Kitabı oku: «Сайланма әсәрләр. Том 5. Сөембикә ханбикә һәм Иван Грозный. Айбиби / Избранные произведения. Том 5», sayfa 9
– Кяфер икән кяфер, хан. Шуның өчен без мөселманнарны христиан итәргә тырышабыз да. Тик кирәкме икән бу? Кирәкми дигән нәтиҗәгә килдем мин өч ел Казанда кадим хаким булып торган арада. Чарасыз идем мин монда.
– Дин вә тел адәм баласына ана сөте белән керә, кенәз. Христиан белән мөселман ут белән су алар. Аларны кушып та булмый, бер-берсеннән башка яши да алмыйлар. Ә адәм баласына уты да, суы да кирәк. Шуның өчен синең үз язмышың, кенәз Василий, минем үз язмышым. Язмыш дигәнне Аллаһы Тәгалә кеше туганчы ук ябыштырып куя. Әйе, син беркайчан да хан була алмассың, күктән таш яуса да, мин дә кенәз була алмам. Чөнки минем иманым башка, телем, динем, гореф-гадәтем, йола-кагыйдәләрем, ниһаять. Шулай да син явыз кеше, кенәз Василий, Аллаһы Тәгалә тарафыннан каргалган, каһәрләнгән кеше.
Кенәз Василий ишеккә күз төшереп алды, мендәрен Җангали ханга тарта төшеп, якын ук килде.
– Ни өчен мин Аллаһы Тәгалә тарафыннан каргалган һәм каһәрләнгән кеше инде, Җангали хан?
– Чөнки син, кенәз Василий, потка табынасың. Потларга борынгы ахмак мәҗүсиләр генә табынган.
– Изге Мәрьям анамы, Христосмы пот?
– Мәрьям ана да, изге Гайсә пәйгамбәр дә адәм балалары булганнар, тик кылган гамәлләре белән һәммәсенә дә үрнәк күрсәткәннәр, гыйбрәтләргә игътибарларын юнәлткәннәр. Гыйбрәт хикмәтле чара ул, кенәз. Пәйгамбәрдән үрнәк ал, күршеңнән гыйбрәт ал, дигәннәр борынгылар. Сез, христианнар, әле булса потка табынасыз. Сурәт – пот ул. Димәк, сез— ярым мәҗүси халык.
– Изге рух, изге ата, изге углан… Ю-ук, ялгышма, хан, ялгышма. Һәр диннең үз иманы бар. Хәер, безнең пәйгамбәрләребез бер үк ич.
– Ләкин иманнарыбыз башкадыр, кыйблабыз, кылган гамәлләребез, кенәз.
– Төнлә белән Мәскәүгә таба кузгалырбыз, хан, – диде кенәз Василий Җангали ханны тыңламаган да кебек. – Монда ятып булмас.
Җангали хан кенәзнең озын тырнагы белән азау тешен казый башлавын күрде дә йөзен чытты.
– Сабыр итү хәерлерәк булмасмы, кенәз?
– Йә, әңгәмәң дәвам ит, Җангали хан. Синең бу тамаша галим вә укымышлы кеше икәнеңне белгән булсам, киңәш-сабакларым биреп тормаган булыр идем. Сиңа Колшәриф урынына шәех буласың калган, Җангали хан. Хагын-нахагын аерып, хаким вә хөкемдар булып утырыр идең. Гадел итеп.
– Шәех булмасам да, хилаф сүзләрдән һәрчак сак булдым мин, кенәз Василий. Сиңа, кенәз, Искәндәрдән сабак алырга булган. Аңарда акыл сиңа да, миңа да җитәрлек иде.
– Акыл куәсе камил булса да, тумышыннан хаким түгел ул, ә мөгаллим, Җангали хан. Ә мөгаллим кешегә тәхет тә, түрәлек тә язмаган.
Ашарга керттеләр, хезмәтче хатын җиз комган белән җиз таз китерде, юындылар, ашарга утырдылар. Дәшми-тынмый гына ашадылар, эчемлек тә куелган иде, кенәз Василий кат-кат салып эчте, Җангали кагылмады да.
– Син мөселман кеше, эчмәвеңә гаҗәпләнмим, – диде кенәз Василий, янә сәкегә сузылып яткач.
Аяк очларына гына басып, кунак ягына Сираҗи керде.
– Иминлекме, тамак ялгап алдыгызмы? Әссәламегаләйкем, олуг хан Җангали, – диде Сираҗи, бил бөгә-бөгә, гүя өйдә кенәз Василий юк иде. – Казан кайный, олуг хан. Сафа Гәрәй хан кайта, ди. Нугай капкасыннан керәчәк, имеш. Урам тулы халык. Бүген кич якта диван-мәҗлес буласы, ди.
Җангали хан сикереп торды, ни кылырга белми, ишекле-түрле йөренергә кереште.
– Утыр, Җангали хан, тынычлан, – диде кенәз Василий, торып утырып. – Соң инде, соң. Монда бер дә күрәзә булу кирәкми. Ике чараның берсе булыр: йә Сафа Гәрәй хан Сөембикә ханбикә белән килешә, йә толбикәне атасына сөрә. Мәгәр атасына сөрмәс, чөнки гаскәрнең күп өлеше Йосыф бәкнекеләр.
– Сөембикә моңа бармас, хакы юк, – диде чарасыз калган Җангали хан.
– Анысы инде аның эше, олуг хан, – диде тамгачы Сираҗи.
– Сираҗи хаклы, хатын-кызга тезген салып булмый, хан, – диде кенәз Василий, тора башлап.
