Kitabı oku: «Müsibəti-Fəxrəddin / Seçilmiş əsərləri», sayfa 6

YAĞIŞDAN ÇIXDIQ, YAĞMURA DÜŞDÜK
(Komediya, 4 məclisdə)

ƏHLİ-MƏCLİS

H a c ı Q ə m b ə r – əlli yaşında, sövdəgər

D i l b ə r x a n ı m – qırx altı yaşında, onun övrəti

C a v a h i r x a n ı m – on səkkiz yaşında, onların qızı

Y e t ə r – qulluqçu, on altı yaşında

C ə b i – nökər, qırx səkkiz yaşında

H a c ı S a l m a n – tacir

M a y o r X u d a v e r d i b ə y – xaşalqarın

Ə ş r ə f b ə y – cavan oğlan, Dilbər xanımın bacısı oğlu, oxumuş

D ə y i r m a n ç ı Q ı d ı k i r v ə – gödək, qoca kişi, üzü qırxıq, uzun sallama bığ

M o l l a S ə f i

A ş ı q V ə l i

T ı n t ı n İ m a m q u l u – başmaqçı

M a h m u d – Əşrəf bəyin nökəri

ƏVVƏLİNCİ MƏCLİS

C a v a h i r x a n ı m (tək, taxt üstə oturmuş, bikef). Pərvərdigara! Sən özün bizə rəhm elə, yamanca yerdə axşamladıq, qəribə, olmayan xataya düşdük… Yazıq anam baş götürüb evdən qaçıb, bilmir nə tövr bədbəxt atama kömək eləsin. Allah evini başına uçurtsun Hacı Salmanın, fəqir kişini yamanca işə saldı… Əgər biçarənin naxoşluğu şiddət eləsə, ona əlac olmasa, belə müsibətə dözmək olmaz, mən gərək özümü diri-diri quyuya salam… Fəqir atam. Yazıq atam. Günü qara anam. Bədbəxt, köməksiz anam. (Ağlayır.)

Ə ş r ə f b ə y (daxil olub). Cavahir, nə olub, ay qız, deyəsən ağlayırsan?

C a v a h i r x a n ı m. Sənə qurban olum, ay xala oğlu, nə yaxşı sən gəldin. Evimiz yıxılıbdır, başına dönüm.

Ə ş r ə f b ə y. Nə olub, ay qız, nə olub?

C a v a h i r x a n ı m. Nə olacaq? Hacı Salmanı tanıyırsanmı? Evi yıxılmış biçarə atamı tovlayıb, var-yoxunu əlindən alıb verib baramaya, indi deyirlər ki, Qara dəryada gəmi qərq olub, tamam barama batıb… Atam bu əhvalatı eşidən kimi başına hava gəlib, olub dəli, evdən qaçıb. Anam da pir, ocaq qalmayıb ora qaçmaya, bir molla və seyid qalmayıb, ona dua yazdırmaya. Özü də evdən baş götürüb itib.

Ə ş r ə f b ə y. Bu yaxşı iş olmadı… Həkim gətirmisizmi?

C a v a h i r x a n ı m. Həkim-zad nə qayırır?.. Ancaq qalmışıq kişinin həşrinə, bilmirik nə çarə edək.

Ə ş r ə f b ə y. Bəs Hacı özü haradadır?

C a v a h i r x a n ı m. Mən sənə deyirəm ki, atam belə. adəticə olub dəli. Nə qədər yalvardım ki, ata, sənə qurban olum, getmə, bir az yat dincəl, məni də itələyib yıxdı ora, ayaqyalın, başaçıq, hədərən-pədərən danışa-danışa getdi.

Ə ş r ə f b ə y. Yaxşı ki, mən gəldim. Heç fikir eləmə, Cavahir, mən bu saat gedib lazımı binagüzarlıq elərəm. Həkim gərək, dərman gərək. Lazımdır Hacını evdən çölə qoymamaq.

C a v a h i r x a n ı m. Gözlərinə qurban olum, Əşrəf… Bax, səni qoymayacağam gedəsən, ta ki, atam yaxşı olub, dürüst sağ olanacan.

Ə ş r ə f b ə y. Durmaq yeri deyil, dəxi mən getdim… Ancaq xalam gələndə deyərsən ki, çox cəzə-fəzə eləməsin, Allah qoysa yaxşı olar.

C a v a h i r x a n ı m. Get, Allah səni bizə çox görməsin. Get, Allah fəryadına yetsin. (Əşrəf gedir.) Pərvərdigara! Şükür sənə. Mənim bacılarım hərəsi gedib bir Allah bəndəsinə, öz evlərində rahat dolanırlar. Mən bədbəxt gərək belə müsibətə düçar olaydım?.. Mal-dövlət əldən gedib. Bundan sonra bizim günümüz nə təhər keçəcək, Allah bilir?! Yazıq canım, fağır canım!

D i l b ə r x a n ı m (daxil olur, yorulmuş, bikef). Cavahir, o suyu mənə ver, dilim ağzımda yanıbdır, ayaqlarım qəbər olub… Görəsən mən hansı saatda dünya üzünə gəlmişəm? Mən olan günə daş düşəydi! Elə bu qalmışdı ki, qəza bizim başımıza gətireydi?

C a v a h i r x a n ı m (su verib). Ana, gəlsənə ayaqlarını isti su ilə yuyam.

D i l b ə r x a n ı m. Lazım deyil, bala, gedəcəyəm…

C a v a h i r x a n ı m. Heç yerə getmək lazım deyil… İndi elə bu saat Əşrəf dava-dərman gətirəcək. Dedi ki, xalam çox cəzə-fəzə eləməsin və qorxmasın. Heç zad olmaz. Atamı da bu saat gətirəcəkdir.

