Kitabı oku: «Müsibəti-Fəxrəddin / Seçilmiş əsərləri», sayfa 4
ADI VAR, ÖZÜ YOX
(Komediya)
ƏHLİ-MƏCLİS
C ə n n ə t ə l i a ğ a – böyük mülkədar, əlli iki yaşında, qırmızı saqqal
X a n p ə r v ə r b ə y i m – onun tənumənd övrəti, qırx yaşında
H e y d ə r q u l u a ğ a – onların oğlu, on səkkiz yaşında
P ü s t ə b a n u b ə y i m – on dörd yaşında, onların qızı
A l l a h q u l u –ev nökərləri
Ş a h q u l u
S ə f i q u l u
G ü l ə n d a m – ev qulluqçuları
T e l l i
M i r z ə Əsgər
U s t a M ə h ə m m ə d ə l i – bənna
K ə r b ə l a y ı M ə h ə m m ə d v ə l i – yalançı, gopçu, Cənnətəli ağanın rəiyyətlərindən biri
ƏVVƏLİNCİ MƏCLİS
Vaqe olur Cənnətəli ağanın otağında. Cənnətəli ağa, Xanpərvər bəyim, Mirzə Əsgər əyləşiblər hərəsi bir tərəfdə, Allahqulu ayaq üstə söykənib divara, belində xəncər. Pərdə qalxır.
C ə n n ə t ə l i a ğ a (güzgüyə baxıb). Nainsaf oğlu, nainsaf elə həna göndərib ki, sən öləsən, Mirzə, heç zada dəyməz. Lap çölə qolazdamalıdı… İki dəfə qoydurmuşam, saqqalım genə hələ kürən ağ yaldı.
M i r z ə Ə s g ə r. Ağa! Niyə Hacı Mehdidən götürmürsünüz? Onun ki yaxşı əla hənası var, o gün mən də almışdım.
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Yalansa, onun getdiyi həcc ona qənim olsun. O, elə yalandan, tülkü-tülkü danışmağı bilir.
X a n p ə r v ə r b ə y i m. Allah töksün sənin saqqalını!.. O da bizə bir qəhr-qəzəb olub… Vallah, dəxi qulluqçular da təngə gəlib.
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Vallah, çox acığımı tutdurarsan, atamın ərvahına, dəlləyi çağırdıb dibindən qırxdırram.
X a n p ə r v ə r b ə y i m. Gözəl ağa çox gözəldi, vurdu çiçək çıxartdı. Otur yerində. Allahı sevirsən, özünü rüsvay eləmə, görən gülsün…
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Mənə də Cənnətəli ağa deyərlər… Mənim Araz aşığımdandır, Kür topuğumdan… Hər kim nə deyəcəksə, qoy desin… Mən elə sözləri ürəyimə salsaydım, çoxdan sümüyüm çürümüşdü.
M i r z ə Ə s g ə r. Xeyr, ağa, yaxşı iş deyil… Nə lazım?.. Saqqal deyəndə, kişinin abrusudur və üzünün nurudur…
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Dünya beş gündür, beşi də qara… Vallah, Xanpərvərin acığına saqqalımı qırxdırıb bir göyçək də qız alacağam: topuğu tüklü, on dörd yaşında… xa, xa, xa…
X a n p ə r v ə r b ə y i m. Çox əcəb olur, biz də toyunda oynarıq… Allahqulu, bir qəlyan gətir… Ağa yenə eşqə düşüb… Ağzında bir dişi yox, məndən beş-betər… Ağrım o qızın ürəyinə ki, sənin kimi dişi düşüyə gedər. (Allahqulu gedir qəlyan gətirməyə.)
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Ağzımda dişim yoxsa da, at belinə minib quş ovlayanda gəl tamaşa elə də!.. Sən öləsən, atamın ərvahına, tulalar iyə düşəndə, tərlan boylarında elə bil ki, bir laçın oğlan oluram… Tərlan kəkliyi qovur, atı üzəngiləyirsən, Pəh! Pəh! Pəh! Ləzzət, nə ləzzət!
M i r z ə Ə s g ə r. Bəli, deyirlər ov çox şirin olur.
