Kitabı oku: «Ölü canlar», sayfa 5

– Odur ey baş yol!

– Bəs o tikinti nədir?

– Aşxanadır.

Selifan:

– İndi daha biz özümüz gedərik, – dedi, – sən qayıt evə.

Selifan briçkanı saxlayıb onun qozladan düşməsinə kömək etdi və dodaqaltı: «Ay qara baldır!» – deyə mızıldandı.

Çiçikov ona yarım qəpik pul verdi, o da, qozlaya minib yol getməsindən razı qalaraq, geri döndü.

Dördüncü fəsil

Aşxanaya yaxınlaşanda Çiçikov iki səbəbə görə briçkanı saxlatdırdı: əvvəla ona görə saxlatdırdı ki, atlar dincəlsin, ikinci də, bir qədər yeyib toqqasının altını möhkəmlətsin. Müəllif etiraf etməlidir ki, o belə adamların iştahına və mədəsinə çox-çox qibtə edir. Onun üçün, Peterburqda və Moskvada yaşayan, vaxtlarını da sabah nə kimi xörək yemək, o birisi gün üçün də necə bir nahar hazırlatmaq haqqında düşünməklə keçirən, həmin naharı da ağzına bir dənə həb atmadan yeməyən, istiridyə, dəniz hörümçəyi və bu kimi qəribə şeylər udan, sonra da Karlsbada, ya da Qafqaza gedən böyük ağalar heç bir əhəmiyyətə malik deyil. Bu ağalar heç vaxt onda qibtə oyatmırdı. Lakin bir stansiyada vetçina, o birisində çoşqa qızartması, üçüncü stansiyada bir parça mərsin balığı, ya da yağda qızardılmış kolbasa, yanınca da soğan tələb edən, sonra da heç bir şey yeməmiş kimi nə vaxt istəsə süfrə başında oturub cökəbalığı şorbası, yayın balığı və balıq mənisi vəziləri ilə bərabər balıq qutabı ya da naqqa balığı kulebyakasını dişləri altında əzişdirən və qıraqdan baxanları iştaha gətirən orta ağalara isə qibtə etməmək olmur: bax, bunlar allahın nemətindən bol-bol istifadə edirlər!. Hər bir böyük ağa orta ağanın mədəsi kimi bir mədəyə sahib olmaq üçün elə bu dəqiqə kəndlilərinin yarısını, girov qoyulmuş ya qoyulmamış, xarici və rus qaydası ilə yaxşılaşdırılmış bütün malikanəsinin lap yarısını verərdi; ancaq bədbəxtlik orasındadır ki, nə pul ilə, hətta nə də yaxşılaşdırılmış və yaxşılaşdırılmamış malikanə ilə orta ağada olan mədəni əldə etmək olmaz.

Çiçikov ağacdan tikilmiş və divarları qaralmış aşxananın ensiz talvarı altına daxil oldu. Talvarın qədim kilsə şamdanlarına oxşayan yonulmuş dirəkləri vardı. Aşxana rus kəndlisi evinə bənzəyirdi, ancaq ondan bir az böyükdü. Təzə taxtadan qayrılmış və pəncərələrin ətrafına, taxtapuşun alt tərəfinə vurulmuş kəsmə naxışlı karnizlər aşxananın tutqun divarlarına canlı bir rəngarənglik verirdi; taxta pəncərə qapaqlarına çiçəkli bardaq şəkilləri çəkilmişdi.

Çiçikov ensiz taxta pilləkanla geniş dəhlizə qalxdı və orada cırıltı ilə açılan qapı, bir də: «Bura buyurun!» deyən alabəzək çit paltarlı kök bir qarı gördü. Çiçikovun girdiyi otaqda, yol uzunu az olmayan belə ağac aşxanalarda hamının rast gəldiyi şeylər, yəni: cəng atmış samovar, hamarca şam ağacından hörülmüş divarlar, bucaqda qoyulmuş çaydanlı-fincanlı üçbucaqlı şkaf, ikonaların qabağından mavi və qırmızı lentlərdən asılmış, üzünə də qızıl suyu çəkilmiş saxsı yumurtalar, təzəcə balalamış pişik, iki göz yerinə dörd göz, sifət yerinə də qoğal kimi bir şey göstərən güzgü vardı; bundan başqa ikonalara xırdaca dəstələrlə ətirli otlar və qərənfil keçirilmişdi, lakin bu otlar və qərənfillər o qədər qurumuşdu ki, onları qoxulamaq istəyən adam ancaq asqırırdı.

Çiçikov arvaddan soruşdu:

– Çoşqa qızartması varmı?