D i l b ə r x a n ı m. Əşrəfin gəlməyi yaxşı oldu… Sizə canım qurban, şəhər tamam dəyib bir-birinə. Hara gedirəm gədələr məndən əl çəkmirlər. Biri deyir pirə apar, biri deyir dua yazdır, birisi hırıldayır, birisi yalandan, guya ki, bizim dərdimizə qalır… Mən də inanıram… Nə bilim? Adamın əli yananda ağzına təpər… Mənə hər nə deyirlər, mən də onun dalınca gedirəm. Nə bilim? Hacı Salmanın evin Allah yıxsın, balaları qırılsın!

C a v a h i r x a n ı m. Allaha yalvarmaqdan savay əlimizdən nə gələr?

D i l b ə r x a n ı m. Məscid qabağında dizi üstə çöküb, nə qədər yalvarmışam, nə qədər söz demişəm.

C a v a h i r x a n ı m. Yavaş bir, deyəsən atamı gətirirlər.

Ə ş r ə f b ə y (çöldən). Ay kişi, vallah, billah, tallah, mən səni aldatmıram… Bəri gəl, sən nə təhər adamsan? Bəri gəl deyirəm sənə. Bir gəl, de nədir sözün.

(Hacı Qəmbər, Əşrəf bəy və Cəbi daxil olurlar, Dilbər xanım, Cavahir xanım Hacını qucaqlayır.)

D i l b ə r x a n ı m. Ay kişi, evindən niyə qaçırsan? Bəri gəl, bir az dincəl.

C a v a h i r x a n ı m. Ata məgər bizə sənin yazığın gəlmir?

Ə ş r ə f b ə y (acıqlı). Allahı sevərsiz, danışdırmayın, oturun yerinizdə. Nə xəbərdir?!

H a c ı Q ə m b ə r -

 
Bir belə cəhəlkar adamlar olmaz, mən deyirəm:
Fikrində idi bir neçə turac ilə kəklik vursun,
Əvəzində oların sərçəni bozbaş edən əst.
 

O deyir, xeyr, qardaş, belə deyil… Bat-bat bexur, net rabatay. Yaramadı, getdi, batdı, itdi… İndi bunun cavabı nədir? O deyir: qaz vur, qazan dolsun. Mən deyirəm: xeyr, qardaş, yaramaz, bat-bat bexur, net rabatay! İndi yaydır, qazlar uçub gediblər… Əlavə mən deyirəm ki, əzizim, qoy gedim bu tiği-sitəmkarı oxalatdırım, Hacı Salmana qonaq gedim, o deyir: xeyr, olmaz, bat-bat bexur, net rabatay. Gəmi batdı, it də getdi, ip də getdi… Bu da beləsi… İndi necə olsun, Əşrəf, sən ağıllı oğlansan, buna nə deyirsən?

Ə ş r ə f b ə y. Mən deyirəm yorulmusan, get yat, bir az dincəl.

H a c ı Q ə m b ə r. Təəccüb iş burasıdır ki, iki qulaqlarımın birisi mənə düşməndir, birisi dost… Sağ qulağım çığırır ki, vurulan qafilə sənindir, kirədar neçün ağlar? Sol qulağım çığırır: yalan deyir, çox qələt eləyir, bat-bat bexur, net rabatay. O dolu sandıqlar sağ olsun, biri ləl, biri cavahir… Sağ qulağım deyir ki, yüz min təbib neynəsin, bir fələk qarğamışa. Sol qulağım deyir: qələt eləmə, bir şəm ki, haqdan yana, heç bad ilə sönməz. Kafir uşaqları məni lap təngə gətiriblər, bilmirəm hansına inanım… Amma Hacı Salmana bir düdəməyi-hindi ilişdirməyim var… Belədir, Cəbi, ya yox?

C ə b i. Sənə gələn dərd-bəla gəlsin Cəbinin balalarına, yazıq ağa!

H a c ı Q ə m b ə r. Ayağımın birisi deyir: dərya topuqdandır, o birisi deyir: həri, ha-ha… Dərya Bakının neft quyularından da dərindir, ora düşən, get, ay batandan sonra gəl. Bat-bat bexur, net rabatay… O qaldı İsrafilin düdək çalmağına. Yat ki, yatacaqsan… (Uzada-uzada) Gəmi… dərya… barama… Hacı Salman… Hacı Qəmbər… qutrats!..

C a v a h i r x a n ı m. Ata, heç bilirsənmi, gecədən nə keçibdir? Gəl gedək yataq, gəl, canım sənə qurban. Gəl axır biz də yazığıq!

H a c ı Q ə m b ə r. Gedək yataq. İsrafil zurnasını çalanacan (əlini ağzına tutub) du-u-u! Ay İsrafil qardaş, du-u-u!.. Öləsən də yatıb durmayacağam, du-u- u!.. (Gedirlər.)

Ə ş r ə f b ə y. Xala, sən heç fikir eləmə, Allah qoysa Hacı bir-iki günə yaxşı olar. O ki qaldı dövlətin əldən getməsinə, o barədə genə fikir lazım deyil. Mənim canımın da, malımın da təəllüqü var sizə. Mən bir gün də qoymaram ki, siz üsrət çəkəsiz. Mənim sizdən savay bir kəsim yoxdur.

D i l b ə r x a n ı m. Allah səni bizə çox görməsin, həmişə ümid yeri eləsin, ay Əşrəf… Ancaq yaman bəlaya düşdük.

Ə ş r ə f b ə y. Sənin canın üçün, xala, Hacının bu əhvalatından artıq məni bu gün müsəlman qardaşların hərəkəti qəmgin edibdir. Biçarə kişini bir hoydu-hoyduya götürmüşdülər ki, Allah göstərməsin… Vəhşi, nadan tayfa!

D i l b ə r x a n ı m. Doğrudur, başına dönüm, Allah onların zülmün artırsın.

(İmamqulu otağa girmək istəyir.)

C ə b i. Sən nə istəyirsən, qardaş? Nə üçün gəlmisən? Nə var burada, qoymazsız görək dərdimiz nədir?