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Ancaq atın saz ola, tulaların cins, əlində tərlan… Sən öləsən, Mirzə, tulalarımın içində elələri var ki, birini bir ata qıymırsan verəsən. Ələlxüsus “Kaşdan”, “Mundir”. Əvəzləri yoxdur… Atamın ərvahına, birin yüz manata vermərəm.
X a n p ə r v ə r b ə y i m. Allah qırsın, yalan isə onları… Evdə, eşikdə istirahət qoymurlar. Hər yeri murdarlayırlar.
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Zər qədrin zərgər bilər. Sən nə bilirsən onların qədr-qiymətini. (Güləndam əlində bir cam, Allahqulu əlində qəlyan daxil olurlar. Allahqulu əvvəl qəlyanı özü çəkir, tüstüsünü çıxardır, sonra dizi üstə çöküb, verir Xanpərvər bəyimə.)
G ü l ə n d a m. Ağa, həna hazırdır. Əgər istəyirsən, yaxım saqqaluva.
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Yaxşı olar, ay qız, gətir görək.
X a n p ə r v ə r b ə y i m. Ay başınıza dönüm, görün heç bu vaxt həna vaxtıdırmı? Apar, ay qız, dəli olmamısan ha. Görmürsən Mirzə oturubdur?
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Mirzə özgəsi deyil… İndi yaxanda nə olar. Bəri gətir, ay qız, onun sözünə qulaq asma.
M i r z ə Ə s g ə r. Əlbəttə, mən də sizin nökərlərin birisiyəm… Yad deyiləm. (Allahqulu qəlyanı alıb, tüstüsünü çıxardıb, bir də haman qərar ilə verir.)
X a n p ə r v ə r b ə y i m. A kişi, bəlkə bir yad qonaq gəldi, onda necə olsun?..
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Necə olacaq? Məni də ha yeməyəcəkdir? Gəlir, gəlsin, otursun orada, tamaşa eləsin saqqalıma necə həna qoydururam. Qiyamət ha qopmur, adam ha öldürmürəm?
X a n p ə r v ə r b ə y i m (kənara). Ağrım sənin höcət ürəyinə! (Allahqulu qəlyanı aparıb, yenə gəlir.)
(Güləndam dizi üstə oturub, başlayır həna qoymağa.)
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Ay qız, nə qayırırsan? Ay qancıq, saqqalımı tamam yoldun.
X a n p ə r v ə r b ə y i m. Elə yerində yolur… Ay qız, yaxşı eləyirsən, dibindən qopart.
G ü l ə n d a m (Bəyimə). Neyləyim? Ağa sabahdan saqqalını daramayıbdır, pırtlaşıb, barmaqlarım ilişir. Mən başıma nə kül töküm?
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Yavaş, yavaş! Qəsdənmi yolursan saqqalımı, qancıq, sözbir eləyib?
G ü l ə n d a m (kənara). Dişim bağırsağımı qırır, cana doymuşam, mürdəşir yusun saqqaluvu!
X a n p ə r v ə r b ə y i m. Sən atanın goru qırxdır saqqalını, bir topuğu tüklü də qız al, rədd ol başımızdan. Dəxi biz təng gəldik.
S ə f i q u l u (daxil olub hövlnak). Ağa, başına dönüm, bir böyük bədbəxtlik üz veribdir axı!..
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Ay qız, dayan görüm! Nədir, ay gədə, nə olub?
S ə f i q u l u. Nə bilim, ay başına dönüm… Qara köpək, quduz dəymiş, o axdarma motalı yeyib, lap tərk eləyibdir. Bizim də xəbərimiz olmayıb.
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Belə quduz dəysin ona ha… Sizin də boynunuz sınsın ha… Sizi yox olasız!
S ə f i q u l u. Qapını açıq qoyublar. Açıq qaba da it dəyər. Nə bilim, ay başuna dönüm, işdir olubdur.
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Qoy bir həna qurtarsın… Səni o qara köpək ilə boğaz-boğaza bağladacağam, hələ bir tələsmə.
S ə f i q u l u. Sənin çörəyin gözümə dursun ki, mən qapını örtmüşdüm, sonra bilməyib açıblar. İndi mən neyləyim, ağa, başına dönüm? Qəza işidir, olubdur.
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Necə qəza işidir? Vələdüzzina, xətakun!