– Var.

– Qıtığotu və xama ilə?

– Qıtığotu və xama ilə.

– Ver gəlsin!

Qarı gedib bir boşqab, bir salfetka, saralmış sümük dəstəli, cib bıçağı kimi nazik tiyəli bir bıçaq, iki dişli bir çəngəl, bir də duzqabı gətirdi; salfetka o qədər kraxmallanmışdı ki, qurumuş ağac qabığı kimi dik dururdu; duz qabını da nə qədər əlləşsəydin düz-əməlli stol üstünə qoymaq olmurdu.

Qəhrəmanımız, adəti üzrə, elə o saat qarı ilə söhbətə girişdi və soruşdu ki, aşxana sizin özünüzündürmü, ya ayrı sahibi var və nə qədər gəliri olur, oğlanlarınız sizinləmi yaşayır, böyük oğlunuz subaydırmı ya evlidirmi, aldığı arvad necədir, çoxmu cehiz gətirib, qızın atası razı qaldımı, toyda az hədiyyə aldığından acıqlanmadı ki, – xülasə, soruşmadığı şey qoymadı. Məlum şeydir ki, ətrafda hansı mülkədar yaşadığı ilə də maraqlandı və bildi ki, burada hər cür mülkədar yaşayır: Bloxin də, Poçitayev də, Mılnoy da, polkovnik Çeprakov da, Sobakeviç də. Çiçikov bu yerdə onun sözünü kəsərək: «Hə! Sobakeviçi tanıyırsan?» deyə soruşdu və elə o saat eşitdi ki, qarı nəinki Sobakeviçi, hətta Manilovu da tanıyır, Manilovun Sobakeviçdən abırlı bir adam olduğunu da bilir: Manilov gələndə o saat toyuq bişirtdirir, dana əti qızartması istəyir, qara ciyər varsa qara ciyər də istəyir, hamısının da elə bircə dadına baxır, amma Sobakeviç bircə şey istəyir, özü də hamısını yeyir və verdiyi həmin pula əlavə yemək gətirilməsini də tələb edir.

Çiçikov bu qayda ilə danışa-danışa, bircə parça əti qalan çoşqa qızartmasını yeyirdi ki, yaxınlaşmaqda olan bir ekipajın çarxlarının səsini eşitdi. Pəncərədən baxanda artırmanın qabağında üç yaxşı at qoşulmuş yüngül bir briçka gördü. Briçkadan iki adam düşdü: onlardan biri sarışın və ucaboylu idi, o birisi isə ondan bir az alçaqdı, özü də qarayanız və qara saçlı bir adamdı. Sarışın adamın əynində sürməyi vengerka, qarayanız adamın əynində isə zol-zol arxalıq vardı. Uzaqdan, uzun tüklü dörd at qoşulmuş balaca, boş bir kolyaska ağır-ağır gəlirdi, atların xamıtı yırtıq-yırtıqdı, qayış-quşqunu da kəndirdəndi. Sarışın saçlı adam elə o saat pilləkanla yuxarı qalxdı, qarayanız isə aşağıda qalıb, nökərlə danışa-danışa, briçkada nəyi isə əlləşdirir, eyni zamanda daldan gələn kolyaskaya əl eləyirdi. Onun səsi Çiçikova deyəsən bir qədər tanış kimi göründü. Çiçikov qarayanız adamı nəzərdən keçirənə kimi sarışın saçlı adam qapını əllərilə tapıb açdı. O ucaboylu, sifətdən arıq və ya, necə deyərlər, əsəbi üzlü kürən bığlı bir adamdı. Onun qaralmış üzünə baxanda belə bir nəticəyə gəlmək olardı ki, o barıt tüstüsü olmasa da, heç olmasa tütün tüstüsünün nə olduğunu bilir. Sarışın adam Çiçikova nəzakətlə baş əydi, Çiçikov da eyni tərzdə onun salamına cavab verdi. Onlar, yəqin ki, bir neçə dəqiqə içərisində danışıb bir-birilə yaxşı tanış olacaqdılar, çünki belə bir tanışlığa iqdam olunmuşdu və hər ikisi az qala eyni zamanda iltifat buyurub, dünənki yağışın yolun tozunu tamamilə yatırdığından, indi isə hava sərin olduğu üçün yol getməyin adama ləzzət verməsindən söhbət açmışdılar ki, birdən sarışın adamın qarayanız yoldaşı içəri girərək, kartuzu başından götürüb stolun üstünə qoydu və əllərilə qara, sıx saçlarını qoçaqcasına qarışdırdı. Bu, orta boylu, mütənasib vücudlu, dolu, qırmızı yanaqlı, qar kimi ağ dişli, qətran kimi qara bakenbardlı bir qoçaqdı. Onun rəngində elə bir təravət vardı ki, sanki üzünə qan çilənmişdi; sifətindən elə bil ki, sağlamlıq saçılırdı.