– Һә, һәйе, кенәз, син хаклы. Сафа Гәрәй хан Сөембикә ханбикәгә өйләнгән хәлдә генә… Чөнки, Йосыф бәк гаскәрен бары тик шул шарт белән биргән, дип әйтеп әйттеләр.
Җангали хан сәкегә йөзтүбән капланды, бертын дәшми торды. Барысы да уңайсызлана калдылар. Тамгачы Сираҗи ничек аяк очларына баса-баса кергән булса, шулай чыгып китте. Ишектә торган ясавылына кенәз Василий:
– Бар әле, көмешкә алып кер, әллә нигә авыз кибеп тора, – диде.
Күп тә үтми ясавыл әйләнеп тә керде, кулында тирләп торган кувшин, өч-дүрт касә. Ул касәләрне сәкегә куйды да эчемлек койды.
– Рәхим итегез.
– Җангали, Җангали хан, дим. Тор әле, күтәр башың. Тот менә моны, кайгың юк. Ышан миңа, Сафа Гәрәй ханны без куарбыз. Ышан, без әле әйләнеп килербез. Казан кая да китмәс. Сафа Гәрәй хан казанлылар өчен синең белән минем кебек үк килмешәк.
Җангали хан башын күтәрде, калтыранган бармаклары белән касәне тотты.
– Ә бикәм, Сөембикәм минем, шулай ук ят кеше куенына керерме, кенәз?! – диде Җангали хан, калтырана башлаган калын иреннәрен җыя алмый йөзен чытты.
– Эч, диләр сиңа, җебеп торма. Ханга хатын бетәрме?!
– Андый хатын юк ул, юк, кенәз. Булмас та.
– Моңа инде, Җангали хан, кенәз Василий гаепле түгел.
– Мин сине гаепләмим дә.
– Тота белмәдең хатының, ханбикәң, Җангали хан, тота белмәдең. Каты куллы ир-атны ярата ул хатын-кыз – барысы да. Бигрәк тә кыйнаштыргалаган ирне үлеп ярата ул.
– Сөйләмә тузга язмаганны, кенәз. Хәер, бер Хода белә, бәлкем, хаклык синдәдер. Рәсүлебез Мөхәммәд галәйһиссәлам «хатын-кызның ир-ат кулы кагылган урыны тәмугта янмас» дип әйтеп әйткән, диләр. Тик мин ул җәннәт кошына кул күтәрә ала идемме?!
– Вәзирең дә йомшак булды, Җангали хан. Чапкын бәкне Мәскәүгә кем озатты?.. Вәзир Коләхмәт түгелме?! Син дә бер сүз әйтмәдең. Урысларны яклый дип халык шаулый башлагач, Чапкын бәкне гаилә-нәселе белән Мәскәүгә китәргә мәҗбүр иттең. Кан коелмасын, кеше рәнҗемәсен, имеш.
– Чапкын бәкне үзең каракош кебек сакладың, кенәз Василий. Ул еланны тотып җәзалыйсы гына булган да бит. Сәүдәгәрләрдән караклар урлап китергән товарларны сатып яткан. Мәскәү сәүдәгәрләре өчен бу гадәти хәл булса да, Казан өчен ят сыйфаттыр. Ул гынамы, Чапкын бәк синең шымчың булган лабаса!
– Син соң, син кем ялчысы идең, кемгә хезмәт иттең, Җангали хан?! Унбиш яшең тулар-тулмас кем сине Казан мәмләкәте тәхетенә утыртты? Мәрхүм кенәз түгелмени?!
– Кенәзең каберендә әйләнеп ятсын. Кылган игелеге бугазыма аркылы төште, Василий кенәз минем якты көнем караңгы итте, каһәр аңа, каһәр!
– Соң, шул кенәз синең кочагыңа Йосыф бәкнең гүзәл кызын алып бирмәдеме, дивана баш! Ул гүзәл синең төшеңә дә кермәс иде… Йомшак булгандыр Йосыф бәк кызының кайнар кочагы, Җангали хан, – диде ирен чите белән елмаеп кенәз Василий.
– Әйтмә аңа сүз, тый телең, кенәз!
– Йә-йә, җитте, куй, әтәчләнмә, үткән эшкә салават. Мә, эч тагын. Аннары минем сүземнән чыкма, Казан асты өскә килсә дә, мин сине кенәгинә каршына алып кайтырмын, Җангалихан.
– Башкага башың җитмәсә дә, анысына башың җитәр, шикләнмим. Мәскәүлеләрдән барысын да көтәргә була. Кем Шаһгали абамны бинахакка Аккүлгә сөрде? Кем аның бәкләрен вә морзаларын, кан кардәш угланнарын, хатын-кызларны, бала-чагаларга кадәр Псков каласында, яланөс, яланаяк кар өстенә куып чыгарып, бәкегә батырып үтерде? Кем әмере белән арысландай татар егетләрен кылычтан уздырдылар?! Кем әмере белән муеннарына тәре тагарга риза булмаган хатын-кызны әүвәл көчләп, соңра башы эчүдән чыкмаган урысларга кияүгә бирделәр?! Кем, кенәз Василий?! Әйт! Нигә телең йоттың? Псков архиепискобы Макарий түгелмени?! Шул кеше әнә Мәскәүгә килеп оялаган, ди. Шул кешеме сине изге юлга салды, шул кешедән иман алдыңмы?!
– Җангали хан, Җангали хан, дим. Кирмән-калада яшәгәндә, ни карадың соң? Нигә мәрхүм кенәз каршына барып, шул хакта күзенә бәреп әйтмәдең?..