S ə f i q u l u. Motal yenə yola gedər. Quduz dəymiş iki dəri yağı da elə yeyib ki, bir xəşillik ancaq qalıbdır.
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Bəs bu nədəndir, vələdüzzina? Bu da qəzadandır?
S ə f i q u l u. Ağa, bəs nədəndir? Əlbət olacağa çarə yoxdur…
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Belə olanda qara köpək məni də yesə, o da olacaqdır qəzadan? Kafir oğlu kafir!
S ə f i q u l u. Mən neyləyim, mən başıma nə daş salım, başına dönüm?.. Bir belə ziyanlığı görəndə vallah istədim o saat qara köpəyi tüfənginən vurum öldürüm.
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Qara köpəyi sənin kimi yüz nökərə vermərəm, çölə çıx axmaq. Bir durum, gör sənin başına nə iş gətirəcəyəm, ölənəcən dadı damağından getməsin.
S ə f i q u l u (gedə-gedə). Ev ev deyil ki! Mən başıma nə kül töküm?..
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Mirzə, ölmüşünü görüm, bu evdə üç-dörd qulluqçu var, beş-altı nökər, amma onunla belə genə bir belə binizam ev heç olmaz.
X a n p ə r v ə r b ə y i m. Allahqulu! Bir qəlyan gətir. Bilirsən ona səbəb nədir? Ona səbəb odur ki, külfət böyükdür… Bax, bir arvad qənd doğrayır, birisi ev süpürür, birisi də qab-qaşığı yuyur, paltar yuyur, o biri də sənin saqqalına gündə, günaşırı həna qoyur, evi yığışdırır, nökərlər də onu kimi.
M i r z ə Ə s g ə r. Bəyim doğru deyir. Sizin evin büsatı heç yerdə yoxdur. Mən belə evlər bilirəm ki, sabahdan bir qoyun kəsiblər, axşama bir tikə əti də qalmayıbdır.
C ə n n ə t ə li a ğ a. Mirzə, görəsən şəriətə görə o qalan yağı yemək olarmı?
M i r z ə Ə s g ə r. Xeyr, ağa, yemək olmaz. Çünki it özü murdardır və həm də ağzı nəcasata dəyir, ona görə yağı işlətmək caiz deyil.
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Baxırsanmı? Ha sizin boynunuz sınsın!.. Ay sizi yerə girəsiz! Bir naxır nökərin birisinin ağlına gəlmir ki, qapını açıq qoymaq olmaz. Qapıda yeddi-səkkiz it var… Belə də ziyanlıq olarmı? Xanpərvər bəyim də əlin ağdan-qaraya vurmur. Deyir gərək müdam yeddi qat üstən tərpənmiyəm.
X a n p ə r v ə r b ə y i m. Bıy, bu nə deyir, ay qız? Elə o qalmışdı… Mənim atam evində, babam evində belə işlərə bizlərdən qarışan olubdur ki, indi mən də qarışım… Nə danışırsan, dəli ha olmamısan, ay kişi?
Ş a h q u l u (daxil olub). Ay başınıza dönüm, mənim taxsırım nədir ki, Heydərqulu ağa məni bu günə salıbdır?
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Sən nə deyirsən, ay gədə, dəxi nə var?
Ş a h q u l u. Nə deyəcəyəm? Heydərqulu ağa başıma bir yumruq vurdu ki, budur ha başım şişib, qarpıza dönübdür!..
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Nə ilən vurdu, ay gədə?
Ş a h q u l u. Yumruq ilən.
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Maşallah de, ay gədə! Maşallah! Ot kökü üstə bitər. Mən ölüm, namxuda deyin, namxuda! Ay gədə, elə bircə yumruq vurdu?
Ş a h q u l u. Gədənin atasının evini Allah yıxsın. Birini vurmayanda beşin ha vurmadı!
X a n p ə r v ə r b ə y i m. Mirzə, sənin canına, Heydərquluda pələng gücü var… Bir belə zad heç görünməyibdir.
M i r z ə Ə s g ə r. Ağa! Barı oxumağı necədir? Bu zamanda oxumaq çox yaxşı şeydir.