İ m a m q u l u (burnunda). Gəlmişəm sənin sifətinə baxmağa… Rəhmətliyin oğlu, belə dur görüm… Əlbəttə, işim var ki, gəlirəm də.

Ə ş r ə f b ə y. Cəbi, qoy gəlsin görək nə deyir (Gəlir.). Nədir sözün, qardaş nə istəyirsən?

İ m a m q u l u. Heç, bir elə artıq iş yoxdur… Deyirlər ki, Hacı belə olubdur (şəhadət barmağın salıb ağzına çıxardır). Bizim bir balaca hesabımız var, ondan ötrü gəlmişəm. Vəssalam. Nə lazım, qardaş, kasıb adamam, bir sürü külfət sahibiyəm, zarafat deyil.

Ə ş r ə f b ə y. Buyur görək nə hesabdır.

İ m a m q u l u. Hacının özünü görmək olmazmı?

D i l b ə r x a n ı m. Hacı naxoşdur, yatır. Nədir sözün onu de?

İ m a m q u l u. Hacını bu gün bazarda gördüm. Allah göstərməsin, çox yaman gündə. Allah kömək eləsin. Nə deyim… Ancaq, qardaş, bir çin külfətim var, zarafat deyil.

Ə ş r ə f b ə y. Allah xatirinə, qardaş, sözünü de, rədd ol, tul eləmə.

İ m a m q u l u. Niyə belə tələsirsiz, ay bəy? Sizi mən burada yemirəm ha.

Ə ş r ə f b ə y. Əstəğfürullah! Ay tıntın qırışmal, hesabın nədir, onu de, artıq bizə niyə əziyyət verirsən?

İ m a m q u l u. Ay bəy, niyə belə kəmhövsələsən? Deyirəm, qardaş, hesabım var, Hacı özü yaxşısını bilir.

Ə ş r ə f b ə y. Cəbi, Allah xatirinə bu kişini çölə çıxart! Füzul oğlu füzul, ovqatımızı təlx elədi. Nə qanır, nə qandırır.

İ m a m q u l u. Qanmayanda mən də Hacı kimi dəli olmamışam! Belə ona bir cüt başmaq tikmişəm, onun pulunu istəyirəm, vəssalam… Zarafat deyil, qardaş, bir naxır külfətim var.

Ə ş r ə f b ə y. Tfu, füzul oğlu füzul! Pulu nə qədərdir, ayı, pulu? Qanırsanmı?

İ m a m q u l u. Sən məni söyə bilməzsən, ixtiyarın yoxdur!

C ə b i. Ala bu sənin bir manatın, sürün buradan cəfəng oğlu cəfəng, yoxsa çənəni oynadaram!

İ m a m q u l u (gedə-gedə). Sən öləsən, heç yel də olub yanımdan ötə bilməzsən.

C ə b i. Rədd ol, heyvan! (Gedirlər.)

Ə ş r ə f b ə y. Vay müsəlman qardaş, tərbiyəsiz, vəhşi qardaş… Xudaya, nə vaxt biz bədbəxtlər elm tapıb, heç olmazsa rəftarın qaydasını öyrənəcəyik? Hər bir müsibətdən artıq bizim nadan olmağımızdır.

C ə b i (daxil olub). Ay bəy, bundan bədtəri gəlir. Xanım, sən buyur o biri otağa.

D i l b ə r x a n ı m. Xudaya, dəxi nə qaldı bizim başımıza gəlməmiş ola? (Gedir.)

Ə ş r ə f b ə y. Qoy gəlsin görək nə buyurur. Eşidiblər ki, Hacının malı batıb, özü dəli olub; onun külfətinə təsəlli vermək əvəzinə, hərəsi bir balta götürüb kişinin evin yurd eləməyə… və adlarını müsəlman qoyublar… Atəşpərəstliyə heç layiq olmayanlar…

(Mayor və Cəbi daxil olurlar.)

M a y o r. Hacını görmək olarmı?

Ə ş r ə f b ə y. Xeyr, Hacı naxoşdur…

M a y o r. Cəhənnəmə naxoş olsun, gora naxoş olsun… İndi mənim taxsırım nədir ki, tərləyə-tərləyə bu uzun yolu gəlmişəm? Deyən gərək, bihəya oğlu bihəya, pul almısan, niyə vədəsində vermirsən? Bir on gün bundan əqdəm lap nahaq yerə qoymadım gədələr onu saqqallayıb, bazar aşağı sürüsünlər.

Ə ş r ə f b ə y. Bəy, bir az atınızın başını çəkin!

M a y o r. Sən nəçisən və nə cürət edib o sözü mənə deyirsən? Məni tanımırsanmı?

Ə ş r ə f b ə y. Xeyr. Ancaq görürəm ki, adamsan, əlli-ayaqlı və qulaqlı…

M a y o r. Sən Məhəmməd yüzbaşının oğlu deyilsənmi ki, mənim qapımda dünənəcən sülənirdi?

Ə ş r ə f b ə y (kənara). Fuş… (Mayora) Bəy, sizdən çox təvəqqe eləyirəm uzun eləməyin, tələbiniz nə qədərdir, onu buyurun.

M a y o r. Qabaqca mənim sualıma cavab ver görüm Məhəmmədin oğlu deyilsənmi? Xa, xa, xa! Xalqa it hürər, bizə çaqqal.

Ə ş r ə f b ə y. Bəy, eyib olmasın soruşmaq, əldə böyümüsüz, yoxsa meşədən tutulmusunuz?

M a y o r. Əgər mən səni bu sözün üstə bazarda gədələrimə çubuq ilə döydürməsəm, bu papaq mənə haram olsun! Səbr elə!

Ə ş r ə f b ə y. Mən əgər bilsəydim ki, siz mənim sözlərimi başa düşə bilərsiz, yaxşı cavab verərdim… Çifayda… Yaxşısı budur ki, tələbinizi buyurasız.

M a y o r. İndi hər nə istəyirsən de, qəbulumdur. Ancaq axırını gözlə, gör başına nələr gətirəcəyəm.