Birdən o, Çiçikovu görüb qollarını açaraq çığırdı:

– Bah, bah, bah! Sən hara, bura hara?

Çiçikov onu dərhal tanıdı: bu haman Nozdrev idi ki, Çiçikov onunla prokurorun evində nahar etmişdi və bir neçə dəqiqə içərisində Çiçikova elə yaxınlıq göstərmişdi ki, hətta ona «sən» deyə müraciət etməyə başlamışdı, əslində isə Çiçikov elə bir hərəkət etməmişdi ki, buna yol vermiş olsun.

Nozdrev:

– Hara getmişdin? – deyə soruşdu və sualına cavab gözləmədən dedi: – Mən, qardaş, yarmarkadan gəlirəm. Təbrik eləyə bilərsən: nəyim varsa hamısını uduzdum! İnanırsanmı, mən hələ ömrümdə belə uduzmamışdım! Gör mən nədə gəlmişəm! Bir pəncərədən bax! – O, Çiçikovun başını elə əydi ki, az qaldı onun başı çərçivəyə dəysin. – Görürsən də, nə axmaq şeydir! Məlunlar gücnən məni gətirdilər; yolda bunun briçkasına mindim. – Nozdrev bunu deyib barmağı ilə öz yoldaşını göstərdi. – Siz hələ tanış deyilsiniz? Mənim yeznəm Mijuyevdir! Mən bütün günü onunla sənin barəndə danışmışam. Ona deyirəm ki: «Biz Çiçikova rast gəlməsək daha özün bil! Hə, qardaş, bilsən ki, necə uduzmuşam! İnanırsanmı, nəinki dörd gözəl atım əlimdən çıxıb – hər şey gedib! İndi mənim nə saatım var, nə saatın zənciri… – Çiçikov gördü ki doğrudan da onun nə saatı var, nə də saat zənciri. Hətta ona elə gəldi ki, bakenbardlarından biri o birisindən balacadır və o birisi kimi sıx deyil. Nozdrev sözünə davam edərək dedi: – Amma cibimdə iyirmicə manat olsaydı, çox yox, iyirmicə manat, uduzduqlarımın hamısını geri qaytarardım, yəni uduzduqlarımı geri qaytarmaqdan başqa, lap bir namuslu adam kimi deyirəm, otuz min də bu saat bumajnikimə qoymuş olardım.

Sarışın adam dedi:

– Sən, hələ onda da belə deyirdin. Mən sənə əlli manat verdim, sən elə o saat uduzdun getdi.

– Uduzmadım! Vallah uduzmadım! Özüm axmaqlıq eləməsəydim, doğrudan da uduzmazdım! Paroledən sonra o məlun yeddiliyə əlavə edib qırağını qatlamasaydım mən bütün bankı yığışdırardım.

– Yığışdıra ki, bilmədin.

– Ona görə yığışdıra bilmədim ki, yeddiliyin qırağını vaxtında qatlamadım. Sən elə bilirsən ki, sənin o mayorun yaxşı oynayır?

– Yaxşı, ya pis, hər halda səni uddu.