– Әйтмәдем.
– Курыктың?..
– Бәлкем, шулайдыр да.
– Җангали хан, абаң Шаһгали хан исән, ханбикәсе дәянында, диләр. Син дә минем каршымда утырасың, иншалла, исән-имин. Кирмән-калаңа кайтырга телисең икән – рәхим ит, Телепа да, бөек кенәгинә дә каршы килмәс. Барысы да синнән тора, Җангали хан. Ышан: бөек кенәгинә Елена Глинская сине рәнҗетмәс. Шаһгали ханны хатыны белән Мәскәүгә дәшәр, сөйләшерсез, аңлашырсыз. Василий III кенәз инде күптәнгүрдә, гаеп атта да, тәртәдә дә булгандыр, кичер аны. Сиңа мәгълүмдер, фетнә башлану белән, Чүрәкәй бәк Мәскәүгә китте. Кенәгинә белән очрашкандыр, хәлләрне сөйләп биргәндер, мин аңа абаң Шаһгали ханны Мәскәүгә кайтарыгыз дип үтендем. Моңа кадәр сүзем үтә торган иде, иншалла, әле дә мине аңларлар, хәлемә керерләр. Мәскәүгә кайту белән гаскәр җыярбыз, Казанга таба кузгалырбыз. Ә син атаң-бабаң йортына кайтырсың. Кенәгинәнең дә хәленә кер бераз. Бүген ул Польша короле белән сугыша, шуның өчен синнән гаскәр сорады, ә син гаскәр җибәрү урынына фетнә кузгаттың, үзең утырган ботакка үзең балта белән чаптың түгелме соң?!
– Кирәкми миңа тәхет. Мин барысыннан да гарык. Минем Кирмән-калада кызым, минем атам йортына кайтасым килә.
– Кайтырсың, кайтырсың, боерган итсә. Бүген үк кузгалырбыз…
Кенәз Василий ым какты, шундук ясавылы түргә узды.
– Бар әле, урамдагы хәлләрне белеп кер.
Ясавылы чыгып киткәч, кенәз Василий сузылып сәкегә ятты, кулларын баш астына салды һәм күзләрен йомды.
Җангали хан ишекле-түрле йөренергә тотынды. Аның башы җиңелчә генә авырта, күңеле болгана иде. Димәк, кенәгинә Еленаның Шаһгали абасын сөргеннән кайтаруы хак булып чыга. Әмма аның Кирмән-калада утыруы хакында Җангали белми иде әле. Ни кылырга тели Елена Глинская яисә Иван Телепа? Шаһгали абасын бире җибәреп, аны Кирмән-калага кайтарырга телиме?.. Син дә нәкъ шуны теләмисеңме соң?.. Әйе, мөмкин булса, бүген үк Мәскәүгә таба кузгалырга кирәк.
Җангали хан гырылдап йокыга киткән кенәз Василийга күз төшереп алды. Кул-аякларын җәеп җибәргән, әйтерсең лә ярга чыгарып ташланган бака. Бу кешене ул дус та, дошман да итә алмады. Әллә инде дин-мәсләге башка булганга, әллә өйрәтүен ошатмады, соңгы сөйләшүдән соң тәмам гайрәте чикте. Хәтта йоклап ятканда да Василий кенәз кулын билендәге хәнҗәрендә тота. Чалып ташлаганнармыни. Шулай дип уйлавы булды, башына яман бер уй килде. Шушындый ук хәнҗәр аның үзендә дә бар лабаса… Җитәр аңа, күп күләгә булып йөрде.
«Йа Хода, йа Хода, – диде эчтән генә Җангали хан, уйларыннан курка калып. – Ни уйлыйм, ни кылырга исәп тотам. Кенәз Василий сине угланы урынына күрде. Әле дә яман эштән йолып алып калды. Алып калмаган булса, фетнә башында торса?.. Бу көнгә төшәр идеме ул?.. Юк, тагын бер юк. Әллә соң мыштым гына чыгып китсенме?..»
Ясавыл керде, Җангали аңа сөйләшмәскә кушып бармагын авызына куйды. Ясавыл аны күрше якка чык дип ишарә ясады һәм артыннан ишекне япты.
– Эшләр харап, Җангали хан. Сафа Гәрәй хан кенәз Морозны һәм Казандагы барлык урысларны җәзаларга дип әмер биргән. Урыс гаскәриләренең берсе дә кача алмаган. Булат бәк Ширин белән бикәсе Хөршидәне дә кулга алганнар. Имеш, аларга хөкемне аксакаллар чыгарачак. Мәхшәр, мәхшәр анда, Җангали хан. Сафа Гәрәй ханның марҗа хатыны вафат икән, хәзер Сөембикә ханбикәне димлиләр дип ишеттем.
– Ханбикә үзе кая соң, үзе ни ди икән?
– Тәгаен белмим. Ирем табылмыйча беркая да йөрмим дип әйтеп әйткән, диләр. Тик Сафа Гәрәй хан белән очрашырга ризалык биргән, диләр.
– Миңа кыен, кыен, – диде Җангали хан, сыгылып төшеп, һәм, ике тезен кочаклап, диварга сөялде. – Минем моңа ризалыгым юк, юк! Сөембикә Сафа Гәрәй ханга кияүгә чыгарга тиеш түгел иде. Ә ул чыгар, чыгар, ясавыл, чыгар…
– Мин кенәзне уятам, капка янында ниндидер кешеләр йөри, – диде ясавыл.
Җангали хан торып басты, ишеккә таба юнәлде.
