Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр. Том 5. Сөембикә ханбикә һәм Иван Грозный. Айбиби / Избранные произведения. Том 5», sayfa 10
– Бер урында катып торма, хан. Чишен, әйберләреңтөйнәп атияреңә бәйлә. Ат койрыгына тотынып чыгарга туры киләчәк.
Ясавыл хаклы иде, башка чара юк. Җангали хан ясавылныкы кебек итеп әйберләрен бәйләде, су читенә килеп басты.
– Атның үз иркенә куй. Хайван үзе кай тарафка йөзәргә белер. Кара аны, хан, ат койрыгын ычкындыра күрмә. Хәрәкәтлән, хәрәкәттә бәрәкәт, дигәннәр борынгылар.
– Үзең урыс, үзең татарның бар нәрсәсен дә беләсең, ясавыл.
– Урысның яртысы татардан азган, кан белән кергәндер, – диде ясавыл Гавриил.
Анадан тума шәрә көйгә суга керүгә, Җангали хан сискәнеп китте.
– Кыюрак, кыюрак, хан. Ат койрыгына тотын. Кара аны, җибәрә күрмә, Идел төбенә китүең шул булыр.
Башта ясавыл аты йөзеп китте, аннары Җангали хан аты. Аяклары су төбеннән ычкынуга, Җангали хан йөзгәндәй итә башлады, су салкын тоелса да, җылымса икән. Идел уртасына җиткәч, ясавыл түзмәде, кычкырды:
– Нык тотын, Җангали хан, нык тотын! Ат койрыгын җибәрә күрмә!
Җибәрә буламы, Җангали тешләрен кысып койрыкка ябышкан, алай да куллары ычкыныр кебек иде. Ул бала чактан ук Ука елгасын ат өстендә кичәр иде. Атакае, ягъни хәрби орышка өйрәтүчесе Сөләйман хәзрәтләре аны мактаган итәр иде. Шуларны искә төшереп, Җангали хан ат сыртына сукты.
– Әйдә, малкай, әйдә, алдыр.
Хайван гүя аның теләген аңлады, ясавылның атын узып, ярга ук якынлашты. Яр буена чыккач, ясавыл әллә юри, әллә чын-чынлап:
– Егет икәнсең, хан, – диде. – Гафу ит. Гаҗәпләнүдән ашып киттем: ничек син шул хатынны сындыра алмадың, ханбикәңне, дим. Баш биреп торган булгансың, коткысына бирелеп, фетнә оештыргансың. Бу бит кенәзгә биргән вәгъдә-антны бозу дигән сүз, Җангали хан. Нугай-кырымлыларның җырын җырларга ничекләр кыюлыгың җитте, хәйран калмалы.
– Мин Казан халкын урыслардан азат итәргә теләгән идем, ясавыл. Кирмән татарлары әсир ителгән дә җиткән, – диде Җангали хан, ашык-пошык киенә-киенә. – Кеше өчен иң татлы, иң кадерле нәрсә – ирек, ясавыл. Моңа кадәр мин мәрхүм Василий кенәз ялчысы идем. Кенәз юк, кенәз вафат, ә мин һаман ялчы, аның җырын җырлыйм. Ә бит без икебез ике кеше идек. Ул – христиан, мин – мөселман. Беләсең булса кирәк, Олуг Мөхәммәд ханга Василий Тёмный кенәзегез ясак түләп тора. Кирмән-кала шул вакытта салына. Бабабыз Ягъкуб урыслардан җыйган ясакны Казанга озатып тора. Соңыннан, Рәсәй куәтләнә төшкәч, Ягъкуб бәкнең угланнары, безнең кебек угланнары вә оныклары, урыс кенәзләренә хезмәт итә башлыйлар. Мин дә шуларның корбаныдыр, ясавыл.
– Замана көчленеке, Җангали хан. Кайчандыр Рәсәй кенәзләре Алтын Урда ханнарына ясак түләп торганнар, хәзер әнә сез. Казан ул – Алтын Урда империясе кыйпылчыгы, Җангали хан. Менә син дә бит әле үзеңне Чыңгыз хан токымы кыйпылчыгы итеп хис итәсең. Шулаймы? Дөнья ул адәм баласына бербитен, бер артын күрсәтеп кенә тора. Бу дөньяда гел бер генә дәүләт бәхетле була алмый, Җангали хан. Аллаһы Тәгалә халыкларга бәхетне дә, бәхетсезлекне дә бертигез итеп бүлеп биргән. Күп еллар татарлар өстенлек итте, инде, ниһаять, безгә чират җитте – урысларга. Хак, килер бер көн, без дә, ягъни безнең халык та, өстенлеген югалтыр – мәңгелек бернәрсә дә юк. Кайгырма, Җангали хан, без әле синең белән Казан мәркәзенә әйләнеп килербез. Мин – кенәз дәрәҗәсендә, ә син— хан булып. Килербез, Җангали хан, ясавыл Гавриил әйтте диярсең.
– Бит берзаман Рәсәй дәүләтенә дә төшәр ул каргыш, ясавыл. Төшәр дә барысы да асты өскә килер. Чөнки Ходай Тәгалә, бер явызлыкка ике яманлык бирермен, дигән. Килер ул яманлык, ясавыл, урысларга да килер, бүген булмаса – иртәгә, иртәгә булмаса, күп еллар үткәч.