Ə ş r ə f b ə y. Təvəqqe eləyirəm müzayiqə eləmiyəsiz… Tələbinizi buyuruz.

M a y o r. Aşkara deyirəm: hərgah mənim iki yüz əlli manatım bu saat özümə çatmasa, bu evin palaz-paltarın çölə tullayacağam. Canım, Mirzə Petros bir ağıllı kişidir, doğru deyir. Hacı olub dəli. Dəliyə gərək qəyyum tikilə, ondan sonra mənim pulum özümə çata… Mən onu gözləyə bilmərəm, heç vaxt!

Ə ş r ə f b ə y. Yəqin Hacının sizdə təməssükü var, çıxardın görək.

M a y o r. Əlbəttə var. Onsuz mən bir adama pul vermərəm. Ala. (Verir təməssükü.)

Ə ş r ə f b ə y. Siz də buyuruz: bu bir yüz, bu iki yüz, bu da əllisi… Təvəqqe eləyirəm, bilatəxir təşrif aparasız.

C ə b i (qapını açıb). Ağa, izal olun!

M a y o r. Neylək, eybi yoxdur, qeyri hesablarımız dursun görək. (Gedir.)

C ə b i. Haqqınız çatdı, kifayətdir, buyuruz!.. Buyuruz, ağa!

Ə ş r ə f b ə y. Cəbi, Allahı sevərsən, get darvazanı bağla, dəxi mən təngə gəldim. (Cəbi gedir.)

Ə ş r ə f b ə y (tək). Adın müsəlman qoyan üçün dünyada hər bir dərdlərdən acı odur ki, hansı din qardaşımıza rast gəlirsən, onda mürüvvət, rəhm, məhəbbət nişanələri bilmərrə görünmür və halonki Həzrət Rəsul əleyhüssəlam buyurubdur ki, Məğribdəki müsəlmana iynə batsa, Məşriqdəki gərək onun ağrısın bilsin… Bu saat yer üzündə nə qədər müsəlman var, cəmən zəlalətdədirlər… Səbəb? Ehkami-şəriət bilmərrə yaddan çıxıb… Elm yox, tərbiyə yox, ədəb yox… Hər bir qədəmdə vəhşi nadanlıq, adam öldürmək, qan tökmək, yalan demək… Sübut? Tamaşa edin, divanxanalar qapısında qoyun sürüsü kimi boyun-boyuna büzülüb yığılan kimdir? Müsəlman! Bir-birinin canına-malına düşmən kimdir? Müsəlman! Bu çolaq, çiyni düşük, dilənçi kimdir? Sərgərdan, əli qoynunda neyləyim deyən kimdir? Ah? Yazıq, bədbəxt, biçarə müsəlman!..

C ə b i (tələsik daxil olub). Ay bəy, muştuluğumu ver, Hacı Salman əlində bir kağız “xeyir xəbər, xeyir xəbər” çığıra-çığıra budur gəlir!

Ə ş r ə f b ə y. Heç küyə salma, qoy gəlsin görək nə xəbərdir? (Gedir qapıya tərəf, Hacı Salmanın səsi gəlir.)

Ə ş r ə f b ə y (qapı ağzında). Allah sizi xeyir xəbər eləsin, Hacı əmi, buyurun görək!

H a c ı S a l m a n (daxil olub). Hacı əmin sənə qurban, bu teli bir oxu.

Ə ş r ə f b ə y (oxuyur). Raqim v Batume, qruz bıl zastraxovan 90 tısəça rubley, ura! Mexti. Mehdi yazır ki, Rəhim Batumda, yük straxovoy olunub doxsan min manata.

H a c ı S a l m a n. Yük, yəni barama. Şükür olsun pərvərdigara… Rəhim mənim oğlumdur, Mehdi bacım oğlu… İndi bilirsən, qadonu alım, nə var? Mən burada qala bilmərəm, çünki gərək özümü maşına yetirəm… Sabah sizə tel vurram. Hacı Qəmbərə bu əhvalatı bir növ xəbər verin, bəlkə biçarə kişi bir az özün düzəldə… Hələ ki, xudahafiz. Ev adamların da mənim tərəfimdən mübarəkbad eləyin, gözləri aydın olsun. Hələ ki, xudahafiz! Durmaq yeri deyil.

Ə ş r ə f b ə y. Buyurun, Hacı əmi, Allah sizi xeyir xəbər eləsin. Xoş gəldiz.

C ə b i. Belə sənin kimi kişiyə bu Cəbinin balaları qurban. Get, get, pəhləvanım! Get, nərim, Allah səni şad eləsin.

H a c ı S a l m a n (gedə-gedə). Çox sağ ol, Cəbi, çox sağ ol. (Gedir.)

C ə b i (bərkdən çağırır). Ay xanımlar, gəlin ha, ha! Allah, sənə şükür, qaz vurulub, qazan dolub. Gəlin ha, ha!

(Dilbər xanım, Cavahir və Yetər gəlirlər.)

D i l b ə r x a n ı m. Dilim tutuldu, başınıza dönüm, nə var?

Ə ş r ə f b ə y. Qərq olan barama əvəzində Hacıya qırx beş min manat pul çatır.

C ə m ə n. Allah, sənə şükür! Allah, sənə şükür!

C ə b i. Yol verin, yol verin, ay qız Yetər, belə dur. (Ağzı ilə çalıb-oynayır.)

C ə m ə n. Allah, sənə şükür! Allah, sənə şükür!

Pərdə

İKİNCİ MƏCLİS

Vaqe olur həmin otaqda. Hacı Qəmbər, Əşrəf bəy əyləşiblər.