– Мин чыгам, ул кешеләрне үз күзем белән күрәсем килә.
– Йөрмә, хан, ялварыплар үтенәм, чыкма. Сине танулары бар. Үзеңне дә, безне дә харап итмә. Аннары барыбызны да Булат бәк Ширин белән Хөршидә бикә янына илтеп ябулары бар.
Җангали хан туктады, ясавылны күздән-баштан кичерде.
– Синең хатынны тартып алдымы кенәз Василий?.. Синекен, димәк. Мактанды ул миңа. Ә син гел татарга охшагансың икән бит. Мин синең хәлеңә керәм, ясавыл. Бәлкем әле, ярдәм дә итә алырмын. Тик башта син минем бер йомышым үтә. Сарайга үтеп кер дә ханбикә мөгаллиме Александр Глазатыйны тап. Тап та бире алып кил. Буш итмәм. Кенәз түләгәнне икеләтә түләрмен. Мә, – диде Җангали хан һәм ясавыл учына янчык ташлады. – Үз гомереңә җитәрлек алтын.
Ясавыл икеләнә калды, ахыр озын мыекларын бөтереп алды һәм әкрен генә янчыкны кесәсенә койды.
– Мыекларың татарчалап кис.
– Борчылма, хан. Мин аны җир астыннан булса да синең каршыңа алып килермен. – Шулай диде дә ясавыл китә башлады.
– Тукта, – дип, аның җиңеннән эләктереп алды Җангали хан. – Ашыкма. Миңа сине кай чакларга көтәргә?
– Мин кайтырмын, хан. Бер үтенечем бар: кенәзгә минем кайдалыгым әйтмә. – Ясавыл кесәсен капшап карады һәм ирен чите белән генә елмаеп куйды.
– Озын-озак йөрмә.
– Теге вакытта, кенәз Василий хатыным тартып алганда, минем кулымда шулхәтле алтын булса, Җангали хан, мин ул хатынны аңа бирер идемме? Рәхмәт сиңа, хан. Ә Глазатый өчен борчылма, мин аны җир астыннан булса да табып алып килермен. Ясавыл Гавриил тапмаган кеше тумаган әле. Тик бер нәрсәгә шаккатам, хан: нигә кирәк булды ул сиңа Күзлебүкән? Мәгәр җавап биреп мәшәкатьләнмә. Кирәк – бетте.
13
Кичкә таба тамгачы Сираҗи өендә көтелмәгән хәл булды. Алар янына бер күзен яулык белән бәйләгән берәү килеп керде. Черем итеп яткан Җангали хан сикереп торды, Василий кенәзне төрткәли башлады.
– Кенәз, кенәз, дим. Тор!
– Уятма аны, Җангали хан, уятып маташма. Кенәз мәрткә киткән кебек йоклаячак. Үләргә тиеш ул, хәзер, бүген.
Җангали хан сәкегә менеп басты, хәнҗәренә ябышты.
– Маташма, хан. Мин сине алып китәм. Ә кенәз үләргә тиеш.
Шулай диде дә сыңар күзле кеше түргә атлады, иләмсез озын хәнҗәрен чыгарып, кенәзнең күкрәгенә кадады. Кадады да почмакка барып елышкан, төсе-йөзе агарган ханны сәкедән сөйрәп төшерде, авызына бөтереп яулык тыкты, кулларын артка каерып бәйләде һәм күтәреп торгызды да тез башы белән артына типте.
– Әйдә, атла, хан!
Җангали ханны ул урамга алып чыкты, капка каршында тамгачы Сираҗи басып тора иде, сыңар күзне күрде дә тамгачы, бил бөгә-бөгә:
– Ясавыл, ясавыл Гавриил, дим. Кенәзне дә алып китәм дигән идең ич! Калдырасыңмыни?..
Ясавыл Гавриил тамгачының изүеннән эләктереп алды һәм күтәргәндәй итте.
– Әй, син, сасы көзән, телең тешлә. Ә кенәзне бакчаңа чыгарып күм. Кара аны, кеше-кара күрмәсен, өең көл итәрмен, үзең мал урынына чалып, этләргә ташлармын…
– Йа Хода, йа Хода, Гавриил, – генә дия алды тамгачы Сираҗи.
– Капкаң яп, берәүгә дә ачма! Ә син, хан, әйдә, кузгал!
– Мине кая алып барырга исәбең, ясавыл?
– Атлан атка. Ныклап караңгы төшкәнче, капкадан чыгып калыйк. Син – сәүдәгәр, мин – синең колың. Искәрдең, хан?
Җангали хан килешеп ияк какты һәм атка атланды.
– Ясавыл, – диде ул, ниһаять, берара киткәч, чөнки Арча капкасына якынаеп киләләр иде инде. – Мөгаллим Глазатый кая?
– Глазатый кирәк булдымыни сиңа, хан? Ул күптән инде Сафа Гәрәй хан табынында утыра. Өйләнә хан, синең ханбикәңә өйләнә. Ә мин сине Мәскәүгә алып кайтып, кенәгинәгә тапшырырга тиешмен. Борчылма, кенәз Василий әйтмешли, ул сине рәнҗетмәс.
– Мине берәвегез кенәгинә кулына тапшырды инде, ясавыл.
