fremde Sprache ist eine Waffe im Kampf des Lebens17.
– Син ничә тел белсәң, шуның кадәр әйбәт кеше… – фәлән-төгән дип йөрәкне боза.
– Син бөгөн бер «икеле» алдың, димәк, син Гитлер тегермәненә бер чүмеч су салдың. Син бер «бишле» алдың, димәк, син фашизмга удар ясадың.
Һәр сүзе – ярага тоз. Җитмәсә, татар сүзләрен дә үзенчә бозып сөйләп үзәккә үтә. «Бүген» дими, «бөгөн», «соңга калдың» дими, «сыңа калдың»… Шуңа күрә сүзе авыр, һәр җөмләсе баш миенә чүкеч белән суккан күк.
– Немец теле – бөек тел. Немец милләте дөньяга Гётены, Шиллерны, Бетховенны бирде. Немец халкы кешелек җәмгыятенә Марксны, Энгельсны, Бебельне, Либкнехтларны бирде. Эрнст Тельман немец телендә сөй-ләшә…
Миләр кабара, баш шаулый…
– Немец телен Владимир Ильич бик яхшы белгән. Фридрих Энгельс сигездән артык тел белгән…
Йа Хода, моннан соң ничек яшәрбез, бер генә чит тел белмибез бит! Шуны уйлагач, баш мие бөтенләй эшләүдән туктый. Ә сары күлмәкле чандыр ир тукуын дәвам итә:
– Без бөгөнге көндә сезнең белән немец милләтенә каршы көрәшмибез. Без сезнең белән кешелек җәмгыятенең иң кабахәт адәм актыклары – фашистларга каршы көрәшәбез. Немец булу әле ул фашист булу дигән сүз түгел…
Чандыр кул уйный да уйный. Менә хәзер ул уйнаудан туктар, хәзер ул кемне дә булса бастырыр. Бу – бик коры кеше, моның белән шаярып булмый. Бу белдергәнче укытачак. Каптык… Кем генә котыртты соң безне укырга?.. Нинди хәерсез сәгатьтә юлга чыгылды соң? Ну бу ипи карточкасы! Шуңа кызыгып кына педучилищены сайлап алдык бит!
– Бөгөн без узган дәрестә өйрәнгән «Колаямбу» текстын кабатлыйбыз.
Тагын газап, тагын баш өстендә рәшә, күз алдында боҗралар. Әйе, әйе, бу текст хәтердә, бик хәтердә. Гомердә онытылырлык итмәдең узган дәрестә, һәр сүзен хор белән әйттереп, җаныбызны каһәрләдең. «Нох айн маль, нох айн маль» дип җелегебезне суырдың. Янәсе, тагын бер мәртәбә, тагын бер мәртәбә. Менә монда бер сүз бар, дидең, анысы французча. «Плантаге» дип язылган, «плантэжэ» дип укырга, дидең. Кат-кат кисәттең. Ул көнне Әлтафи хәтта авылына хат та язды. Имеш, немец телен без инде су урынына эчәбез, ну, шуның өстенә аз-маз француз телен дә өйрәнгәлибез…
Чираттагы корбан – Гыйззәтуллин.
…Класста сыек кына калтыравыклы тавыш ишетелә. Иҗек саен төртелеп, чигенә-чигенә, хут белән кисәк алдырып, Гыйззәтуллин укый. Бите кып-кызыл. Ышан син аңа, минем каным аз дип йөргән була үзе.
– Колаямбу арбэйтэтэ… арбэй… арбайтете… ауф… ауф… эйнэр… айнэ план… планта…
Харап кына булмаса ярар иде бала! «Плантэжэ» кирәк, кеше буласың килсә, берүк хәтерлә, шулай укы. Юк, газап барысын да оныттырган…
– …айнэр планта… планта…
Чигерде. Бер хәл булыр. Хәзер кызулык белән чыгып киткәндә ни булса да булыр.