– Pəh, çox böyük iş olub! Bu cür mən də onu udaram. Hünəri var, mənimlə ikilikdə oynasın, bax, onda mən görərəm, onda görərik, o necə qumarbazdır! Amma Çiçikov qardaş, bu bir yana, ilk günlər heç bilirsən necə kef çəkmişik! Doğrudan da, yarmarka çox gözəl yarmarka idi. Tacirlər özləri deyirdi ki, yarmarkaya heç bu qədər adam gəldiyi olmamışdı. Kənddən nə gətirmişdik, hamısı ən yaxşı qiymətə satıldı. Pəh, qardaş, nə kef çəkdik! Hətta indi də yadıma düşəndə… Heç elə şey olar! Yəni çox hayıf ki, sən orada yox idin. Təsəvvürünə gətir ki, şəhərin üç verstliyində draqun polku dayanmışdır. İnanırsanmı, nə qədər zabit olduğunu bilmirəm, ancaq şəhərin özündə elə qırx nəfər zabit vardı. Elə ki, qardaş, içməyə başladıq. Ştabsrotmistr Potseluev… bir əntiqə oğlandı! Bığları, qardaş, bax belə! Bordo çaxırına eləcə burdaşka deyirdi. Deyirdi ki: «Qardaş, burdaşka gətir görək!» Sonra poruçik Kuvşinnikov… Ah, qardaş, nə gözəl adamdı! Bax, ona xalis əyyaş demək olar! Biz hamımız onunla bir yerdə idik. Heç bilirsən Ponomaryov bizə necə çaxır verirdi! Sən bilməlisən ki, o dələduzun biridir, onun dükanından heç nə almalı deyil: çaxıra hər cür zir-zibil qatır: qırmızı boya, yandırılmış probka, hətta əclaf, mürvər ağacının meyvəsini də əzib qatır. Amma əgər o dib otaqdan çaxır götürsə, bu otağa o, xudmani otaq deyir, bax, qardaş, bu ayrı aləmdir! Bizə verilən şampan çaxırı elə bir çaxırdı ki, qubernatorunku bunun yanında nədir – kvas! Təsəvvürünə gətir ki, Kliko deyil, Kliko-matradur idi, yəni ki, iki qat Kliko idi. Sonra da bir şüşə «bonbon» deyilən fransız çaxırı gətirdi. İy nə iy?!. Gül nədi, çiçək nədi, hər nə desən burda vardı. Amma kef elədik ha!.. Bizdən sonra bir knyaz gəldi, şampan üçün haman dükana adam göndərdi, şampan nə gəzir! Bütün şəhərdə bircə şüşə də tapmadılar, zabitlər hamısını içmişdilər. İnanırsanmı, nahar yeyəndə mən on yeddi şüşə şampan içdim!

Sarışın adam dedi:

– Gopa basma, on yeddi şüşə içə bilməzsən.

– Namuslu bir adam kimi deyirəm – içdim.

– Sən nə istəsən deyə bilərsən, amma mən sənə deyirəm ki, heç on şüşə də içə bilməzsən.

– İçərəm, istəyirsən lap mərc gələk.

– Mərc niyə gələk?

– Şəhərdən aldığın tüfəng var ha, onu qoy mərc gələk.

– Qoymuram.

– Qoy bir görək nə olur!

– Heç nə olacağını da bilmək istəmirəm.

– Hə, qoysaydın, şapkasız qalan kimi, tüfəngsiz də qalacaqdın. Eh, Çiçikov qardaş, yəni sənin orada olmamağına mən heyfsiləndim. Mən bilirəm ki, sən poruçik Kuvşinnikovdan ayrılmazdın. Lap bir-birinizi tapmış kimi olacaqdınız! O nə prokurorun, nə də bizim quberniya şəhərində olan və hər qəpiyin üstündə tir-tir əsən xəsislərin tayı deyil!

O, qardaş, səninlə qalbik¹⁴ də oynar, bank da gedər, heç şeydən geri durmaz. Eh, Çiçikov, sən axı niyə gəlmədin? Bu sənin əlində nə idi ki! Ay idbarın biri idbar, ay yaramaz! Bir öp məni, mənim canım-ciyərim! Heç bilirsən səni necə istəyirəm! Mijuyev, taleyin bir işinə bax da: o hara, mən hara! O mənim nəyimdir, ya mən onun nəyiyəm? Allah bilir o haradan gəlib, mən də ki, burada yaşayıram… Amma, qardaş, o qədər kareta vardı ki, en gros¹⁵. Ruletkanı da bir-iki hərlədim: iki qab pomada uddum, bir çini fincan, bir də gitara. Sonra yenə də bir dəfə qoyub hərlədim, zəhrimar, hələ üstəlik də altı manat uduzdum! Amma bilirsən bu Kuvşinnikov nə arvadbazdır! Az bal olar ki, mən onunla getməmiş olam. Qəşəng geyimli bir arvad vardı: üstündə baxya tülü də vardı, taxya tülü də, daha nə bilim nələr… Mən ancaq fikirləşib öz-özümə deyirdim: «Nə qəşəng şeydir!» Bir də gördüm Kuvşinnikov, bu bicin biri bic, gedib oturdu onun yanında, başladı fransız dilində ona komplimentlər doğrayıb-tökməyə… Elə komplimentlər ki… İnanırsanmı, əlinə arvad düşdü buraxmaz. O buna belə deyir: çiyələkdən istifadə eləmək. Cürbəcür əntiqə yaş balıq, qaxac qızıl balıq gətirmişdilər. Mən birini alıb gətirdim. Yaxşı ki hələ pulum olanda başa düşüb almışdım. İndi sən hara gedirsən?

Çiçikov:

– Bir adam var onun yanına, – deyə cavab verdi.