– Бәхәсләшмим, килер, Җангали хан. Ләкин инде без синең белән анда булмабыз. Әлегә эшең бетсә, кузгалыйк, төнгә кадәр, һич югы, бераз юл алыйк. Киләчәкне ишәк кайгыртсын, Җангали хан, шулай диләр бугай казанлылар, – диде ясавыл Гавриил һәм сикереп атына атланды. – Кузгалдык. Хәер, бер уйлаганда, ни җитмәгән урыс халкына? Теле бар, дине янә, җир турында әйтеп тә торасы юк, иңләп-кочаклап бетермәле түгел.
– Эшләүчеләр аз, ясавыл. Бар да сугышчы.
– Анысы хак. Әйтик, миңа ни җитмәгән иде?! Мәрхүм кенәзгә ияреп, Ливониягә бардым, кан койдым, шул ук җәйне хатыным югалттым.
– Ә син бөтенләй үк юләр түгелсең икән бит, ясавыл.
– Юләр мин, Җангали хан, юләр. Кем инде хатын ияртеп сугышка бара. Шунда күзе төште дә Дүнәшәмә Василий кенәзнең. Күзе төште дә тәмам акылын җуйды. Тартып алды Дүнәшәмне, ә бит кайткач, Мәскәүдә. Мин митрополит Даниилга чаптым. Коткар, ярдәм ит, имеш. Ә ул, дин корты, беләсеңме нишләде, мәрхүм олуг кенәзгә мөрәҗәгать ит, хатын тартып алу гөнаһка саналмый, диде. Имеш, дөньяда хатыннар бетмәгән, табарсың. Мин бит аңа рухи атам дип килгән идем. Ә ул… Беләсеңме, шуннан чиркәүгә керми башладым. Хәзер дә кергәнем юк. Чукынганым да юк. Имансыз мин, динсез. Христиан да түгел, мөселман да. Кайчак мәчет-чиркәүләргә йөрүчеләргә, ихластан инанучыларга көнләшеп куям. Әнә шулай җанын биздерделәр диннән, Җангали хан, Гавриил Карповның.
– Хатының әйтәм, кабул итәр микән соң үзеңне?
– Итәр, ярата иде ул мине.
– Әйт әле, ясавыл, кенәз Василий фетнә турында белдеме?
– Юләр ул, ахмак. Воевода кадәр воевода фетнә хакында белмәсен, имеш. Белде, әлбәттә. Әмма әллә сатылды инде, дәшмәде.
– Кемгә?
– Әйтик, Колшәрифкә, Ходайкол угланга, бәлки, сиңадыр да, хан.
– Ә син фетнә турында белә идеңме?
– Белә идем, хан.
– Әйтмәдеңме?
– Мин воевода Василийга үлем теләдем. Һәм ул аңа килде, фетнә йөзендә. Мин аңардан үч алырга тиеш идем – алдым.
– Син беләсеңме? – диде Җангали хан һәм, атын юлга бора-бора, ясавылга якыная төште. – Беләсеңме син, ясавыл, яраткан хатынның ир-канаты өчен үләргә әзер булуын?
– Дүнәшә аңа чыгарга теләмәде, Даниил аларга акчага сатылып никах укыды. Рухи атакай, имеш. Карак ул, ришвәтче.
– Сине хәзер хатының кабул итәрме соң? Бит ул ирен көтә.
– Мин аны алып качаклыкка юнәләм, хан. Чарасыз мин.
– Ә бит синең кенәз булырга исәбең?
– Анысы хыял, бары тик хыял. Тын елга буйларына элдерәм, шунда кача хәзер ирек теләгән кеше. Тик башта Иван Телепа янына керәм. Якын ул миңа, бәлкем, хәлемә керер, Василий кенәзнең йортын бирер, иншалла, кенәгинә дә каршы килмәс. Мин аларның юлларына аркылы төшмәдем.
– Мин дә, мин дә, ясавыл. Тик кенәз Телепа турында төрле имеш-мимешләр сөйлиләр.
– Ничек?
– Василий III Елена Глинскаяга өйләнгәч, Телепа хатынын бер татар сәүдәгәренә сатып җибәрә, имеш. Ә үзе Елена артыннан сөйрәлә башлый. Олуг кенәз моны сизә, әмма нигәдер дәшми. Шулай да үлгәндә сиздерә, яшь хатынны янына да җибәрми.
– Шыттырма, ясавыл.
– Ясавыл Гавриил, Җангали хан, булмаган хәлне беркайчан да сөйләмәде. Мин үзем ул хатынны урладым һәм, Телепа кушуы буенча, татар сәүдәгәренә илтеп бирдем. Тәре тотып ант итә алам. Ләкин мин гөнаһсыз, мин бары тик Телепа кенәзнең әмерен үтәдем.
– Яман, яман эш кылгансың, ясавыл Гавриил.
– Миңа яманлык кылмадылармы, мине рәнҗетмәделәрме?!
– Үзе теләп киттеме ул бичара хатын?
– Теләп чыга микән хатының Сөембикә Сафа Гәрәй ханга?
– Анысы миңа караңгыдыр, ясавыл. Дөресен генә әйткәндә, мин аны яратып бетерми идем, әйе, үзе яратмаганга яратмадым. Ләкин соңгы мәлдә без бер-беребезне аңлый башлаган идек инде. Мин хәзер генә аңладым, ул мине урыс кенәзе курчагы булганым өчен яратмаган, фетнә башына менүгә, кочагымнан да чыкмады.
– Ә син, Җангали хан, хатын-кызның песи затыннан икәнен белмисеңмени? Хатын-кызга, Җангали хан, наз кирәк. Ә ир-ат аңа саран, наз исә хатын-кызга тансык. Иманым камил, Сафа Гәрәй ханны синең Сөембикәң чакырган.
– Сөембикә түгел, мин чакырдым Сафа Гәрәй ханны, ясавыл.