– …ауф айнэр плантаге ин Африкэ.
Нәкъ шул секундта класста кемдер төчкереп җибәрде, һәм «плантаге» шул тавышка күмелде. Бөтен класс берьюлы сулыш алды. Дөм бәхетсез түгел икәнсең, Гыйззәтуллин!
Ләкин… ләкин, күрәчәкне күрми гүргә кереп булмый, диләр. Гыйззәтуллин бу төчкерү аркасында әле үзенең нәрсәдән котылганын белми иде. Сары сатинлы гәүдә алгарак сузылды. Озын бармак класс өстенә таба очты.
– Нох айн маль!
Класс яңадан тораташ булып катты. Күрше бүлмәдәге пианинода җыр укытучысы уйный, ахрысы, нигәдер гел бер теленә басып, бер үк тавышны бирә. Бу тавыш класстагы авыр тынлыкта «маль, маль, маль, маль» булып ишетелә. Язмыштан узмыш юк. Нох айн маль икән, нох айн маль, чәнчелеп китсен…
Бөтенләй сыекланган кызлар тавышы белән Гыйззәтуллин теге җөмләгә тагын кереп батты.
– Колаямбу… янбу… ямбу… Колаямбу арбайтэтэ ауф айнэр…
Кара син дуңгызны, ничек шома бара!
– Ауф айнэр плантаге ин Африкэ.
Классны коры яшен суккандай булды. Сары күлмәкленең зәһәр тавышы яңгырады. Озын бармак Гыйззәтуллинның каш өстенә атылды.
– Плантагэмы, плантэжэмы?
Бу шулкадәр каты, шулкадәр кычкырып әйтелде ки, юк-барга ышануы белән дан тоткан Әлтафи хәтта култык асларын сыпырып алды.
Гыйззәтуллин теге коры яшен чатнаган вакытта авызын ачып калган иде, берничә секунд буенча шуны яба алмыйча катып торды. Бите ап-ак булды. Ләкин сары күлмәкле, нигездә, мәрхәмәтле кеше. Ул Гыйззәтуллинның битенә кызыл таплар чыккач кына яңадан дәште:
– Кабатла минем арттан, – диде.
Аның тавышы, һәр сүзе чырт-чырт итеп чатнап чыга иде. Физика кабинетында электр тогы ясый торган бер машина бар. Шуның аксыл тәгәрмәчен бик каты әйләндергәч, металл щёткалары чарт-чорт килә. Һавага әллә нинди җиңел, төссез ис тарала. Моны, имеш, озон дип атыйлар. Сары күлмәк эчендәге юка гәүдәсен, озын бармагын селкетеп сөйләгәндә, моңардан да шундый ток тарала. Чарт-чорт… Класска хәтта озон исе чыккандай була.
– Кабатла минем арттан: мин ялкау, игътибарсыз малай. Ну!
Беттек. Тагын бер чартнау… Гыйззәтуллин, питон авызына үз ихтыяры белән кереп барган гипнозланган куян шикелле, берни аңламыйча аның артыннан кабатлый:
– Мин ялкау, игътибарсыз малай.
– Минем дәрескә әзерлексез килүем – бөгөн дошманга ярдәм итүем дигән сүз.
– Минем дәрескә әзерлексез килүем – дошманга… дошманның… дошманнан ярдәм итүем дигән сүз.
Гыйззәтуллинның күп яшәсә – ике-өч минутлык гомере калгандыр. Менә-менә бу кешенең каршында ул кисәк авар. Тагын әйттермәсә генә ярар иде, харап була бит малай…
– Кабатла: мин бөгөн «икеле» алам.
– Мин бүген «икеле» алам…
– Шуның белән мин Гитлер тегермәненә бер чүмеч су салам.
– Шуның белән мин… мин… Гитлер тегермәненә… чүмечләп… бер чүмеч су салам.