Ə ş r ə f b ə y. Mən çox təəccüb eləyirəm sizə ki, mənim sözümə inanmırsınız. Mənə nə düşüb ki, sizə yalan deyim. Vallah, billah, necə ki, sizə ərz eləyirəm, elə iş o qaydadadır. Ala bax, bu iki tel: Hacı Salman yazır ki, bu gün üçün sizə qırx beş min manat pul gətirsin. Əvvəlinci telin də məzmunu belədir ki, baramanı straxovoy eləyiblər doxsan min manata, yarısı Hacı Salmanın, yarısı sizin. Burada bir şəkk-şübhə yoxdur.

H a c ı Q ə m b ə r. Mən bu sözü səndən bir aydır eşidirəm. Bu gün sabah, bu gün sabah! Pəs bunun axırı nə vaxt olacaq? Doğrusu inanmıram, qardaş. Məni sən heç qınama. Rus işidir, yağmadı, bitmədi… O zaftra, zaftranı mən çox görmüşəm. Ta ki, pul gəlib əlimə çatmasa, rahat ola bilmərəm. Vəssalam.

Ə ş r ə f b ə y. Mən sizi heç qınamıram, ancaq onu mənzur eləyin; həkim bir kəlmə deyir ki, əgər Hacı xiffət eləsə, fikir eləsə naxoşluğu təzədən geri qayıdacaq. Özüvüz bilin.

H a c ı Q ə m b ə r. Mən heç zad bilmirəm, ancaq onu qanıram ki, əgər bu iş dürüst olmasa, mən gərək Hacı Salmanı dünya üzündə qoymayım sağ qala. Vəssalam. Zalım oğlu zalım elə “qaz vur, qazan dolsun” deyə-deyə mənim evimi yıxdı.

Ə ş r ə f b ə y. Bu sözü tək mən demirəm, bu xəbəri tamam şəhər danışır. Əgər siz bu tellərə də inanmayanda, mən dəxi bilmirəm sizi nə tövr inandırım.

H a c ı Q ə m b ə r. Əşrəf, sən hələ uşaqsan, dünyanın işin bilmirsən. Hər saatın bir hökmü olar… İşdir, olmadı, olmadı; yağmadı, bitmədi… Mən özümü güclən inandıra bilmərəm!

Ə ş r ə f b ə y. Eybi yoxdur, inanmırsız inanmayın, əlbət pul gələndə inanarsız.

D i l b ə r x a n ı m (daxil olub). Deyirəm, Əşrəf, dünyanın işinə bax, o gün gözümün içinə hırıldayanlar bu gün bilmirlər mənə nə qayda gözaydınlığı versinlər… Məsciddən evə gələnəcən yol uzunu bir arvad qalmayıb deməsin: “A Dilbər xanım, gözünüz aydın olsun, Allaha şükür, pulunuz çıxıb”. Mən də ürəyimdə dedim: “Ölün, canınız çıxsın”.

Ə ş r ə f b ə y. İndi gəl kişini inandır ki, bu xəbər doğrudur.

H a c ı Q ə m b ə r. Allahı sevirsiz, məndən əl çəkin. Nə istəyirsiz? Mən bilirəm mənim evim yıxılıbdır, dəxi artıq danışmaq nə lazım?.. Mən uşaq deyiləm ki, başa düşməyim. Mənə siz təsəlli verirsiz ki, mən artıq fikir eləməyim; qorxursuz ki, naxoşluğum geri qayıda.

Ə ş r ə f b ə y. Pa-a-a, rəhmətliyin oğlu, bizi lap ələ salmısız. Biz şadlığımızdan bilmirik nə eləyək, bu da elə öz dediyin deyir… Vallah, sizin acığınıza Aşıq Vəlini çığırıb burada qiyamət eləyəcəyəm… Axırda görək kim peşman olacaq.

H a c ı Q ə m b ə r. Mənim sizlən işim yoxdur, hər nə istəyirsiz, onu eləyin… Mənim bu işim özü elə bir böyük zurnadır.

Ə ş r ə f b ə y. Çox yaxşı, çox əcəb! İndi ki sizin zurnavuz var, qoy bizim də barı sazımız olsun… Cəbi! Cəbi! (Çağırır.) Bax, bu canım ölsün ki, Hacı Salman elə doğru deyib: qaz vurmusan, qazan da dolub. (Cəbi daxil olur.) Cəbi, get Aşıq Vəliyə deyinən ki, bu saat sazın da götürüb yoldaşlarilə buraya gəlsin.

C ə b i. Bay, sənə qurban olum!.. Bunu çoxdan elə də! Başın üçün, Əşrəf bəy, bu xeyir xəbəri eşidəndən bəri var-yoxumdan əl çəkmişəm. Bax, bircə manat Seyid Əzimə vermişəm, bir üç manat qara pul fəqir-füqəraya paylamışam. Şükür sənə, Allah, gündə min kərə şükür!

H a c ı Q ə m b ə r. Kor nə istər? İki göz, biri əyri, biri düz… Allah eləsin, nə deyirəm?.. İstəyirsiz zurnaçı da gətirin.

C ə b i. Bax belə söylə, mən də deyim ki, bu gün bayramımızdır… Düşməni öldürmüşəm, canına od qoymuşam. Aşıq Vəli qonşuda! Cəbi, vur, bacının toyudur. (Gedir.)

Ə ş r ə f b ə y. İndi mən bilirəm şəhərdə bu xeyir xəbər neçə adamın ovqatına soğan doğrayıb.

D i l b ə r x a n ı m. Hacı Mehdinin arvadı məni görüb deyir: “Ay qız, Dilbər, barı bu xəbər doğru olaydı… Vallah, o qədər şad olmuşam, o qədər şad olmuşam, dəxi nə deyim”. Mən də ürəyimdə dedim: “Yalansa qudurub, çiynini qapasan”.

H a c ı Q ə m b ə r. Ay balam, deyəsən, mən də yavaş-yavaş inanıram axı.

Ə ş r ə f b ə y. Nə lazım inanmaq? Hələ inanmayın. Qoy Aşıq Vəli gəlsin.

D i l b ə r x a n ı m. Bizə nə düşüb görəsən, adam alladaq? Kişi, sən özünü suya batmış toyuğa oxşatdın.