Ясавыл Гавриил хәтта атын туктатты.
– Сөйләмә булмастайны, Җангали хан. Хикмәт, – дип, атын кузгатты ясавыл Гавриил, башын чайкый-чайкый. – Хикмәт… Сафа Гәрәй ханны Казанга чакырырга башыңа тай типтеме әллә, Җангали хан? Казан мәркәзенең тәхетендә утыра идең түгелме соң?!
– Утыра идем.
– Шулай булгач, Җангали хан, ни җитмәгән иде үзеңә? Хан идең ләбаса! Хан!..
– Хан түгел, Василий III кенәзнең курчагы. Менә шуны аңладым мин Казанга килгәч, ясавыл. Син бит әнә кенәз Василийның итек башын яларга теләмәдең!.. Мин дә…
– Әйбәт түгел, әйбәт түгел, Җангали хан. Бер дә әйбәт эшләмәгәнсең. Хаким вә хөкемдар идең ич. Курыкма, мин боларның берсен дә Телепага сөйләмәм. Минем максатым – сине исән-сау аның кулына кайтарып тапшыру.
Җангали ханның бу кеше белән бөтенләй сөйләшәсе килми башлады. Ул тәгаен дәшмәс булды. Юл озын иде әле…
Икенче көнне Владимир каласын уздылар, ясавыл Гавриил капчыкларын ризык-нигъмәт белән тутырды. Җангали хан аттан да төшеп тормады, аның тизрәк Мәскәүгә җитәсе килә иде. Аның берәүне дә күрәсе килми, авыз ачып сөйләшәсе дә килми. Әйе, ул ялгышты, ул хата кылды. Тик өметен өзми иде, бөек кенәгинә аңа ышаныр, хәленә керер – ул Казан тәхетендә утырырдай кеше түгел. Бары тик шул. Телиләр икән – абасы Шаһгалине җибәрсеннәр, аның, ичмасам, корсагы зуррак. Кенәгинә Елена Глинскаяга ул барысын да түкми-чәчми сөйләр, ничекләр үзен яратмаган хатын белән торды, ничекләр теге аны фетнәгә котыртты. Ә бит булды, булды, котыртты. Куркытты, янады, ахыр мәхәббәте белән җиңде. Хатын-кыз булса, кенәгинә аны аңлар, хәленә керер…
15
Мәскәү каласына якынайган саен, Җангали хандагы курку хисе арта барды. Бу гади курку гына түгел иде, эче сизә: урыслар башыннан сыйпамаслар. Абасы Шаһгали һәм аның ишләре вә кардәшләре белән ничекләр кыланганнарын яхшы белә иде ул. Кәширә каласында утыручы Шаһгали абасын төрки-туран ханнары белән элемтәгә кердең дип, берләшергә исәбегез һәм урысларга ябырылырга ниятлисез дигән сылтау белән Аккүлгә сөрәләр. Моның белән генә чикләнеп калмый олан кенәз һәм Елена Глинская идарә иткән Мәскәү дәүләте, абасында хезмәт иткән өч йөзгә якын татарны гаилә вә бала-чагалары белән кулга алалар һәм бөтенләй гаепләре булмаган бичараларның бер ишен Тверь каласы төрмәсенә, бәгъзеләрен Псковка, кайсыберләрен Новгородка, Орешек, хәтта дөнья читендә торган Кәрил каласы төрмәләренә озаталар. Озаталар этаплап, җәяү, көзге айларда. Изге атакайлар тарафыннан рәнҗетелгән, мәсхәрәләнгән, вәхшиләрчә җәзалап үтерүләрен ишеткәч, Җангали хан аштан калган иде. Олы елгадагы Бүрков манарасы астындагы зинданга җитмеш олы кешене һәм җиде сабыйны ябалар. Җиде көн буена аларга ашарга да, эчәргә дә, хәтта су да бирмиләр. Һәм үлгән берсен кар өстенә чыгарып ташлыйлар, сигезен күсәк белән бәреп үтерәләр, чөнки тегеләр җиде көн су эчми торып та һаман дөньядан китмәгән булалар. Шул ук елда Псков каласы төрмәсендә хатын-кызларны көчләп чукындыру бара. Җитмеш ике ир-атны, муеннарына тәре такмаган өчен, янә күсәк белән бәреп үтерәләр, күбесен, кыйнап, теге дөньяга озаталар. Боларны барысын да христиан диненә табынган рухани атакайлар кыла, алар һәр татарны үз куллары белән җәзалыйлар. Ул гынамы, Новгород каласы төрмәсенә янә йөзгә якын татарны куып китерәләр. Чатнама суык вә салкын кыш көнендә бәкегә төшереп чукындыру бара. Бу эшне бүген Мәскәүдә митрополит булып утыручы Макарий башкара. Чукынучылар булмый диярлек, җелекләрең катар вакытта бәкегә чумып чукынырга теләмәгәннәрне анадан тума шәрә көйгә шунда катыралар һәм мәетләрне дә алмыйча китеп баралар. Боларның барысын да Җангали ханга үз күзләре белән күргән Хәсән атлы кеше сөйләде. Коточкыч мәсхәрәләүләргә түзмичә, муенына тәре тагарга риза булган бердәнбер татар була ул. Әмма ул бичара да, илгә кайту белән, янә ислам диненә күчә. Бу хәлне ишеткәч, Җангали ханның чәчләре үрә торды, ни кылырга белми гасаланды, йокыдан калды. Һәм нәкъ шул мәлләрдә урыс руханиларына вә кенәзләренә