Ну, нык кеше икән бу Гыйззәтуллин. Тәки бөтенесен әйтеп бара бит!
– Кабатла: ләкин мин алдагы дәрескә әзерлек белән киләчәкмен. Тырышып укып, мин фашизмны җиңү көнен якынайтачакмын…
Гыйззәтуллин биреште. Тавышы теткәләнде, вак-вак кисәкләргә таркалды, берөзлексез борыныннан акты. «Якынайтачакмын» сүзен әйтеп бетерә алмыйча, кинәт кенә урталай сынып, партага ауды.
Сары күлмәкле исә безгә бүтәнчә бәйләнмәде. Бераздан йомшак кына тавыш белән болай дип сөйләп китте:
– Суда еракка йөзгән кешедә билгеле бер урында шикләнү туа. «Ә шунда батсам?» дип куркып куя ул. Менә шул ноктаны узгач, ул кеше үзенең көченә ышана башлый һәм алга таба җиңелрәк бара. Сез дә хәзер менә шул ноктада. Ләкин без моны узарбыз. Әйе, узарбыз! – Аның тавышы тагын чартлый башлады. – Партия, хөкөмәт бездән укытучы кадрлар көтә. Институт студентлары бөгөн кулларына корал тотып фашизмга каршы көрәшәләр. Сезнең күбегез, ихтимал, җидееллык мәктәптә чит тел укытучысы булып эшләр. Партия, хөкөмәт мине бөгөнге көндә фронтка җибәрмичә, сезне укытырга куштылар. Мин үземнең сугышчан бурычымны ил алдында намус белән үтәргә тиеш. Сезнең яхшы укуыгызга ирешү – минем изге бурычым, һәм мин моңа сезнең белән берлектә ирешәчәкмен! – Шулвакыт урта бармак безнең өскә атылды һәм тавыш чартлады:
– Һичшиксез ирешәчәкмен!
Ирешер бу. Бу – ирешә торганнардан. Әнә гомердә булмаган тәртипләр кертте дәресендә. Әзерләнмичә килгәнне алдан әйтәсе. Исемлек барлауга. Ничек инде ул «әйтәсе»? Тегеләй, ичмаса, тотылмый калуың бар. Ә монда? Үзең теләп башыңны бүкәнгә китереп куясың. Моннан һич котылып булмый.
– Дәфтәр өйдә калган, – дигән буласың.
Моның нәрсә әйтәсе билгеле:
– Ул синең шулай үзе каламыни? – ди.
Йә, моңа ничек дип җавап бирәсең инде.
– Юк, – дисең.
– Соң, шулай булгач, кем калдырган?
Кала бер генә хут:
– Мин калдырдым, – дисең.
Ә тегеңә шул гына кирәк тә.
– Ә-ә-ә, алаймыни, әле син коралыңны ташлап сугышка керәсеңмени? – дип җелегеңне суыра.
Кайвакытта: «Мин ул текстны укыйсы икәнне белмәдем», – дип карыйсың. Бу очракта ул бөтенләй сине параличлый:
– Ә укымаска икәнен каян белдең?
Дәрес бетте. Без авыр кайгы баскан кыяфәттә урыныбыздан тордык. Ул немец телен ничекләр итеп өйрәнербез? Ә бу үзенекен итми калмый инде. Моның хәтле көчәнүгә баш ничек чыдасын? Әнә ул Гыйззәтуллин кеше була алырмы инде?
Без, малайлар, класс бүлмәсендә калдык. Елмаерга тырыштык – булмады. Тәрәзә янына җыелышып, күзләребезне еракка текәдек. Беркем бер сүз дәшмәде.
Шулвакыт класс ишегендә тагын сары күлмәкле күренде. Җиңенә кызыл бәйләгән, димәк, бүген ул дежур укытучы. Безгә карамыйча гына, яны белән басып болай диде:
– Дежур укучы форточканы ача, парта өсләрен, тактаны сөртә. Калганнар барысы да коридорга чыгып, җырлы уенга керәләр.