C ə b i (daxil olub). Aşıq Vəli, buyur. Ay uşaqlar, siz də gəlin… Gəlin görək, nə tövr nəğmə başlayacaqsız.

A ş ı q V ə l i (və qeyriləri daxil olub). Salam əleyküm, ağalar…

Ə ş r ə f b ə y. Əleyküm salam, Aşıq Vəli. İrəli gəl görək… Sənə bir az zəhmət verəcəyəm.

A ş ı q Vəli. Hər nə buyursanız, nökəriniz Vəli, can-baş ilən qulluğunuzda hazırdır… Ancaq bir şey ərz eləyim. Məni Cəbi çağıranda ki, sazını da götür gəl, biədəblik eləyirəm, uşaqların anası zəli kimi yapışdı ki, bir az dayan, sözüm var… Arvad, Allaha bax, tanrıya bax, çağırırlar, məndən əl çək, xeyir olmaz, dayan… Rədd ol tünbətünün nəvəsi! Başıma bir qapaz… Dedim eybi yoxdur, sonra hesablaşarıq. İndi başınıza dönüm, qulluğunuza bir neçə kəlmə söz ərz eləyim: hansı arvaddan həzər etmək gərək? Fəda olum, Hacı, bir az başağrısı verəcəyəm, əfv buyurasız… Əlhəmdülillah ki, o xeyir xəbəri ki, mən eşitmişəm, o məni artıq şad eləyib.

D i l b ə r x a n ı m. Hər nə deyəcəksən de, ancaq mən onu bilirəm ki, arvadsız kişiləri qarğalar basıb yeyərdi. Birisi də bax bizim bu kişicığaz.

A ş ı q V ə l i. Hanı elə qarğalar məni basıb yeyəydilər, canım qurtaraydı Pərizadın əlindən? Axmağın qızı dünən mənim üçün başın tərpədirdi. Deyir ki, Səttar kişinin arvadı alışdım-yandımdan özünə libas tikib, nə bilim kimin arvadı qayçıkəsməzdən tuman tikib, kimi zər-zərdən, kimi zərxaradan, kimi gendədurdan, kimi qonşunun canıçıxsından. Nə bilim, başına dönüm, qana da bilmirəm qulaqlarım tıqqıldayır. Deyirəm, ay arvad, nə olsun axı? Deyir belə dərd olsun, vərəm olsun! Sən də aduvu kişi qoymusan? Başıma bir qapaz. Bizim

Pərizad indi belə Pərizaddır. (gülüş)

Ə ş r ə f b ə y. Bəs hansı arvaddan həzər etmək gərək, Aşıq Vəli, de görək.

A ş ı q V ə l i. Ərz eləyim, ay ağalar, o arvaddan həzər etmək gərək ki, sübhdən axşamacan dodağının altında həmişə donquldana.

Ə ş r ə f b ə y. Xalasına lənət!..

A ş ı q V ə l i. Genə o arvaddan həzər etmək gərək ki, təzə ərinin yanında rəhmətlik ərini tərif eləyə.

C ə b i. Bizim Şahsənəm kimi.

A ş ı q V ə l i. Ələlxüsus həzər etmək gərək o arvaddan ki, həmişə öz baxtından şikayət eləyə.

Ə ş r ə f b ə y. Afərin, Aşıq Vəli… Dalı gəlsin.

C ə b i. Ağa, birini də mən deyimmi?

H a c ı Q ə m b ə r. Bacarırsan de, Cəbi.

D i l b ə r x a n ı m. Cəbi, bu kol sən girən kol deyil ha, özünü gözlə!

C ə b i. Al gəldi, Aşıq Vəli! O arvaddan həzər etmək gərək ki, hansı ki əri evə gələndə sımsığın sallaya, əri evdən gedəndən sonra şıllaq ata. (gülüş)

Ə ş r ə f b ə y. Aşıq Vəli, al üstün.

A ş ı q V ə l i. Yenə o arvaddan həzər etmək gərək, Əşrəf bəy ki, cavanlığında min bəd əməl eləyib, axırda mərsiyəxanlıq bina edə.

H a c ı Q ə m b ə r. Mən ömrümdə arvad mərsiyəxanının cəmini elə gördüm. Lənətüllah!..

Ə ş r ə f b ə y. Aşıq Vəli bu gün qiyamət eləyir. Hm, dalı gəlsin!

A ş ı q V ə l i. Ələlxüsus həzər etmək gərək o arvaddan ki, həftədə birinə siğə olmuş ola.

C ə m ə n. Xa, xa, xa!..

C ə b i. Aşıq Vəli, demə ki, qanmadı ha, axırda mənə sataşdın. Sən öləsən, hərgah bu söhbəti Bədirnisa xalam eşitsə, sənin bığında bir tük qoymaz qala.

A ş ı q V ə l i (sazı kökləyə-kökləyə). Bədirnisa xala, Əşrəf bəy, bir elə artıq siğə olmayıb. Bir Kərbəlaya gedəndə olub, bir Xorasana gedəndə, bir, iki ya üç mərsiyəxana, bir üç-dörd mollaya, vəssalam. Bir yol da meylində var idi ki, nökərinizə siğə olsun, Pərizaddan qorxdum.

C ə m ə n. Xa, xa, xa!.. Xa, xa, xa…

A ş ı q V ə l i (çalıb oxuyur) –

 
Ey əzizim, uyma bu puç dünyayə,
Axır salar səni yaman sevdayə.
Nazü-nemətinə çox həris olma,
Allanma dövlətə, gəzgilən sayə.
 
 
Təhtanı, fövqani qəsrinə baxma,
Xəz xirqəsinə su kimi axma.
Qızıl eynəkləri fəxr edib taxma,
Mübahat eyləmə zərrin əbayə.
 
 
Bunlarmıdır, gözüm, insana ziynət?
Bunlarla insanlıq olmaz həqiqət.
Lazımdır insana, bil ki, mərifət,
Mərifətsiz vermə ömrün fənayə.
 