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Sənin canın üçün, Mirzə, nə qədər əlləşdim, oxumadı… Əvvəl qoydum məktəbxanaya, üç gündən sonra qaçdı, dedi ki, oxumaram… Dinmədim… Ondan qoydum uşkola. (Güləndama) Ay qız qurtardın? Di dur, buradan rədd ol! (Güləndam gedir.) Özüm getdim direxturun yanına, hələ bir at da vədə elədim… Oxumadı. Bir həftədən sonra qaçdı getdi qırğı ovlamağa. Xülasə, çox zəhmət çəkdim, amma çifayda oxumadı. (Allahqulu qəlyanı gətirib haman qərar ilə verir.)
X a n p ə r v ə r b ə y i m. Cancığazı sağ olsun, oxumaq niyə gərəkdir? O qədər mülk onun var, babasına bəsdir.
M i r z ə Ə s g ə r. Bəli, bəyim, doğru buyurursuz! Odur, bax, Əhməd yüzbaşının oğlu… Saf içəridə oxuyub qurtarıbdır; amma çifayda bir zad vermirlər, bikar-bikar gəzir.
Ş a h q u l u. Mənə bir deyən gərək sən niyə burada durmusan, barı get başına təpitmə qoy…
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Səni nə üstə vurdu, ay gədə?
Ş a h q u l u. Dedi ki, gərək qara köpəyin ağzını yalayasan, o quduz dəymiş də yanına gedəndə mır-mır mırıldayır…
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Xa, xa, xa!.. Xalis öz dədəsidir ki, durubdur… Mən özüm də çox elə pəstahlar kök eləmişəm. Allah qoysa, Mirzə, bir gün sənə nağıl elərəm. Bir kağız gətirənin kağızını necə özünə çeynətdirib uddurtdum. Getsin xəbər aparsın. Gülməkdən qəşş elərsən… Görək bir az kağız tapılarmı saqqalıma qoyum?
X a n p ə r v ə r b ə y i m. Yazı bilənimiz kimdir ki, evdə də kağız ola? (Cənnətəli ağa saqqalın kağızlayır, bu halda qapıda qaval səsi gəlir.)
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Saqqala qoz yarpağı yaxşı olur.
S ə f i q u l u (daxil olur). Ağa, meymun oynadan gəlibdir. (Əhli məclis tamaşa üçün dururlar qapıya və pəncərələrə.)
M e y m u n o y n a d a n. Bala, bala, balambar… (Qaval vurulur, meymun oynayır.)
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Ha bərəkallah! Ha bərəkallah! Odu ha, odu! Xa, xa, xa! Odu ha, odu! Xa, xa, xa.
Pərdə
İKİNCİ MƏCLİS
Vaqe olur həmin otaqda. Allahqulu, Şahqulu ayaq üstə söhbət edirlər.
Ş a h q u l u. Allahqulu dayı, sən öləsən, meyitini görüm, qara köpək dərinin üstündən azacıq yırtmışdı, yağı elə xakriz elədik ki, kefin gələ… İndi Şahqulu, vur ki, bacının toyudur. Düyü əldə, yağ əldə, ağaları ver yuxuya, döşən pilov üstə…
A l l a h q u l u. Bu evdə it yiyəsini tanımır, nə vecinizə, kef aparın, Allah sizə baxıbdır.
Ş a h q u l u. Allahqulu dayı, mən ölüm acığın tutmasın, sənin özünün kefi heç padşahda da yoxdur. Xanpərvər bəyimin sənə o qədər şəfaəti var, demək olar, sən süd gölündə üzürsən.
A l l a h q u l u. Nə yava söyləyirsən, ay gədə? Başına at təpibdir, nədir? Heç qanırsanmı nə deyirsən? Bir elə qələt elə ki, atan-baban duzun dadmış olalar.
Ş a h q u l u. Sən öləsən, meyitini görüm, Allahqulu dayı, heç o yan-bu yan eləmə. Bax, bu gözlərimlə görmüşəm… Amma, sən öləsən, heç kimə demərəm.
A l l a h q u l u. Sarsaq oğlu sarsaq, nə danışırsan? Ağzını qulağının dibinəcən cıraram, axmaq oğlu axmaq!..
Ş a h q u l u. Meyitini görüm, mən heç sarsaq deyiləm… Bircə de görüm, gecələr bizi yuxuya verib bəyimin otağında nə qayırırsan?