«Ача, керәләр…» Бу сүзләргә җиңел холыклы Зарифуллин бик гарьләнде.
– Әллә ачмый торгандыр! Әллә керми торгандыр! – дип, ишек ябылуга ул бик нык үртәләнде.
Кара син аны, ә каян килгән куәт бу кешедә! «Ачыгыз» дими, «уенга чыгыгыз» дими. Юк, үзен алай ваксытмый. Хәтта безгә карамый да бит. Ачалар, керәләр, имеш.
Партадан башын күтәреп, иң беренче булып Гыйззәтуллин чыгып китте. Бичара! Мәктәптә җиде ел укып, аның бер генә мәртәбә дә кызлар белән җырлы уен уйнаганы булмагандыр. Шулай, Гыйззәтуллин теге сары күлмәкле янына үз ихтыяры белән китте. Әлтафи исә бик батыр кыяфәттә гәзит кәгазеннән ясаган карталарын чыгарды. Безнең арада кечкенә генә ыгы-зыгы булып алды. Сүзне Зарифуллин башлады:
– Нәрсә бу, бигрәк тагын, мыскыл итәм дигәч тә!
– Ие! Кызлар белән түгәрәк уен уйнарга, бигрәк тагы! Ничә ел колхозда эшләгән башың белән, оялмыйча!
– Һи, исегез киткән икән, уен уйнау мәҗбүри түгел. Чыкмыйм мин и вчу. Анысына билге куя алмый ул!
– Дөнья явызы ул, беләсең килсә. Белдеңме шуны? – Зарифуллин шул урында бүленеп калды. Чөнки ишектә сары сатин күренде.
– Зарифуллин, ни өчен уенда түгел?
Зарифуллин яланбаш тора иде, ниндидер аңсыз хәрәкәт ясап, башыннан бүрек эзләде. Ләкин бүрек парта астында икән.
– Абый, мин…
– Юк, син сорауга җавап бир: ни өчен син уенда түгел?
Зарифуллин шулай итеп бер сүз әйтә алмады. Ул бер читкә барып басты. Эшнең бик җитдилеген аңлаган Әлтафи, карталарын җыеп, тиз генә уенга таю юлын карады.
– Хәлимов, син кая барасың?
– Уенга барам, абый!
– Юк, тукта, урыныңда кал.
– Абый, мин уенга кермәкче идем.
– Юк, сың инде. Хәзер кермисең.
– Абый, керим инде, ә?
– Әйтеп торам: хәзер сың инде.
Әлтафи баскан урынында катып калды. Ни өчен соң? Нәрсәгә соң? Ну, бу укытучыларның сөйләшүе! Каның катарлык итеп сөйләшәләр бит! Һәм, гомумән, нигә «соң» дип әйтми, ә «сың» дип сөйли? Үзәккә үтәрлек булсын дипме?
Кара такта буена барыбыз да тезелеп бастык. Әле ике минут элек кенә барыбыз да геройлар идек. Ә хәзер уенга керергә ялынабыз – кертмиләр. Безнең маңгайлар каршында озын бармак уйный:
– Сез сугыш вакытында теләсә нинди тәртипсезлекләр эшләп өйрәнгәнсез. Бөгөн аңа нокта куябыз. Мин сезнең, болай булсагыз, каныгызга тоз салырмын! Сез – булачак педагоглар! Сезгә балалар белән уен оештырырга кирәк булачак. Ә сез тәрәзә янына җыелып карта сугасыз! Сезнең каныгызга тоз салырмын мин! Ә хәзер Хәлимов карталарын күтәреп минем янга керә…
…Ул көнне төн бик маҗаралы булды. Гыйззәтуллин төненә ике тапкыр кычкырып уянды. Әллә нәрсәләр әйтеп саташты. Зарифуллин саташып көлде. Мин, йокыга китә алмыйча, юка, иске одеялга төренеп, күзләремне йомып яттым. Тәрәзә артында буран сызгыра, өй нигезенә терәлеп үскән тигәнәкме, нәрсә, буран белән селкенеп стенаны кытырдата. Караңгы һәм куркыныч! Йокламаган көе саташам. Имеш, ишек янындагы йомры мич бөтенләй мич түгел икән, аның төсе дә ак түгел, өстендә сары сатин күлмәк икән. Әнә ул мичтән озын бармак үсеп чыга, ул бармак күз арасына таба сузыла, һәм мичтән тавыш чыга:
– Тоз салырмын! Тоз салырмын! – ди.