карата фикере үзгәрде. Бит татарлар беркайчан да урыс әсирләрен шулай җәберләмәделәр, киресенчә, һәр әсиргә җир бирелде, авыл утырырга рөхсәт ителде, хәтта ислам динен кабул итмәгәндә дә. Ә менә урыс кенәзләре «безнең фәлән, безнең төгән хәтле әсирләребез Казан татарларында интегә» дип лаф ордылар, шуңа сылтап яу йөрделәр, урысларны рәнҗетәләр дип оран салдылар. Бактың исә Мәскәү кенәзләре үзләре хөсет вә хәйран явыз халык икән ләбаса. Менә ни өчен Җангали хан фетнә башына баскан иде, хатыны Сөембикәнең үгете исә моңа этәргеч кебек нәрсә генә булды. Җангали монысын да белә: Шаһгали абасының кешеләрен вә үзен кулга алырга Дума әһеле бояр Михаил Глинский әмер бирә. Ләкин Елена Глинская һәм олан кенәз моңа ризалыкларын бирмәгән булсалар, ул моны кылмас иде, димәк, Мәскәү түрәләре барысы да бер чыбыктан сөрелгән – явызлык аларның каннарында. Әйе, ул, Казан мәркәзендә утыручы Җангали хан, бөек кенәгинәдән мәрхәмәт вә шәфкать өмет итеп кайта. Тик кичерерләрме алар аны, кан коярга җиксенгән, шуннан тәм тапкан Мәскәү түрәләре аны да җәзаламаслармы?.. Мәскәүлеләргә ышану кыен иде. Ахыр чиктә Кирмән-кала татарларының гайрәтен кайтармас өчен аны, бик ихтимал, рухани атакайлар кулына тапшырырлар, ә соңгылары кеше җәзаларга маһирлар, үтә дә осталар, бигрәк тә кан дошманнары мөселманнарны җәзаларга куллары кычытып тора, гәрчә чиркәүләрдәге поплар адым саен изгелек турында, гаделлек дип авыз суларын корытсалар да.
Шуларны хәтереннән уздыргач, Җангали хан тынычлана төште. Шаһгали хан белән өч йөздән артык мөселманны җәзалап үтерсәләр, аның янында бер генә мөселман да юк, элмәккә бары тик бер ул башын тыгачак. Әйдә, хөкем итсеннәр, ул үлемнән курыкмый. Ул берүзе, аның янында Сөембикәсе дә, сабый кызы да юк, берүзе! Аның каравы ул фетнә башлап җибәрде, Казанны урыслардан арчыттырды, явызлык кылган, мөселманнар өстеннән идарә итәргә килгән карагруһлардан.
Ниһаять, атна дигәндә, Мәскәү каласы күренде. Ясавыл Гавриил уянып киткәндәй кычкырып ук җибәрде:
– Мәскәү, Мәскәү, кайтып җиттек, кайтып җиттек, Җангали хан!
Җангали хан юлдашының куанычын вә шатлыгын уртаклашу түгел, хәтта ясавылга күтәрелеп тә карамады.
– Җангали хан, – диде аны куып җитеп ясавыл Гавриил. – Тагын бер кисәтәм: кенәгинә алдында күп сөйләмә. Казан фетнәчеләре сине тәхеттән кудылар, ә кенәз Василий ясавылы Гавриил Карпов сине коткарды. Калганнары барысы да фетнәчеләр тарафыннан юк ителде.
– Бу дөрес түгел, ясавыл. Фетнәчеләр бары тик кенәз Василий сугышчыларын һәм үтә хәтәр урыс сәүдәгәрләрен генә каладан кудылар.
– Алар белән беррәттән урыс яклы татарларны да.
– Әйе, аларны да, ясавыл Гавриил. Чөнки урыс бер дошман булса, урыс яклы татар ике дошмандыр.
– Хәтәр сөйләшәсең, Җангали хан, хәтәр.
– Тик син борчылма, ясавыл Гавриил, мин барысын да син дигәнчә эшләрмен.
Ниндидер кала янындагы утарда кундылар. Уртакул хуҗа сәяхәтчеләргә күп итеп ит пешерде, түтәрәме белән өстәлгә куйды.
– Аша, җитеш, хан, – диде ясавыл Гавриил.
– Үзең аша, – диде Җангали хан. – Син бит хуҗага чучка итен юри пешерергә куштың, ясавыл.
– Юри түгел, – диде көлемсерәп ясавыл. – Юри түгел. Бу бичараның башка ите юк иде. Аша, югыйсә ачтан үләрсең.
– Үлмәм, ясавыл, борчылма минем өчен. Миңа чәй бирсен.
– Нинди чәй ди ул урыста, хан. Казан дип белдеңме әллә син Мәскәүне. Мәскәүдә чәйне, Казаннан килеп, муеннарына тәре таккан христианнар гына эчә, Җангали хан. Калганнары квас та су.
– Чучка ите ашап, күп кеше бирән чире белән үлә, ясавыл.
– Анысы хак, хан, хак. Борынгы яһүдләр тикмәгә генә чучка итен ашаудан баш тартмаганнар, ә аларга карап мөселманнар. Эчләре кортлап үлүчеләр күп инде чучка итен сөючеләр арасында, күп, Җангали хан. Ләкин тәмле ризык бит, хан.
– Сез ярым мәҗүси халык, ясавыл.
– Куеп тор әле шул бәхәсне. Әйтәм бит, мин бер дингә дә табынмыйм. Ни христиан түгел мин, ни мөселман. Урта бер җирдә йөрим. Ат итен дә ашыйм, чучка итен дә. Квасын да эчәм, туры килгәндә чәен дә.