– Кыюсың, хан. Артык кыюсың. Василий кенәз дә дөнья байлыгын кочагына тутырырга иткән иде, колачы җитмәде. Нәфес шулай итә ул. Мин кем идем аңа – ясавыл, йомышчы. Башта хатыным тартып алды, аннары үземне эт итте. Хәзер әнә кабер ташы да күрмәячәк. Кеше рәнҗетү гөнаһтыр, хан. Якының рәнҗетсәң, үзең дә рәнҗерсең, дигәннәр борынгылар. Без синең белән бүген үк кирмәннән чыгып китәрбез. Борчылма, барысы да сөйләшенгән. Син биргән алтыннарның файдасы тиде. Ходай Тәгалә адәм баласына явызлыкны да, изгелекне дә бер чама кылырга кушкан. Ә Василий кенәз исә гел явызлык кына кылды.
– Аны бирегә мәрхүм кенәз билгели түгелме соң?
– Сине дә, сине дә, Җангали хан. Барысы да минем күз алдымда булды. Ләкин тереклек гел син дигәнчә генә бармый шул. Кичәле-бүгенле кала тулы урыс сәүдәгәр вә гаскәри иде, бүген күзгә сөртергә мин калсам калганмындыр. Мин дә таеп ятам әнә, урыслар мәнфәгатен яклаучы Җангали син дә. Үзең казыган коега төкерүдер инде бу. Урыс тарафдарлары Булат бәк белән Хөршидә бикә дә дөнья белән бәхилләштеләр. Турады, турады Сафа Гәрәй хан урысларны.
– Әсирләрне дәме?
– Ю-ук, әсирләргә тимәде. Бармыни ул Казанда әсир?! Урыс коткысы гына бит, руханилар хәйләсе. Әйдәгез, христианнар, Казанга яу барабыз, диндәшләребезне коткарабыз дип, халыкны гына котырталар лабаса алар. Юк ул Казанда әсир, барысы да иректә. Телисең – иген ик, телисең – итек бас, тире илә. Бәлкем, шәрык төркеме хакимияткә менгәч, эшләр үзгәрер, урысларга әсир дия башларлар. Син тәхеттә утырганда, Җангали хан, Казанда бер генә урыс әсире дә юк иде.
– Калдыр мине биредә, ясавыл Гавриил. Мин сиңа гомерем буена игелек теләрмен.
– Менә анысы булмастыр, Җангали хан. Син – минем коткаручым. Сине кенәгинә каршына алып кайтканда гына, мине кеше рәтендә йөртәчәкләр. Василий кенәз мине эт иткән иде инде. Сер булса да әйтим, ул минем Дүнәшәмне көчләп алды. Хәзер ул карлыгач аның йортында тора. Иван Телепа кенәз сине исән-имин кайтарып җиткергәндә, әнә шул кенәзнең йортын миңа бирергә тиеш. Ә хатын күптән минеке инде, минем хатын иде, Дүнәшәне әйтүем. Ул кенәзне түгел, мине сөя иде. Мин аңа хәзер йортка керәм. Бәлкем әле, бөек кенәгинә сине исән-имин алып кайткан өчен кенәз титулы да бирер. Искәрдеңме кая таба бара эшләр, Җангали хан? Шуның өчен мин сине күз карам кебек саклармын. Бетсәк бергә бетәрбез, котылсак янә бергә. Искәрдең?
– Нигә соң кенәзне әлегә чаклы үтермәдең, түзеп йөрдең?
– Безгә уңга, уңга, Җангали хан. Үткән-сүткәннәргә игътибар итмә. Хәзер әнә шул тәбәнәк өй каршына туктарбыз.
Атларны капка бавына бәйләп, эчкәре үттеләр, ишегалдындагы эскәмиягә утырдылар.
– Шунда көтәрбез. Сабыр ит. Син миңа, Җангали хан, нигә Василий кенәзне әлегә кадәр үтермәдең, түзеп тордың, дисең. Сасысы чыгар дип курыктым. Кенәзләр мәете гаять сасы була бит, ханнарныкы кебек үк. Ә хәзер сылтавы бар. Кенәзнең нидән һәлак булуын аңлатып торырга да кирәкмәячәк. Искәрдең? Кисәтеп куям, Җангали хан. Бу хакта авыз ачып берәүгә дә сүз катмыйсың. Кенәз Василий фетнә вакытында Көнчак углан тарафыннан үтерелде.
– Кем ул Көнчак углан? Казанда андый атлы баһадир юк иде кебек.