…Шулай газаплы төн узды. Иртәгесен һәркем күргән төшен сөйләде. Гыйззәтуллин төшендә Гитлерны күргән икән. Бик зур тегермән буасы, ди. Шунда тегермән арыгына атланып Гитлер утыра икән. Кулында сигездән үргән камчы, ди. Гыйззәтуллин буа астындагы ниндидер бер чокырдан үрмәли-үрмәли чүмеч белән су ташый икән. Чүмечен шул арыкка бушатуга, Гитлер теге камчы белән чыжылдатып аның аркасына суга һәм:
– Нох айн маль! Нох айн маль! – дип, тагын теге чокырга төртеп төшерә икән…
Зарифуллин кичтән юк кына бер әйбер аркасында Әлтафи белән бәргәләшеп алган иде. Төшенә дә Әлтафи кергән. Имеш, Әлтафиның беләген кемдер пәке белән ярган, ди. Шул ярага немец теле укытучысы бик пөхтәләп, әкренләп кенә вак тоз сибә, ди. Әлтафи күзләрен йомып, тешләрен кысып газаплана, ди…
…Немец теленең алдагы дәресендә өч малай «бишле» алды. Болар Зарифуллин, Пермяков һәм Гыйззәтуллин иде.
Сары күлмәкле дә безгә ошый башлады. Хәер, кышка таба ул, сары күлмәген салып, свитер киеп йөри иде инде…
Онегин су алырга чират тора
Ялтыравыклы ак чынаяк таш белән тышланган мич. Өске ягында бизәкле ташлар. Җиз капкачлы куышлар. Мичтә, шарт-шорт килеп, ак чыршы яна. Тәрәзәләр зәп-зәңгәр булып каткан, төнге буран, үзенә бер корбан сорагандай, түбәне чытырдата. Элекке заманда бу йорт зур алпавытның дачасы булган. Шәһәрләшкән алпавыт җәйләрен шушы мәһабәт агач йортта, сирень бакчасы эчендә яшәгән. Нибары егерме биш ел элек әле шулай булган. Әлбәттә, алар үзләренең нәзек бармаклы, ак чырайлы курсистка кызлары белән бу йортта гәпләшеп чәй эчкәннәрдер, асраулар подносларга салып аларга ширбәт ташыганнардыр…
Ә бүген бу йортта мич каршында без утырабыз. Мәскәү татары мич яктысында тез башына минем сочинениене куйган да тикшереп утыра. Хата турында сүз озын булмый: «Ничек кирәк иде?» – дип кенә сорый да дөресен әйткәч төзәтеп куя. Ә менә дөрес язылган урыннардан баруы бик авыр. «Ни өчен болай яздың? Нинди кагыйдәгә нигезләп? Ә ни өчен алай түгел?» Шулай сорый да күзлек өстеннән карап куя. «Так, так, так…»
Шуннан ул торып өстәленә бара. Анда аның төреп куйган тәмәкесе була. Шуны алып килә дә мундштугына киертә, мичтән кыскыч белән күмер ала, тәмәкесенә ут кабыза. Тирән итеп бер суыра да, күзлек өстеннән карап:
– Давай закурим, – ди.