– Мине кемгә тапшырасың?
– Баштан ук мин сине митрополит Даниилга илтермен. Нигәдер ул сораган. Мин белмим кем хәзер Мәскәүдә митрополит. Соңыннан Телепа кенәзгә алып барырмын. Ул түрә хәзер Думада. Менә кем кулына калды Рәсәй, Җангали хан. Ә бит мин аны беләм, тотнаксыз, хатын-кыз дисәң, җаны фида, ә дәүләт кешесе хатын-кыздан сак булырга тиеш. Кенәз Василий ни өчен дөньядан китте дип беләсең?.. Минем хатынга кул сузган өчен. Мин аны каһәрләдем. Шуңа карамастан олуг кенәз мәрхүм Василийга кенәз титулы бирде. Ходай бар ул, Җангали хан. Бүген кенәз Василий тамгачы Сираҗи бакчасында кортлар ашата.
– Явыз, өметсез һәм куркыныч кеше син, ясавыл Гавриил.
– Әйе, мин явыздыр, Җангали хан. Иллә мин беркайчан да кешегә бинахакка кул күтәрмәдем. Василийдан мин бары тик үч кенә алдым. Ә бит ул кенәз Казан халкын да дер селкетеп тотты.
– Кулымнан килгән кадәр мин сиңа булышырмын, ясавыл.
– Минем хатыным янына кайтасым килә, Җангали хан. Кенәз сыйфатында кайта алсам, бигрәк тә шәп. Иван Телепа мине үз итәр, мин аның аяк астында туфрак булырмын. Әйтәм бит, заманында мин дә аңа изгелек кылдым: хатынын бер татар сәүдәгәренә сатып җибәрдем. Теге вакытта, кенәгинә Еленага гашыйк булгач, ярдәм иттем мин аңа. Малае калды калуын бичара хатынның, үсәр ул, әбисе алган, диделәр. Телепа үсте, Җангали хан, үсте. Ул кем дә хәзер, мин кем. Ә бит бер сафта орышыр идек. Ләкин мин дә әле, Җангали хан, дөнья арбасыннан төшеп калган кеше түгел. Мин үз дигәнемә ирешермен, боерган итсә. Ә син җитеш, һич югы, суган белән ипиен аша. Һәй, хуҗа, квас китер әле! – дип кычкырды ясавыл Гавриил артына әйләнеп карамый гына, әйтерсең лә Җангали хан аннан качарга җыена иде.
– Без инде Мәскәүдә, ясавыл.
– Бирсен Ходай. Иң мөһиме, без өйдә, Җангали хан.
– Син өйдә, ә мин…
Аның торган саен кәефе кырыла, шушы ясавыл аны гүя кенәгинә Елена Глинская янына муенчаклап илтә иде.
* * *
Митрополит Даниилга кич якта, караңгы төшкәч кенә килеп керделәр. Аларны бик озак кабул итми маташтылар. Ясавыл гасабилана башлады, хәтта бер дьякның изүеннән алды – янады бугай, акчамы төртте, теге кабаланып кереп китте, күп тә үтми әйләнеп тә чыкты.
– Атакай сезне көтә, – диде ул, Җангали ханны күздән кичереп һәм, ул килә башлагач, ихтыярсыз читкә тайпылды.
Рәсәй дәүләтенең сәяси вә рухи атакае җитмешне ваклап килә иде инде, юк-бар белән борчуларын яратмый, күп вакытта хастага сабышып ятарга ярата иде. Ләкин «Казаннан кешеләр килде» дигәч, ул ризалыгын белдерде, әмма яткан урыныннан тормады. Әллә үзенең укучысын исенә төшерде инде, чөнки ясавыл Гавриил дьякка шул хакта әйткән иде. Аннары аның кулыннан сәяси вә рухи тормыш китеп бара, Дума боярлары гына түгел, кенәзләр дә аның белән исәпләшми башлаганнар иде инде, алгы нәүбәткә Псков архиепискобы Макарий чыгып ята иде.
Аяк очларына гына басып керделәр, түргә узар-узмас туктадылар. Ясавыл Гавриил Карпов түр яктагы эскәмиягә сузылып яткан, төлке юрганы астыннан уң кулы гына күренеп торган атакайга бил бөгә-бөгә килде дә митрополитның йомры вә йон баскан кул аркасын үпте. Кулдан сарымсак исе килә иде, ләкин Гавриил моңа укшымады, ул төрле исләргә өйрәнгән иде инде.
– Исәнме, атакаем! Мин бу – Гавриил. Бетчә Гавриил.
– Ә-ә, мәрхүм Карпа угылы Гавриил. Нинди җилләр ташлады үзеңне, син Казанда түгел идеңме соң? – Шунда митрополит Җангали ханны күреп алды. – Йа Хода, Җангали углан, балакай.
Митрополит торып утырды, аягын аякка ышкып алды, бу аның дьяктан чүәк соравы иде, дьяк аңа шундук йомшак чүәк китереп бирде.
– Казанны татарлар кулына биреп кайттыгызмы?!
– Чарасыздан, чарасыздан, атакаем, – диде Гавриил.
– Бу баланың гаебе белән түгелдер, шәт, Карпа? – диде митрополит Даниил, Җангали хан ягына ым кагып.
– Юк, атакай, юк, ханның мыскал гаебе дә юк. Җангалихан басурман булса да, күңеле изгедә – урыслар өчен үлеп тора.
– Кенәз Василий, кенәз Морозлар?..