 
Adımı soruşsaz, Aşıq Vəliyəm,
Axtarmayın ağıllı, ya dəliyəm,
Nə Bakı, şirvanlı, nə gəncəliyəm,
Hardan olsam, bir bəndəyəm xudayə.
 

H a c ı Q ə m b ə r. Ay sağ ol, Aşıq Vəli. Çox sağ ol, qardaş!.. Yaxşı sözlərdir.

D i l b ə r x a n ı m. Bərəkallah, bərəkallah, Aşıq Vəli!

Ə ş r ə f b ə y. Gəlsin qulluği-şərifinə bir üç danə manat. (Üç manat verir.)

A ş ı q V ə l i. Şərafətiniz artıq olsun, ay bəy! Allah o günü eləyəydi ki, sizin də toyunuzu görəydim.

D i l b ə r x a n ı m. Aşıq Vəli, indicə dedin ki, hansı arvaddan həzər etmək gərək. Əgər hünərin var, de görək kişilərin hansından həzər etmək gərək?

A ş ı q V ə l i. Belə mənim bax bu gözüm üstə! Qulaq as, xanımcan, bir-bir ərz eləyim… Əvvala kişilərin şərir, biirzinə lənət.

D i l b ə r x a n ı m. Qoçum, Aşıq Vəli, çox de!

A ş ı q V ə l i. Üzdə bir, batində qeyriyə lənət!

Ə ş r ə f b ə y. Amin!

A ş ı q V ə l i. Adama ümid-nevid verib, yerindən eləyib, zərərə salıb, axırda sözünə əməl eləməyənə lənət!

Ə ş r ə f b ə y. Vallah, Aşıq Vəlinin bu sözləri layiqdir ki, minbərdən deyilsin. Mərhəba, mərhəba, Aşıq Vəli.

A ş ı q V ə l i. Məqami-ehtiyacda dost olub, sonra dostluğu, aşnalığı kəsənə lənət!

Ə ş r ə f b ə y. Bərəkallah, Aşıq Vəli, de, qardaşım, de!

A ş ı q V ə l i. Qohum-əqrəbasına, yalı artanda, təşəxxüs edənə lənət! Ay Cəbi, mən ölüm, əgər acığın tutsa da, Allaha pənah, sənin özünə də lənət ki, Zeynəb arvadın oğlunu, divanda yalandan and içib şəhadətlik edib, vilayətdən yox elədin! Biçarə arvad əli qoynunda, nalə edə-edə qalıbdır.

C ə b i. Odur ki, Allah məni gündən-günə zəlil edir də! Doğru deyirsən, Aşıq Vəli, Allah səbəbə lənət eləsin.

H a c ı Q ə m b ə r. Bu söhbəti qoyun dursun… Aşıq Vəli, çünki oldun dəyirmançı, çağır gəlsin dən, Koroğlu! Başla görək, qəza başımıza nə gətirəcək.

A ş ı q V ə l i (çalıb oxuyur) –

 
Ay ağalar, qulaq verin ərzimə,
Sizlərdən elərəm bu iltiması.
Cəhd eləyin dünyayə bənd olmayın,
Heç kimə olmayıb dünya vəfası.
 
 
Allanma dünyanın mülkü malına,
Nə qədər çox olsa, çoxdur cəfası.
İnsanın ziynəti elmdir, ədəb,
Nə xirqəsi xəzdən, tirmə libası.
 

H a c ı Q ə m b ə r. Çox sağ ol, Aşıq Vəli, çox sağ ol.

Q ı d ı k i r v ə (daxil olub). Adə, nə çox adam vaaar!.. Hacı Qəmbər kirvə, Allah saxlasun, bağışla bir az vurmuşam, kepim kökdür… Xanım, Allah saxlasun… Paaa, Əşrəp bəy, Əşrəp bəy, Allah saxlasun! Kepin-damağın, Allah səni də saxlasun, ay Cəbi… Allah sizi də saxlasun, ay uşaqlar! Allah məni də saxlasun. Bir az vurmuşam, bağışlayın.

H a c ı Q ə m b ə r. Necəsən, ay kişi, çoxdandır səni görmürəm. Necə dolanırsan, qocalmamısan ki?

Q ı d ı k i r v ə. Allahın dövlətindən kepim çox yaxşıdır… Bir az da vurmuşam, pışdırım çalıram. Gecə-gündüz dəyirman işləyir, qatırlarım saz, kepim saz. Tut arağı bol, çaxır bol, kartoflu qazan da ocaq üstündən düşmür… Əşrəp bəy kimi otuz qonaq gəlsə, qonşuya getmərəm, dükana getmərəm, elə toyuq kəsərəm, biri bir quzu kimi.

Ə ş r ə f b ə y. Allah eləsin, Allah eləsin, ay kişi. Eşitdim özün də bir cahıl arvad almısan, doğrudurmu?

Q ı d ı k i r v ə. Ərz eləyim qulluğuva. Elə ki, bizim pağır qarı Allah rəhmətinə getdi, gördüm ki, dolana bilmirəm. Əlacımı Allah kəsdi, getdim bir qocapəndi dul arvad aldım gətirdim. İndi kepim saz, öz qarımla dolanıram.

Ə ş r ə f b ə y. Ay Qıdı kirvə, eşitmişəm ki, sən bizim Hacıyla lap uşaqlıqdan aşnasan, doğrudurmu?

Q ı d ı k i r v ə. Mən sənə bir-bir nağıl eləyim, Əşrəp bəy, sən də qulaq as, kepin kök olsun… Mən Hacını on iki yaşından tanıyıram. Mənim rəhmətlik atam, Allah sizinkinə də rəhmət eləsin, sağ idi… İki də eşşəyimiz var idi. Mən buğda daşıyırdım dəyirmana. Hacı həmişə bizim kəndə gələndə bizim otağa düşürdü… Belədir, Qəmbər?