Мин каушап китәм, борын йомшый. Бер сүз дә дәшмим. Ә ул тәмләп бер суыра да болай ди:
– Мин сиңа болай, шаярып кына әйтәм, кызык өчен генә. Син тартма әле аны. Менә актык курскача миндә русча укысаң – югалмассың. Сине тормышта зур эшләр көтә. Бервакыт син зур, хөрмәтле кеше булырсың да минем янга, миңа рәхмәт әйтергә килерсең. Шул вакытта син миңа «Давай закурим» диярсең. Миңа бик яхшы сортлы папирос тәкъдим итәрсең. Ул вакытта сугыш беткән булыр, мин дә Мәскәүдә булырмын…
– Ә беләсеңме, «мундштук» каян алынган? «Мунд» – немец сүзе, авыз дигән сүз. «Штук» – әйбер дигән сүз. Авызга каба торган әйбер. Галстук та шулай бит. Немецча муен яулыгы дигән сүз.
– Ә син татарның классик әдәбиятын беләсеңме? Русча әлегә берни дә укымаганыңны беләм. Ләкин син бик күп нәрсә белерсең. Карл Бишенче: «Испан теле – Алла белән, француз теле – дуслар белән, немец теле – дошман белән, итальян теле хатын-кыз белән сөйләшү өчен уңайлы», – дип әйтә торган булган. Ләкин мәшһүр Ломоносов болай дип өстәгән: «Әгәр дә император җәнаплары рус теле белән дә таныш булса, ул телдә боларның һәркайсы белән дә сөйләшү мөмкинлеген күргән булыр иде. Ә татар телендә роман язучылардан кемнәрне беләсең? Шәриф Камалны гынамы? Башка кешене ишеткәнең юкмы? Башка зур язучылар булмаганмы? «Казакъ кызы» дигән әсәрне ишеткәнең бармы?
Ул мичкә утын өсти. Минем тез башларым җылына, чабатадан парлы юкә исе күтәрелә. Укытучы пиджагын сала, жилеткадан гына кала, ләкин галстугын салмый. Ул шкафыннан кара күн тышлы, алтын хәрефләр белән язылган китап күтәреп килә.
– Менә бу 1898 елгы басма, – ди ул, бик саклык белән генә китапны ачып. – Икенче курста без моны узарбыз. Бу, брат, бөтен китапларга китап. «Евгений Онегин»… Моны яратмаган кеше рус телен белә алмый. Бу әсәр – бөтен рус теленең амбары. Татьяна нинди гүзәл кыз, ә?
Не спится, няня: здесь так душно…
Ул, күзлеген сала-кия, күңелдән укып китте.
– Ничек диләр, Евгений Онегин – артык кеше, дип укыталармы? Юк, алай гына түгел шул. Монда бөтен бер заманның фәлсәфәсе, теле, сулышы. Әгәр син шушы әсәрне ярата алсаң – рус әдәбиятын үзләштерә алырсың… – Һәм ул Онегин турында укып китте.
Тышта буран һаман улый. Сугыш кырында да шундый зәһәр буран булса, анда бу төнне күпме кеше катып үләр…
…Карт укытучы җылы өеннән мине соң гына озатты. Мин киез итек, чабата исе килеп торган тулай торакка кайтып йокларга яттым. Зарифуллин тешен шыгырдата, Гыйззәтуллин авызын чап-чоп китереп саташып нәрсәдер ашый иде.
Минем төшемә төнлә Евгений Онегин керде. Ул кап-кара ялтыравыклы цилиндрдан, ак перчаткалардан һәм бер саплы күзлектән иде. Имеш, иртәнге якта ашханәдә кайнар су алырга аның белән бергә чират торабыз, икебезнең дә кулда немец солдатының котелоклары, Онегинның да аягында чабата.
…Ул кышны, сочинение язган саен, һәрберебез укытучының мич каршында әдәбияттан өстәмә дәрес алып кайттык.