– Кичерә күр, атакай, саклый алмадым, икесе дә шәһитләр, икесе дә ятып калдылар, безне яклаган бер генә урыс та, татар да чыга алмады. Казанда…
– Ә син? – диде коры гына митрополит Даниил. – Син христиан түгелмени?
– Йөзләп сәүдәгәр, өч йөзләп батырларыбыз ятып калдылар.
– Өч йөзме, өч меңме? Кенәз Мороз өч мең сугышчы белән киткән иде кебек.
– Барысы да шәһит, атакай, кенәз Мороз да.
– Җитеп торыр. Җангали ханны син коткардыңмы?
– Мин, атакай, мин.
– Син, Карпа, атаң кебек, һәрчак игелекле булдың. Онытмабыз. Инде мине тыңла. Мин әле үз көчемдә, гәрчә Шуйскийлар белән Бельскийларны яклап чыккан өчен варислыгымнан азат итәргә маташсалар да. Син, Карпа, башта Телепа кенәзне күр. Булган хәлне әүвәл аңа сөйләп бир, ханны да үзең белән йөрт, калдырма. Без бар нәрсәдән дә хәбәрдар идек инде. Анда Сафа Гәрәй хан кайтып ята икән дип әйттеләр. Куәтле хан буласы ул хан, Казанны кайтару өчен кан коймый булмастыр…
Митрополит Даниил, сүзе бетүен аңлатып, юрган астыннан йөнтәс йомры кулын чыгарды. Ясавыл Гавриил сарымсак исе килеп торган кулны үпте дә бил бөгә-бөгә артка чикте һәм, артына да әйләнеп карамый, Җангали ханга:
– Нәрсә утырасың, бу сиңа тәхет түгел, тор, киттек, – диде. Тарлавыкка чыккач, ясавыл көрсенеп куйды, ишеккә атлады. – Бер бәладән котылдык, Җангали хан.
Капка төбендә торучы дьякка ясавыл Гавриил бер алтын сузды.
– Әйт әле, кордаш, атабыз әллә варислыктан ваз кичәргә исәп тотамы?
– Юк кебек, ишетмәдем, ул авырып кына китте, – диде дьяк, алтынны уч төбенә кысып. – Ул-бу булса, мин сиңа хәбәр итәрмен, Карпа.
– Димәк, монда да тәхет бүлешү бара, Җангали хан, – диде ясавыл һәм Җангали ханны култыклап алды. – Киттек Телепа кенәзгә. Иншалла, барысы да әйбәт булыр. Шулай диләрме әле мөселманнар?
Ләкин кенәзне бик тиз тапсалар да, аларны тиз генә эчкәре җибәрмәделәр. Ясавыл Гавриил «Казаннан Җангали ханны алып кайттым» дигәч кенә, кенәзнең ярдәмчесе кереп югалды. Бераздан өстенә кеш туны салган Телепа кенәз үзе күренде.
– Кая ул хан, кая?
– Без монда, кенәз, монда, – диде ясавыл Гавриил, бил бөгә-бөгә Җангали ханны алдан этәрде.
– Узыгыз, керегез, сезгә ишекләрем ачык. Бу син бит әле, Карпа. Мин анда кенәз Василий…
– Әйе, кенәз, ул шәһит.
Кенәз Телепа чукынып алды, шәһит Василий кенәзгә оҗмах теләде.
Ханны алдан уздырды кенәз, үзе аңа иярде, Гавриил аларга тагылды. Телепа кенәз үз туганнарын да болай каршы алмады, ул кулларын җәя-җәя кунакларны түр якка әйдәде, өстәл янына утыртты һәм хезмәтчесенә табын хәстәрләргә кушты.
– Йә, кайсыгыз башлый? – диде кенәз, өстәлгә ята төшеп.
– Василий Пенков кенәз Җангали ханның җанын саклап калу өчен башын салды, бөек кенәз. – Ясавыл Гавриилның «бөек кенәз» диюенә кенәз Овчина Телепнёв-Оболенский кинәнде, йөзенә үк чыкты, Гавриилга таба борылды:
– Мин сине дикъкать белән тыңлыйм, ясавыл Гавриил.
– Мин менә исән-имин кайтып җиттем.
– Төрле хәлләр турында хәбәр ирешүгә, мин анда кенәз Морозны дружинасы белән җибәргән идем.
– Ул да ятып калды.
– Димәк, ул да изге юлда үлде, – диде кенәз Телепа. Овчина Телепнёв-Оболенский янә чукынып алды, табынга китерелгән бер кувшин хәмерне кружкаларга койды.
– Тот, хан, – диде, кружканы Җангалигә сузып. – Тот, ятсынып торма. Син бит урысча да бик әйбәт беләсең. Исән кайтуың белән сине!
Җангали хан кыстатып тормады, эчеп куйды һәм табынга килгән тозлы кыярга үрелде. Ул, гомумән, эчүне яратмый иде, эчемлек эчәкләрне яндырып төшкәнне бөтен җаны-тәне белән тойды, әмма эчми дә булдыра алмады – белә иде: язмышы шушы кенәз кулында. Ул күп сөйләмәде, ясавылга биргән вәгъдәсендә торды. Мәгәр исерткеч башына китте, фикере чуалды, очрашу фаҗига төсен җуя төшкән кебек иде.
– Менә нәрсә, ясавыл, син безгә бик зур игелек кылгансың,– диде кенәз Телепа, тозлы кәбестә яфрагын суыра-суыра. – Ләкин сиңа бер нәрсә нәмәгълүм булса кирәктер. Тамгачы Сираҗины беләсеңме син?