– Батыр, кыю сугышчы, Сафа Гәрәй ханның уң кулы. Сафа Гәрәй кешеләрне сайлый белә. Син бит әле, Җангали хан, белмисең. Казанга ике капкадан килеп керәләр. Нугай капкасыннан һәм Хан капкасыннан. Нугай капкасыннан – нугайлар, Хан капкасыннан – кырымлылар. Башта каладагы урысларны кырырга керешәләр, күзгә сөртергә бер урыс та калмагач кына сарай каршына җыелалар. Аксакаллар, дәрвишләр, диндарлар, имам-мөридләр җыела. Иң алда шәех Колшәриф. Һәр як үз өлешен сорый. Колшәрифнең бер ягында нугайлар, икенче ягында кырымлылар. Уртаклык юк. Шәрык төркеме җиңде. Ә менә нугайлар белән кырымлыларны кем килештерер. Нугай аксакалы чыкты да: «Казан мәркәзен кяферләрдән яклый-аралый без бик күп кешеләребезне шәһит иттек, тәхеттә Сөембикә кызыбыз калырга тиеш», – дип оран салды. Кырымлылар шаулаша башлады. Гаскәрне Сафа Гәрәй хан җитәкләде, аннары ошбу хан Казан тәхетендә утырган иде инде, әйләнеп кенә кайтты, дип әтәчләнергә керештеләр. Шунда олуг шәех Колшәриф чыкты да: «Ике кардәшебезгә дә имин булырдай киңәшем тыңлагызчы, мөслим-инсаннар, – диде. – Мин Җангали ханбикәсе Сөембикәне Сафа Гәрәй ханга никахларга дигән тәкъдим кертәм, җәмәгать. – Колшәриф нугайлар ягында басып торган Сөембикәгә күкрәгенә уң кулын куеп баш иде. – Казан диндарларының гозернамәсе сиңа шулдыр, сөйкемле Сөембикә ханбикәбез… – Ахыр шәех Сафа Гәрәй хан тарафдарларына таба борылды: – Казан мөселманнарын кяфернең каракошыннан коткарган, ил халкына вә балигъ булган угланнарына ирек һәм азатлык алып килгән батыр хан Сафа Гәрәй, мәркәзебезнең диван әһелләре, карачылары, бәк-морзалары вә угланнары сиңа баш оралар – ханбикәбез белән бергә безнең дә язмышыбыз вә киләчәгебезне кулыгызга алсагыз иде», – диде. Беләсеңме, Җангали хан, ни тәвәккәл кеше идем, хәтта мин дә йөрәк тибешем колак түремдә ишетә башладым. Халык тәмам шашына башлады, ике яктан да бүрекләр очты, сизмәстән, мин дә малахаем күккә чөйгәнмен. Табалмадым, бәхил. Халык шатлыгы дошманны да ияртә икән ул. Шуннан кинәт айнып киткәндәй булдым: максатым Глазатыйны табу лабаса. Халыкны ыра-ера эзләдем-эзләдем – тапмадым. Тотарлар һәм танырлар дип котым ботыма җитеп йөрсәм дә, сорашып йөри башладым. Белмиләр, күрмәгәннәр. Берәүләр урыс булгач аны үтергәннәрдер, икенчеләре ул ислам динен кабул итте ич инде, кем тисен аңа, дип кинәнделәр. Мәхшәр инде менә. Ары чабам, бире чабам, юк, мөртәт. Тәвәккәлләдем дә сарайга үттем. Синең алтының йөртте, Җангали, алтының. Ул булмаса, борылып кайтасы идем Күзлебүкәнне күрмичә.
– Күрдеңмени?!
– Сарай ишегалдында кая барырга, кемнән сорарга белми кабаланып йөри идем, берәү иңбашыма кулын салды. Котым ботыма китте. Сафа Гәрәй ханның җансакчылары дип торам. Борылып бактым һәм чак кына чалкай китмәдем – каршымда Күзлебүкән басып тора. Күзем йөзенә төшүгә, мин сине кала бетереп эзлим, син монда икәнсең, дидем. Күзләрем ачыбрак карасам, башында түбәтәй, кыска җиңле мөселман камзулы, аягында кара итек – мелла да мелла, ул да мелла, җитмәсә, кулында чалмасы, аны рәтләп маташкан була. «Нигә мин сиңа кирәк булдым, ясавыл?» – диде бу. Һәм артына әйләнеп ханбикә җансакчыларына «Бу адәм – кенәз Василий ясавылы, тотыгыз үзен!» димәсенме?! Ничекләр кузгалганымны белмим һәм ничекләр калага чыгуым да хәтерләмим, бары тик Болак буена җиткәч кенә исемә килдем. Берәү дә артымнан кумый, әллә күземә генә күренде инде. Ничәмә койма аркылы сикердем, берәүнең эте ыштаным умырды, ярый әле тәнгә тимәде. Җан-фәрманга Ташаяк базарына чаптым. Таныш кибетчегә кердем дә баштанаяк киемнәрем алыштырдым. Шик юк – Александр Глазатый мине таныды, эзләтә булса кирәктер, сине дә эзләтәдер ул мөртәт, Җангали хан. Шуның өчен безнең тизрәк каладан чыгып китүебез хәерлерәк булыр. Җангали хан, мин сиңа баштан ук кисәтеп куям, биредә булган хәлләр турында берәүгә дә сөйләмә, исән-имин кайтып җитсәк, хәтта кенәгинәнең үзенә дә. Беләсең булса кирәктер, Ходай Тәгалә һәр кешегә бары тик бер баш бирә. Баш дигән нәрсә синдә дә, миндә дә бер генә.
– Мин сине аңладым, ясавыл Гавриил. Тик минем сиңа бер шартым бар: син мине Мәскәүгә түгел, Казаныма алып кайт. Минем анда кызым, туганнарым, шунда минем балачагым узды.
– Менә анысы булмастыр, Җангали хан. Сине иң әүвәл кенәгинә Елена Глинская көтә, аннан да битәр кенәз Иван Телепа. Ошбу мәлдән без синең белән Сарайчык сәүдәгәрләре, Җангали хан. Искәрдең?
– Мин барысын да әллә кайчан аңладым, ясавыл Гавриил.
– Нигә әле син хан башың белән ясавыл Гавриил нәрсә әйтсә,шуның белән килешеп торасың? – Ясавыл Гавриил җиде-сигез катлап сүгенде, капкадан кереп килүчегә таба кузгалды. – Булдымы? – дип сорады ул, сабыры төкәнүен сиздереп.