A l l a h q u l u. Veyil oğlu veyil! Mən də deyirəm bəs nə deyir… Belə qəlyan istəyir, qəlyan aparıram. Deyir ayağımı ov, ayağını ovuram… Deyir quluncumu sındır, quluncun sındırıram. Bundan nə çıxar?
Ş a h q u l u. Allah atana rəhmət eləsin! Dəxi bundan artıq nə istəyirsən?..
A l l a h q u l u. Gələn var, ay gədə, səsini kəs. Allahı sevirsən bizi nahaq qana çalxama! (Səfiqulu qaçaraq otağa daxil olur, dalınca da Güləndam ona bir bərk yumruq vurur.)
G ü l ə n d a m. Ay mürtəd oğlu mürtəd! Adamı da elə çimdiklərlərmi? Yandım töküldüm, ətim kömür kimi qaralıbdır.
Ş a h q u l u. Ay Səfiqulu dayı! Doğru deyir dayna! Niyə elə üsulluca çimdikləmirsən ki, özünün də xoşuna gələ? (Gülüş)
G ü l ə n d a m. Ağrım hamınızın ürəyinə! Azğın uşaqları azğın! (Gülüş)
S ə f i q u l u. Artıq danışsan, vallah səndən dişdək allam ki, saf ürəyin gedər, qəşş elərsən.
G ü l ə n d a m. Yavaş, boğazında qalar. Kül başına!
S ə f i q u l u. Mən ölüm, uşaqlar qoymayın! Şahqulu, tut, qoyma! Allahqulu, o yandan gəl!
G ü l ə n d a m. Mürdəşir yusun üzünüzü, murdar uşaqları! (Qaçır.)
A l l a h q u l u. Ay uşaqlar, birdən gedər deyər, vallah, Cənnətəli ağa dərinizə saman təpər, farağat oturun.
Ş a h q u l u. Xasiyyətinə bələdəm, qorxma deməz. Sən öləsən, özünün ürəyindəndir… Siz öləsiz, özü məni gündə min qapazlayır. Qızlar da qoşulurlar ona. Sən öləsən, mənə qapaz, yumruq. Mən də, sən öləsən, meyitini görüm (uzada-uzada) həllənirəm, həllənirəm… Xülasə, qardaş, bu evə Allah min bərəkət versin, hamının kefi kökdür.
H e y d ə r q u l u a ğ a (o biri otaqdan). A gədələr! Şahqulu! Allahqulu! Ay murdar uşaqları, sizi çağırmıram? Biriniz bura gəlsənizmi!
Ş a h q u l u. Hər kim qapaz yemək istəyir, buyursun! Mən qələt elərəm, getmərəm. (Qaçır.)
S ə f i q u l u. Ay gədə, Şahqulu! Ağa səni çağırır, hara qaçırsan? (Bunlar da qaçırlar.)
T e l l i (daxil olub). Sənə qurban olum, ay Allah! Səni and verirəm öz birliyin hörmətinə, məni bu evdən tez xilas elə! Yoxsa canım boğazıma yığılıbdır, dəxi dözə bilmirəm… Bir yandan ömrü gödəlmiş Heydərqulu ağa mənə göz verir, işıq vermir, elə fikrə düşür, elə qələt eləyir ki, it yesə gözü ağarar… Bəyimlər də biri deyir corabımı çıxart, birisi də papiros gətir, od gətir, gör saqqızım hardadır… Özləri yerlərindən tərpənməzlər. Bilmirsən hara gedəsən…
H e y d ə r q u l u a ğ a (daxil olub). Yaxşı düşmüsən əlimə, dovşan çomağa rast gələn kimi… Dünəncə məni niyə söyürdün?.. İndi necəsən?
T e l l i. Sürün cəhənnəmə! Min yol sənə demişəm mənə sürtüşmə, xeyir aparmazsan. Vallah, qarnına bir bıçaq soxaram ki, bağırsağın ayağına dolaşar… Bihəya oğlu bihəya!
H e y d ə r q u l u a ğ a. Adın nədir Daşdəmir, yumşalısan, yumşalı…
T e l l i. Əlisi dəli, Vəlisi dəli, qırılmışın hamısı dəli.