Ясавыл Гавриилның җаны идән астына төшеп киткәндәй булды. Ул, авызына капкан ризыгын да чәйнәргә онытып, ни кылырга вә ни әйтергә белми кенәз Телепага карап тора башлады. Шаклар катып, төс-йөзен югалтып үзенә карап каткан ясавылны күреп, кенәз Телепа шаркылдап көлеп җибәрде:
– Ни булды сиңа, исәр баш Гавриилка?! Уян. Сираҗи – минем кеше. Кенәз Василий кайтмаска тиеш иде.
Ясавыл Гавриил, ниһаять, аңына килде, әмма колак тирәсендәге чың бетмәгән иде әле.
– Миңа ул кеше таныш, – диде авызындагы ризыкны чәйни башлап ясавыл Гавриил. – Әйе, беләм дә, белмим дә. Болай аз-маз гына.
– Менә шул кеше, ясавыл Гавриил, Чүрәкәй бәккә хат җибәргән. Җангали ханны Василий кенәзнең коткаруы хакында язган. Ләкин ханны коткаручы син икән, күрәм, инандым. Сираҗи бит Чүрәкәй бәк кешесе, ул аңа, ай саен булмаса да, ике-өч алтын акча җибәреп тора. Казан мәсьәләсендә, күрәсең, без дә хәбәрдар. Сиңа ышанычым зур, ясавыл Гавриил. Мин сине күздән яздырмам. Иң әүвәл мин сине бөек кенәгинә белән олан кенәзгә күрсәтермен. Олан булса да, кенәз ушлы, үз сүзен әйтә белә, кеше белән кешене аера. Әмма иң соңгы сүз минеке булыр. Кенәгинә минем сүздән чыкмас. Шулай булгач, син, ясавыл Гавриил, минем мәнфәгатем сакларсың. Ә мин сиңа югалткан даның кайтарырга тырышырмын…
– Ходай Тәгалә сиңа озын гомер, ишеп бәхет бирсен, кенәз.
– Бирде, бирде, кызганмады, шөкер итәсе генә кала, ясавыл Гавриил.
Ясавыл Гавриил кенәз Телепаның аягына төште, итек башын үпте.
– Мин – синең колың, кенәз, колың.
Иван Телепнёв гүя аны ишетмәде дә, башы бер якка төшеп, йокыга киткән Җангали ханга таба ым какты:
– Ә моны, күтәреп булса да, кенәгинә каршына илтергә туры килер. Аннары күз күрер. Казан безнең йорт иде, безнең йорт булып калыр да. Ә бу курчак безгә бары тик шуның өчен кирәк. Ә бүгенгә йоклагыз. Барысын да мин үзем җайлармын…
16
Ул өйдәге шау-шуга уянып китте. Башы авырта, җир әйләнә кебек иде. Көч-хәл белән генә торып утырды, шундук кире ятты – идән, түшәм зырылдап әйләнеп киткәндәй итте. Ни салып бирделәр аңа, агумы әллә? Бер дә эчмәгән кеше түгел иде ич, гелән аңын җуйган сыман. Шыпырт кына хезмәтче керде, Җангали ханга сөт кертте.
– Эч, хан, сөт эч. Кичә артыграк эчеп ташлагансың, күтәреп йөртергә туры килде үзеңне.
– Син кем?
– Федотка мин, Федотка Бурлак. Хәзер сезне алырга киләләр. Бөек кенәгинә, олан кенәз кабул итәчәкләр. Тор, хан, җыен. Мин хәзер юынырга су китерәм.
Җангали хан көч-хәл белән торып утырды, ләкин янә башы әйләнеп китте һәм урынына кире ятты. Тик тагын күтәрелде, аякларын сәндерәдән салындырды. Ул арада, зур агач коштабак тотып, хезмәтче Федотка керде.
– Юынып ал, хан.
Җангали теләр-теләмәс кенә юынды да торып киенде, Федотканың күзләренә карады.
– Ясавыл Гавриил кая?
– Аны иртән иртүк кенәз уятып алып китте. Кенәгинә янына бугай. Сезнең арттан да җибәрәчәкләр, хан. Башта ашап-эчеп, тамак ялгап алыгыз.
– Ашыйсы килми, күңел болганып тора.
– Берәр хәмер эчегез. Этне – эттән, бетне беттән кудыралар.
– Аз гына салып бир булмаса, әллә нигә куллар да калтырап тора.
Хезмәтче Федот бер кружка эчемлек тотып килеп тә җитте. Җангали хан күтәреп эчим генә дигән иде, күңеле болганып, аяк астына косып җибәрде.
– Зыян юк, зыян юк, хан. Була торган хәл. Кенәзем еш кына коса. – Федот як-ягына каранды да: – Чүрәкәй бәк килеп китте. Сезне яманлады. Саклан, хан. Сез анда Казан морзаларын яклап чыккансыз икән ич. Яман, яман, хан. Аллам сакласын. Җир җитмәгәнгә ил дә җитмәс, ди. Мәскәүдә дә ызгыш, тәхет өчен талаш бара. Халык кенәгинә Еленаның минем хуҗам белән багланышын яратмады. Мине базарга да чыгармый башладылар, урамга чыксам, «Сөйрәлчек хезмәтчесе!» дип, күзем дә ачырмыйлар. Яман, яман Мәскәүдә, хан. Владимир байлары үзләренә тарта, митрополит Даниилны хур иттеләр.
– Ни булды митрополитка?
– Каядыр сөргәннәр диме. Мәхшәр инде менә, мәхшәр, хан. Владимир байлары Шуйскийлар җитәкчелегендә митрополит Даниилга бәйләнә башладылар. Имеш, каты бәгырьле, имеш, күп кешене нахакка төрмәләрдә черетә, аякларыннан чылбырларын, муеннарыннан калыпларын алдыртмый. Яман, яман Мәскәүдә, хан.