14
Акча барысын да җиңә икән – ясавыл калада ук ике ат сатып алды, ике арыш капчыгын ризык-нигъмәт белән тутырды. Аннары Җангали ханга карады да:
– Син тәмам кибетче булгансың ич, Җангали хан! – дип кеткелдәп алды. – Әллә нишләтә кием кешене. Берәүне бүре итә, берәүне – төлке. Йә, Җангали хан, Аллага тапшырдык. Кузгалабыз. Аңлаштык бугай, без – сәүдәгәрләр. Син – минем кибетчем…
Малчылар тыкрыгыннан уздылар, аларга берәү дә игътибар итмәде. Фетнәдән соң, давыл үткән хәлдәй, кала тынып, урамнар бушап калган иде. Үтүче-сүтүчеләрдән берсе генә туктап күз салса да, Җангали хан коты алынып курыкты, аны танырлар, тотып, Сафа Гәрәй хан каршына китерерләр кебек, һәм ул анда Сөембикәсен күрер шикелле иде. Хак, кеше ике туып, ике үлми, үлемнән инде ул курыкмады, мәгәр барыбер кирмән-калага кайтып нарасый кызын күрәсе килә иде, анда инде үтерсәләр дә риза. Сөембикә җанашы аны бер төн эчендә уттан алып утка салды. Аңа күренү үлемгә тиң булыр иде. Соңгы мәлдә ул хәтта ясавыл Гавриилга рәхмәт укыды. Әгәр дә мәгәр ул аны Казаннан исән-имин алып китә алса, Кирмән-каласына кайткач, ул аны үз янына хезмәткә алачак. Әйтик, ат караучылар башлыгы итәр йә булмаса җансакчысы. Сафа Гәрәй хан азатлары калада бер генә урысны калдырмадык дип кинәнәләр бугай, юк, калды, калды әле урыслар: мөгаллиме Александр Глазатый, ясавыл Гавриил, тагын әллә кемнәр бардыр. Җангали ханның башына юләр бер уй килә: ясавыл Гавриилны Сафа Гәрәй азатларына тотып бирсә?.. Тик ул чакта үзе дә Сафа Гәрәй хан каршына килеп басарга тиеш булачак. Ә анда хатыны Сөембикә! Юк, тагын бер тапкыр юк! Язмышы шулдыр, Ходай Тәгалә язганны күрми кеше үлми, диләр бит. Әнә капкага да җитеп киләләр. Арча капкасына йөз адымнар каларак ясавыл атыннан төште, тезгененнән алып, җәяүләп китте. Аны бер сакчы туктатты. Бертын сөйләшеп тордылар. Шуннан соң сакчы өстәгеләргә капканы ачарга әмер бирде, һәм алар исән-имин чыгып киттеләр. Моңа ышану кыен иде, әмма алар котылдылар. Асма күпер аша чыкканда, ат тоягы Җангали колагына «Тукта, тукта!» тавышы булып яңгырады, ләкин аларны берәү дә туктатмады. Капка тирәсендә төркем-төркем укчылар, сугышчылар тора, сөйләшәләр, көлешәләр. Яннарына Җангали хан җитәрәк, берәүсе кинәт аның ат тезгененә ябышты:
– Син кем? Кая юл тотасың?
– Йөзбаш, йөзбаш, китсен, минем кибетче ул, – диде арттан килеп җиткән Гавриил. – Мә, сәдакадан булыр, – диде ясавыл, йөзбашка бер алтын төртеп. – Сәүдәгәр мин, бигайбә, йөзбаш.
– Ни бу? – дип, учын ачты йөзбаш һәм шундук йомды, чөнки җемелдәп торган алтын акчаны күргән иде. – Ни бу дисәм…
Йөгереп икенчесе килде.
– Шымчылармы әллә?
– Юк ла, йөриләр шунда, сәүдәгәрләр, – диде йөзбаш, алтын акчаны учына кыса төшеп. – Китә бирсеннәр.
Кирмәннән чыккач та, Җангали хан атын куалап алып китте. Ясавыл Гавриил аны көчкә куып җитте һәм, ат башына ябышып:
– Кая ашыгасың, хан?! – диде.
– Белмим, – диде Җангали һәм башын иеп сүзсез калды. – Ясавыл, мин, монда килгәндә, зур өметләр белән килгән идем, хәзер качак хәлендә китәм.
– Хәлеңә керәм, Җангали хан, дәүләт калдыру җиңел түгелдер. Аның каравы сине анда Кирмән-калаң, кызың көтә. Әйдә, киттек, хан. Юлыбыз озын, гомер кыска.
– Кайтасы юлыбыз, ясавыл, кайтасы юлыбыз.
– Менә анысын дөрес әйттең, Җангали хан. Кенәгинә рөхсәт итсә, мин сине Мәскәүдән Кирмән-калаңа кадәр озатырмын.
– Бирсен Ходай, – диде Җангали хан, үкчәсе белән ат корсагына типте.
Арча юлы өстендә аларны Ходайкол угланның егетләре туктаттылар. Ясавыл Гавриилны берәүсе таныды бугай, аты тирәли әйләнеп чыкты да ат башына килеп ябышты.
– Унбаш Сәпәй, минем бу сәүдәгәрне каядыр күргәнем бар.
– Кая булсын, Казан базарында күргәнсеңдер, – диде ясавыл, тегенең күзенә туры карап. – Сәүдәгәр мин, кордаш. Алла хакы өчен рәнҗетмә, аласын ал да җибәр. Менә сиңа бер акча. Ашыгам.
– Ә теге кемең? – дип ым какты унбаш.
– Кибетчем ул. Казанда фетнә булды бит, көчкә котыла алдык. Кичә китәргә иек тә, өлгерә алмый калдык, капкаларны яптылар.
– Җибәр үзен, – диде икенче берсе. – Һәр сәүдәгәрне туктата китсәк, башыбыздагы чәчебез җитмәс. Казаннан кайчан сәүдәгәр өзелгәне бар?!