H a c ı Q ə m b ə r. Belədir… Doğrudur.

Q ı d ı k i r v ə. Buna mən bu gün elə Hacı deyirəm ha. Həmişə mən Qəmbər deyirəm. Qulluğuza ərz eləyim, Əşrəp bəy, bu cahıl vaxtı bir laçın oğlandı, bir laçın oğlandı ki, bərabəri yoxdu… Əşrəp bəy, bir az səbr elə, bir burunotu çəkim. (Yavaş-yavaş burunotu çəkir.) Mən özüm də çox qoçaqdım ha! Elə indi bu saat da genə zalım adamam… Müsəlmanlar yorğan-döşəkdə xoruldaya-xoruldaya yatan vaxt mən şəhərə gedib, ev yiyəsini güclən durdurub, dən apararam dəyirmana… Qol yoğunluğunda buğlarımdan buz sallana-sallana gecələr iş görərəm… Bu Hacını görürsən, Əşrəp bəy? Ha bunun anası ölsün, bir belə zalım oğlan heç olmaz idi. Vallah, elə gecələr ki, göz-gözü görmür, yağış göydən tökülür, elə bil ki, sel gəlir, görürdüm ki, Qəmbər qabağında bir eşşək, suyun içində, budur gəldi… Qıdı, qapını aç! Rəhmətlik atam deyirdi ki, balam bu gədə dəlidir, nədir… Belə gecələrdə çölə çıxmaq olar ki, bu səpərə çıxır?

D i l b ə r x a n ı m. Amma indi ikicə qara pula dəyməz.

Q ı d ı k i r v ə. Yox a! Elə genə kalapası durur… Bir gün, Əşrəp bəy, Qəmbər dalında bir dağarcıq dən gətirib, mən də dəyirmanda… Səbr elə, burunotu çəkim… Haa… gəldi ki, Qıdı, bu dəni gərək üyüdəsən! Dedim, ada, görmürsən ki, təknə doludur?! Yox, olmaz… Bu dedi, mən dedim, axırı ki, özgənin sarı buğda unuyla dağarcığı doldurmuşam ki, get! Hələ getməyəcəyəm… Gərək bir kömbə də yeyim gedim! Ada, Allaha bax ki, vallah olmaz… Olmadı, kömbə də bişirdim… Peşman oldum dedim ki, “durum içim arağı”. Qəmbər başladı “sonra qırxgilən parağı”. Ada, parax nədi? Ki, bəs it adıdır… Bi!.. Sənin evin yıxılsın gədə! İndi başına dönüm, Əşrəp bəy, bu Qəmbər belə Qəmbər idi… Baxışlayasız, çox naqqallıq elədim, gedim görüm qatırlarım necə oldu.

C ə m ə n. Xoş gəldin. (Qıdı gedir.)

A ş ı q V ə l i. Ağalar, mən də qulluğunuzdan mürəxxəs olum.

Ə ş r ə f b ə y. Xoş gəldin… Allah qoysa genə görüşərik. (Aşıq Vəli Cəbiynən gedir.)

H a c ı Q ə m b ə r. Mən bir belə dayanatdı erməni görməmişəm. Bunlar mənə o qədər hörmət ediblər ki, ölənəcən yadımdan çıxmaz.

Ə ş r ə f b ə y. Görünür ki, qoçaq adammış. Görəsən bunun bir yetmiş sinni olarmı?

H a c ı Q ə m b ə r. Gərək artıq olsun.

C ə b i (hövlnak daxil olub). Ağa, sənə qurban olum, Hacı Salman elə gəlir, elə gəlir, ildırım kimi!

Ə ş r ə f b ə y. Əlhəmdülillah!

H a c ı Q ə m b ə r. Qabağa çıx, ay gədə, tez ol! Ya Allah, sən özün rəhm elə!

H a c ı S a l m a n (içəri girməmiş). Cəbi, ay gədə, Hacı evdədirmi?

C ə b i. Evdədir, başına dönüm, evdədir. Buyur, buyur, sənə qurban olum.

(Hacı Salman daxil olur, əlində qayış torba. Hacı Qəmbər və Əşrəf bəy ayağa dururlar.)

H a c ı S a l m a n (kənardan). Tö ani ki gofti ki, ruyintənəm, bülənd asiman bər zəmin əfkənəm? Hə, necəsən, yassar kişi? Qorxaq kişi! Dəxi mənəm-mənəm deməyəcəksən ki? Əşrəf bəy, salam əleyküm.

Ə ş r ə f b ə y. Əleyküm salam. Hacı əmi, özü doğru, sözü doğru, biəvəz kişi!

H a c ı S a l m a n (əlin Hacı Qəmbərin çiyninə qoyub). Hacı yoldaş, dəxi bundan sonra başına hava gəlməyəcəkdir ki? Bazara çıxıb məni söyməyəcəksən ki? De görüm!..

H a c ı Q ə m b ə r. Keçənə güzəşt deyərlər. Bəri gəl üzündən öpüm!

H a c ı S a l m a n. Nə tövr ki, sənin xahişindir. (Öpüşürlər.) Əşrəf bəy, sənin canın üçün, maşından düz buraya gəlmişəm, heç evdən xəbərim yoxdur. Dedim ki, gərək qabaqcan kişini sakit edəm, sonra evə gedərəm… İndi, Hacı qardaş, bu pulu say, mənə də bir qəbz şəfaət elə, sonra qulluğunuzdan mürəxxəs olum… Evdə də bilirəm nigarandırlar.

(Hacı Qəmbər pulu sayır.)

Ə ş r ə f b ə y. Bu gün sabahdan indiyə kimi Hacını inandıra bilmirəm ki, siz gələcəksiniz və qırx beş min manat pul gətirəcəksiniz.

H a c ı S a l m a n. Zarafat iş deyil, Əşrəf bəy, qırx beş min manat ağızda deyilir. Siz onu heç qınamayın.