– Син, Федот, мине коткара алыр идеңме?
– Ничек, хан? – Федот ашык-пошык чукынып алды. – Җитмәсә, сез, хан, басурман. Басурманга ярдәм иткәнсең дип, митрополит сөягем төрмәдә черетер.
– Мин сиңа күп итеп алтын бирер идем.
– Анысы булмастыр, хан. Минем хатыным, балаларым бар. Үзем бакыр бер тиен тормасам да, балаларым алтын бәһаседер.
– Мин сине Кирмән-калага алыр идем, хатының, балаларың да. Бер кайгысыз яшәр идең.
– Сезгә бер киңәшем бар, хан. Василий кенәз аягына төшегез. Ул хәзер боярлар башында, Василий Шуйский.
– Мин кенәз Шуйскийга хат язам, син аны илтерсең. Ул минем әтием белән дустанә-тату яшәгән, бергә яу йөргәннәр.
– Анысы, бәлкем, кулымнан килер, хан. Языгыз, кылганы булыр. Мин хәзер каләм-кәгазь китерәм.
Хезмәтче Федот каләм-кәгазь китергән арада, Җангали хан ризык капкалады. Кинәт аңа кечтеки генә яктылык күренеп киткәндәй булды. Гаҗәп, баш авыртуы да беткәндәй итте, зиһене сафланып киткән иде. Ялгышты Казанда, ялгышты. Сатлык Чүрәкәй бәкне һәр мәҗлестә түр түмәргә утыртыр иде. Хак, ул аны ошатмады, әмма нигәдер һәрчак шул кешегә изгелек кылды. Ә ул аны сатып яткан икән. Чүрәкәй хакында хатыны Сөембикә кисәтеп куйды лабаса, сатлыкҗан, диде. Тыңламаган булды. Сөембикәсен гаепләде, имеш, син урыс тарафдарларын яратмыйсың. Нигә яратырга тиеш иде соң әле ул? Телләре, диннәре, үзләре ят. Чүрәкәйне зинданга ук яптыра ала иде. Берәүгә кылыч белән чапкан иде. Яклап чыккан булды, хәтта качарга ярдәм итте. Бу хәл гәйшәләр авылына барып ике кызны урлагач булды. Чүрәкәй бәк шул ике кыз белән Мәскәүгә качып китте. Аларны, килгәч тә, байларга саткан, диделәр. Бу хакта вәзире Коләхмәт әйткәч тә чарасын күрмәде, кудыра, тоттыра ала иде. Хәзер әнә шул шымчы бәк аның өстеннән гайбәт сатып, кенәгинәгә шикаять язып ята икән. Кенәгинә, әлбәттә, аны колач җәеп каршы алгандыр. Ә Чүрәкәй бәк Казандагы хәлләрне түкми-чәчми сөйләп биргәндер.
Җангали хан байлар башында торучы Василий Шуйскийга хат язды да Федотка тоттырды, аңа ике алтын бирде.
– Исән-имин тапшыра алсаң, тагын шулхәтле түләрмен.
– Федотның бурыч үтәми калганы булмады әле, хан.
Федот чыгып киткәч, Җангали хан, торып, арлы-бирле йөренергә кереште. Бәхәссез, аның Казанда кылган явызлыкларын Мәскәү түрәләре беләләр, барысыннан да хәбәрдарлар. Ни кылырга тиеш ул? Моннан чыгып китеп булмый, ишегалдында, капка каршында икешәр сакчы тора. Инде нишләргә? Җәзасын көтеп ятсынмы? Их, ялгышты, ялгышты, ясавыл Гавриилны үтереп, юлда ук качасы булган. Тик кая? Барыбер тотып җәзаларлар иде. Урыс кенәзләре кеше җәзаларга һәрчак һәвәс булдылар – һәммәсе дә. Әллә инде Алтын Урда ханнарыннан өйрәнеп калдылар. Тегеләр имансыз чакта кеше үтерүне һичнигә санамаганнар диләр. Тик сәер бер хәл, җәзалаучылар башында һәрчак рухи атакайлар тора. Хәер, Җангали хан үзе дә теге йә бу кешегә җәза биргәндә иң әүвәл шәех белән киңәшер, шуннан соң гына казыйга тапшырыр иде. Хәзер үзе шул көнгә калды. Хәзер аның үзен хөкем итәчәкләр. Байлар белән әллә кайчан киңәшкәндер инде митрополит, юкса кенәз хезмәтчесе Федот ышанычлы итеп сөйләмәс иде. Урыс кенәзләре үзләре яклы ханнарны әүвәл уч төбендә йөрттеләр, соңыннан, чак кына гаепләре булдымы, йә Аккүлгә сөрделәр, йә башларын кистеләр. Ә бит аның әтисе җаны-тәне белән урыс кенәзләре мәнфәгатен яклаган кеше, гаскәре-халкы белән аларны яклый. Аталары юк, бу хәле өчен оҗмах эләкмәгәндер аңа, Шаһгали абасы Аккүлдә җиксенә, хатыны Фатыйма да, кешеләре дә җәзаланды. Ә бит Шаһгали абасы мәрхүм кенәзгә карусыз хезмәт иткән иде. Теләсә-теләмәсә дә, Җангали хан да алар яклы булып китте. Ни оттылар? Абасы сөргендә, ә ул үз язмышын көтеп утыра. Чынлап та, берләшеп, Казан татарларына кул сузган булсалар, чак кына иртәрәк, бер-ике ел алдан?..