H e y d ə r q u l u a ğ a. Vallah əlimdən qurtara bilməyəcəksən… Nahaq yerə məni əzaba salma.
T e l l i. Ağlın özününkülərə getməsin… Bu bıçağı görürsənmi? Yaxşı olar ki, məndən əl çəkəsən… Dünən də atan, saqqalından utanmayır, əlimi sıxır… Yox bu xalq özünü çöldə qoyubdur… Kökünüz kəsilsin. (Gedir.)
H e y d ə r q u l u a ğ a. Görək Telli! Qalsın səninkilə mənimki. (Gedir o biri otağa. Püstəbanu bəyim tələsik yüyürür pəncərə tərəfə, dişində papiros.)
P ü s t ə b a n u b ə y i m. Güləndam, Güləndam, bir tez gəl! Tez ha, Güləndam, getdi, gəl! (oxuyur) Getmə, qurbanın olum…
G ü l ə n d a m. Kimdir, xanım, kimdir? Hanı, necə oldu?
P ü s t ə b a n u b ə y i m. Belə Yusif bəydir, Cavad bəyin oğlu.
G ü l ə n d a m. Zalım oğlu zalım, xalis Yusifdir… Allah saxlasın gözdən-nəzərdən… Ay kafir oğlu, bir bəri bax, dayna!..
P ü s t ə b a n u b ə y i m. Bilsə ki, baxan var, gözün buradan kəsməz… Xa, xa, xa! (Yalandan gülür.). İndi getməzsən.
G ü l ə n d a m. Bax! Bax! Bax! Tərlanım… Bax, qızlar səni yesinlər!
P ü s t ə b a n u b ə y i m. Zalım oğlunun gərdəni bir qarışdır… Yerişinə bax! Səkir… Quş kimi səkir kafir oğlu.
G ü l ə n d a m. Ayağında çəkmə, arxalıq da məxmər… Bax, indi də papağın əyri qoydu.
P ü s t ə b a n u b ə y i m. Hələ çox büsat düzəldəcəkdir lotu… Deyəsən gələn var. (Gedir, oxuyur) “Getmə, yesirin oldum”.
Ş a h q u l u (daxil olub). Gördünüzmü Yusif bəyi? Gördüz necə gözəldir?.. Havaxt məni görəndə deyir: a kafir oğlu, mürtəd oğlu, bəyimin kefi necədir?
P ü s t ə b a n u b ə y i m. Yəni məni də soruşur? A səni yesinlər, Şahqulu! Göyçəkdirmi? Uzaqdan çox gözəl görünür.
Ş a h q u l u. Yaxından baxanda ki, sağ adam valeh olur… Allah bir xeyir iş düzəldə idi, nə oynardım, nə oynardım!..
P ü s t ə b a n u b ə y i m. Nə cür oynardın, a gədə?.. Elə indi bu saat oyna görüm… Mən ölüm başla… hm, tez!
G ü l ə n d a m. Qara geyəsən, oynasana!.. Hə, durma, başla görək.
P ü s t ə b a n u b ə y i m. Sən Yusif bəyin ölmüşü oyna!..
Ş a h q u l u. Yusif bəy ölüncə, qoy dünya-aləm dağılsın… Siz çalın, mən də oynuyum.
P ü s t ə b a n u b ə y i m (pəncərə taxtasında ləzginka çalır). Güləndam, əl vur! Ha qoçaq, ha qoçaq. Bərəkallah, afərin, Güləndam, yeridi, qoyma! (Şahqulunu qapazlayır.)
Ş a h q u l u. Vurun, sizə qurban olum! Vurun, əzizlərim, sizə qurban!.. Dəxi bəsdir! Dəxi bəsdir, başınıza dönüm, öldüm axı… Bəsdir, vallah, dişlərəm.
P ü s t ə b a n u b ə y i m. Ağzına bax qoduğun! Gör nə deyir: dişlərəm! Güləndam, yeridi! (Şahqulu qaçır, qızlar gülüşürlər.) Xa, xa, xa… (Gedirlər o biri otağa, o yandakı otaqdan Cənnətəli ağanın səsi gəlir.)