Ясавыл Гавриил кесәсеннән янчыгын чыгарды, тагын бер акчаны чирәмдә кырын төшкән азамат егеткә чөйде.
– Акыллы сүз әйттең, рәхмәт, кордаш. Моннан кичү еракмы?
– Ерак түгел, тик анда янә сакчылар тора. Сак бул.
– Атың ничек, кем белә, тау белән тау очрашмаса да, адәм белән адәм очрашыр, ди.
– Фәтхулла мин, кордаш. Умартачы Хисаметдин угланы Фәтхулла.
– Минем атым Гәрәйҗан, чак кына Сафа Гәрәй хан түгел.
– Сафа Гәрәй ханга тарма, тарсаң – арма, кордаш, егет ул.
Юлчылар җилле генә кузгалып киттеләр.
– Кичүдә тагын юлга аркылы төшәрләр инде, – диде Җангали хан.
Җангали хан Кирмән-кала капкасыннан чыгып китүгә куанып бетә алмаган иде, соңгы очрашуларында тәмам кәефе кырылды. Аңа һаман аны танырлар кебек иде. Танысалар, яман булачак иде аңа. Ходай язмасын. Кире борып сарайга алып кайтырлар, Сөембикә каршына бастырырлар, ни йөзе, ни күзе белән багар ул аңа?! Кенәз Василий ихтыярына бирелеп, хатынын, дәүләтен, ил-халкын карусыз ташлап китә. Хан тәхетендә үләргә тиеш. Шулай диләр борынгылар. Урман авызын Ходайкол угланның азамат егетләре саклый, кичүдә кемнәр тора?.. Дөрес, аның өстендә бөтенләй башка кеше киеме, йөзен сакал-мыек басты, бусы кайгыдан бугай инде. Иң мөһиме, исән-имин котылсалар, кенәгинә ничек кабул итәр? Бәгыре катып, ачуы чыгып җәзага тартса? Бит ул аңа сораган гаскәрне җибәрмәде, ул гынамы, фетнә башында торды, һәрхәлдә, башлап җибәрде. Тик соңыннан гына әллә нинди коткыга бирелде.
Алда Идел күренде, кичү тирәсендә, яр буйларында йөзләгән олау, халык урала, шаулашалар, кычкырышалар. Ясавыл Гавриил атын туктатты.
– Әллә атларны йөздереп кенә чыгабызмы, Җангали хан? Нигәдер кичүгә таба аяк тартмый, ул-бу булыр кебек.
– Югары менәбезме, түбән төшәбезме?
– Югары күтәрелү хәерлерәк булыр, анда елга да таррак.
Куе урман аша уздылар, болын сыман җиргә килеп чыктылар. Яр буенда казлар каңгылдаша, кеше тавышлары ишетелә.
– Бу як ярдан төшеп булыр, ә менә аръяк текә, – диде ясавыл Гавриил, Иделнең уң як ярына күз ташлап. – Менә нәрсә, Җангали хан, урманга кереп, эңгер төшкәнне көтеп ятмый булмас. Күреп алулары бар.
– Әйе, безне эзлиләрдер, – диде Җангали хан, килешеп.
Борылып урманга керделәр, урманда йөри-йөри зур булмаган аланга килеп чыктылар. Атларын утларга җибәрделәр.
– Үзебез дә тамак ялгап алыйк, – диде ясавыл Гавриил, капчыкларны чишә-чишә. – Казылык та алдым. Тәмле, туклыклы, кайгырма, Җангали хан, ачка үлмәбез.
– Минем кабасым да килми.
– Кымыз салып биримме соң?
– Кымызың булса, бир.
– Хан, – диде ясавыл Гавриил, казылык чәйни-чәйни. – Сине Ходай Тәгалә буйдан да, көчтән дә мәхрүм иткән, ә менә бәхетне ишеп биргән – хан. Тагын кымыз салыйммы?
– Җитеп торыр, – диде Җангали хан. – Эч күбүе бар.
– Ә мин көмешкәдән бераз авыз итәм. Син мине кичерә күр, Җангали хан. Мин бераз салырга яратам, мәрхүм Василий кенәз өйрәтте. Иртән торыр иде дә, мәрхүм, күзен ачар-ачмас, «Ясавыл, көмешкә бир!» дип кычкырыр иде, Ходай каргаган адәм. Син дә эч азрак, хан. Кайгың юыла төшәр. Мин аңлыйм сине, хан. Кыен сиңа. Соң, миңа җиңелме? Син тәхетең югалттың, хәлеңә керәм, мин дә әллә ни отмадым лабаса.
Җангали хан сүз таба алмый торды. «Син хаклы, ясавыл, – диясе килде аның. – Син берни дә югалтмадың, син әле эзләнәсең, нидер өмет итәсең, бәлкем әле, теләгеңә дә ирешерсең. Ә менә мин барысын берьюлы югалттым, оптым».
– Әллә соң җыена башлыйбызмы, ясавыл? Юл кешесенең юлда булуы хәерле ди.
– Әйе шул, – диде ясавыл Гавриил, ризыкларны капчыкларга тутыра-тутыра. – Кузгалдык, Аллага тапшырабыз.
Ясавыл кушканны кылырга ризалык бирсә дә, Җангали хан ат койрыгына тагылып Иделне кичәргә курыкты, әмма ихтыярсыз кеше буларак, юлчысына сүз дә әйтә алмады. Бары тик авыз эченнән «Ходаем, язганың булыр, сиңа тапшырам» дип кенә догасын укыды.
Яр буена җиттеләр, ясавыл су читенә килде һәм капчыкларны бәйли башлады.