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Nə var, a gədə? Genə nə olubdur? Bəri gəl görüm! Niyə qaçırsan? (Cənnətəli ağa, Kərbəlayı Məhəmmədvəli və Şahqulu daxil olurlar.)
Ş a h q u l u. Ağa, başına dönüm, hansı otağa girirəm məni qapazlayırlar. Canımın dərdindən bir yerdə dura bilmirəm. canım cəhənnəmə, papağımın şiltiyin atıbdırlar.
C ə n n ə t ə l i a ğ a (oturub). Qırışmal oğlu, nadürüstlük sənin özündəndir. Papağın yırtılar birini də allam. Get, böyük ağaya ərz elə ki, Kərbəlayı Məhəmmədvəli gəlibdir. (Gədə gedir.) Kərbəlayı, indi söylə görüm kənddə nə var, nə yox?
K ə r b ə l a y ı M ə h ə m m ə d v ə l i (yanında xurcun, içində bir kəllə qənd, bir sərnic qatıq). Ağa, başına dönüm, sənin ki, adın bizim üstümüzdədir, şükür Allaha, kefimiz çox kökdür. Allah sənin kölgəni bizim üstümüzdən əskik eləməsin.
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Olsun, olsun… Söylə görüm, dəxi nə var, nə yox, özün necə dolanırsan?
K ə r b ə l a y ı M ə h ə m m ə d v ə l i. Ağa, dövlətindən kefim çox kökdür. Ancaq bu qış səkkiz gamuşum, on dörd inəyim, Xırda-paradan başqa, tələf olubdur.
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Paho, nə böyük ziyanlıq olubdur!
K ə r b ə l a y ı M ə h ə m m ə d v ə l i. Ağa, dövlətindən qalanı da çoxdur… Mən bura gələndə qulluqçunuz bir az tədarük görmüşdü, ancaq bir elə qəza üz verdi ki, hamısını gətirə bilmədim. Yolda düşdüm Səmədbəygilə. Orada sənin dövlətindən mənə çox hörmət elədilər… Səfiqulu ağa da orada idi. Dedi ki, Kərbəlayı, gərək oturub mənim ilən bir yerdə çörək yeyəsən. Dedim, ay ağa, necə ola bilər? Mən elə qələt eləyə bilmərəm… Olmadı, oturdular, bir az çörək yedik. Sonra durdum ki, yola düşüm, gördüm sovqatımın çoxu gedibdir. Bilmədim motalı kim apardı, yağ necə oldu, qaymağı kim yedi. Qalanı bir sərnic qatıq oldu, heç açıb ağarda da bilmədim. Əlim boş olmamaqdan ötrü burada bir kəllə qənd alıb gətirdim.
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Dəxi nə var, nə yox?
K ə r b ə l a y ı M ə h ə m m ə d v ə l i. Dəxi sağlığınız, nə var ki. Bir də, ağa, qubernator camaatdan ağsaqqal istəmişdi. Bir on nəfər cəm elədim, getdik… Buyurdu niyə dinc oturmursunuz, oğurluq eləyirsiz? Bilirsizmi ki, oğurluq eləyən gərək binamusluğu da gözaltı eləsin? Ondan ötrü ki, onun arvad-uşağı yasavullar və kazak əlində yesir kimi həlaka gələr… Çox söylədi… Burada mən nə cür danışdımsa, dürüst yadımda deyil, amma onun elə xoşuna gəldi ki, oradan buyurdu mənə bir midal gəlsin nəlbəki böyüklüyündə.
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Paho! Kərbəlayı, hər sözün doğru isə, amma burada çox artırdın. Onun üçün ki, nəlbəki böyüklüyündə midal olmaz; o böyüklüyündə yasavul nişanı olar.
K ə r b ə l a y ı M ə h ə m m ə d v ə l i. Başın üçün elə idi ağa! O günü də bir əhvalat oldu. Sarı Əhməd bəhrənin üstə bir az artıq-əskik danışdı. Üstümdə yaraq yox, elə əlimə bir paya keçdi. Bir balaca qulunuz da var, elə onu gördüm ki, Əhmədi bayaq alıb altına… İndi o, başı qanlı şikayətə gedibdir. Dövlətindən, heç zad bacara bilməz… Nə qədər canımda can var oğlunuza heç kim cürət eləyib, dil tərpədə bilməz.
(Xanpərvər bəyim və Şahqulu daxil olurlar.)
X a n p ə r v ə r b ə y i m. Kərbəlayı, kefin yaxşıdırmı? Nə qayırırsan, nə eləyirsən?
K ə r b ə l a y ı M ə h ə m m ə d v ə l i (baş əyib). Şəfaətiniz artıq olsun, xanım, ömrünüzə dua eləyirəm, kölgənizdə dolanıram.
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Deməzsənmi Kərbəlayının on dörd gomuşu, altı inəyi bu qış tələf olubdur.
X a n p ə r v ə r b ə y i m. Ay, vay, vay! Nə pis iş olubdur!
Ş a h q u l u. Kərbəlayı, sənin bir elə malın harada idi? Rəhmətliyin oğlu, köhnə peşəni əldən qoymayıb goplayırsan.
K ə r b ə l a y ı M ə h ə m m ə d v ə l i. Sən mənə havaxt naxırçı olmusan ki, mənim malımın sayını biləsən, qoçaq?
Ş a h q u l u. Niyə, biz sizə qonşu deyilik, Kərbəlayı? Çığırmağa dəyirman, öyünməyə yad ellər. Belə gopu get elə yerdə işlət ki, səni orada tanıyan olmasın.
X a n p ə r v ə r b ə y i m. İtil buradan, vələdüzina! Sən heç ağzının sözünü bilmirsən! Kərbəlayı dəxi nə var, nə yox?
Ş a h q u l u. Kərbəlayı, başla görək.
C ə n n ə t ə l i a ğ a. İtil sənə deyirlər buradan, simitən oğlu simitən! İndi biz ilən həmsöhbət olacaqdır.
Ş a h q u l u. Kərbəlayı, bağışda, bəlkə xatırına dəydim.
X a n p ə r v ə r b ə y i m. Ay gədə, itilib getməzsən?
Ş a h q u l u. Bəli, gedim. (Gülə-gülə gedir.)
K ə r b ə l a y ı M ə h ə m m ə d v ə l i. Əliboş bu qapıya gəlmək mənə layiq deyil. Mən bu evin çörəyi ilə adam olmuşam. Çünki yolda sovqatımı əngələ saldılar, naəlac qalıb bu qəndi aldım ki, ağa özünə mürəbbə bişirtsin. (Qəndi çıxardıb kənara qoyur.)
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Kərbəlayı, bizə nə çox xəcalət verirsən?
K ə r b ə l a y ı M ə h ə m m ə d v ə l i. Allah qoysa, gör, ağa, mən bu evə nə cür nökərçilik edəcəyəm… Mənim, ağa, ikinizdən də bir təvəqqem var… Mənim malım bu il elə ələfsizlikdən tərk oldu. Deyirəm hərgah şəfaətiniz olsa, o sizin aşağıdakı evin yanında, arxın altındakı yeri mənə bərat buyurasız, artıq yer də deyil, beş-altı çuvalın yeri ancaq olar, dana-bizo çəpəri qayıram.
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Hə, yadımdadır… Oranı mən, orada olanda, istəyirdim bağ saldıram. İndi ki, sənə lazımdır, bağışladım sənə, sənin qulluğun mənim yanımda çoxdur. Hələ sənə çox zad verəcəyəm.
K ə r b ə l a y ı M ə h ə m m ə d v ə l i. Şəfaətiniz artıq olsun, Allah sizin kölgəvüzü bizim üstümüzdən əskik eləməsin, onsuz biz ayaq altında itərik. İndi, ağa, rüsxət versəz, gedib o bacım qızı Güləndamı da görüb gedərəm, yolum uzaqdır, bəlkə qaranlığa düşməyəm.
C ə n n ə t ə l i a ğ a. Yaxşı, Kərbəlayı, mən özüm də gedəcəyəm, bir yerdə gedərik… Təliqəni də Mirzə gələr, yazdıraram. (Kərbəlayı Məhəmmədvəli Xanpərvər bəyimə baş vurub çıxır. Cənnətəli ağa da gedir.)
X a n p ə r v ə r b ə y i m. Xoş gəldin. (Onlar gedəndən sonra çağırır.) Allahqulu, Allahqulu, bir qəlyan.