– Adam nədir, burax getsin! Gedək bizə!

– Yox, gedə bilmərəm, işim var.

– İş də bu yandan çıxdı! Uydurdu özündən! Ay səni, Opodeldok İvanoviç!

– Doğrudan da işim var, özü də çox vacib işdir.

– Mərc gələrəm ki, yalan deyirsən! Yaxşı, bircə de görüm: kimin yanına gedirsən?

– Kimin? Sobakeviçin.

Nozdrev bu sözü eşidəndə elə bərkdən qəhqəhə çəkib güldü ki, bu cür ancaq kefi kök və sağlam adam gülə bilər və bu zaman qənd kimi ağ dişləri başdan-başa görünür, yanaqları titrəyərək atılıb-düşür, iki otaq o yanda yaşayan qonşusu yuxudan dik qalxıb gözlərini bərəldərək deyir: «Buna nə olub belə?»

Çiçikov belə gülüşdən bir az narazı olaraq dedi:

– Burda gülməli nə var ki?

Lakin Nozdrev səsi yetdikcə gülür və gülə-gülə deyirdi:

– Vay öldüm, vay indi partlayacağam.

– Burda gülməli heç bir şey yoxdur: mən ona söz vermişəm.

– Sən onun yanına getməyinə çox peşiman olacaqsan: yamanca xəsis şeydir! Mən sənin xasiyyətinə bələdəm: əgər sən güman edirsən ki, orada bank gedə biləcəksən, bir şüşə yaxşıca bonbon tapıb içəcəksən – çox böyük səhv eləyirsən! Qulaq as, qardaş, gör sənə nə deyirəm: cəhənnəm olsun Sobakeviç, gedək bizə! Səni elə bir qaxac qızıl balığa qonaq eləyəcəyəm ki! Ponomaryov haramzada elə baş əyib deyirdi: «Ancaq sizin üçün saxlamışam. Bütün yarmarkanı axtarın, beləsini tapmazsınız!» Amma yamanca bic-vələdiznadır. Mən bunu onun lap gözünün içinə deyirdim, deyirdim ki: «Sən də, bizim o iltizamçı da lap birinci dələduzsunuz!» Haramzada mənim bu sözümün qabağında saqqalını tumarlaya-tumarlaya gülür. Mən Kuvşinnikovla bərabər hər gün səhər yeməyini onun dükanında yeyirdik. Ah, qardaş, yadımdan çıxmışdı, sənə deyəm: bilirəm, indi daha sən əl çəkməzsən, ancaq qabaqcadan deyirəm, on minə verməyəcəyəm! – O pəncərəyə yaxınlaşıb, bir əlində bıçaq, o biri əlində bir parça çörək və bir parça qaxac balıq tutan nökərini səslədi: «Adə, Porfiri!» Porfiri briçkadan nə isə çıxardanda, xoşbəxtlik üz verib, bir parça da qaxac qızıl balıq kəsib götürə bilmişdi. – Ey, Porfiri, küçüyü bura gətir! – Sonra Çiçikova sarı dönüb əlavə etdi: – Heç bilirsən nə küçükdür! Oğurluqdur, yiyəsi heç cür satmaq istəmirdi. Mən ona qonur madyanı verirdim, yadındadır da, Xvostıryovla dəyiş-düyüş eləmişdi… – Çiçikov heç ömründə nə qonur madyanı, nə də Xvostıryovu görmüşdü.

Bu zaman qarı ona yaxınlaşıb dedi:

– Ağa! Yeməyə bir şey istəyirsinizmi?

– Heç bir şey istəmirəm. Pəh, qardaş, kef çəkdik ha! Yaxşı da, bir qədəh araq ver. Arağın necə araqdır?

– Razyanalı araqdır, – deyə cavab verdi.

– Yaxşı razyanalı araq ver.

Sarışın adam dedi:

– Onda mənə də bir qədəh ver.

– Teatrda bir aktrisa vardı, vələdizna, lap sarı köynək kimi oxuyurdu! Kuvşinnikov da yanımda oturmuşdu, mənə dedi: «Bax qardaş, bu çiyələkdən istifadə eləmək pis olmaz!» Zənnimcə elə, əlliyə qədər canbazxana vardı. Fenardi dörd saat dəyirman kimi hərləndi. – Bu yerdə o qarının əlindən qədəhi aldı, qarı da ikiqat olub ona təzim etdi. Birdən əlində küçük içəri girən Porfirini görüb çığırdı: – Hə, gətir onu bura! – Porfiri də ağası kimi pambıqlı arxalıq geymişdi, ancaq bununku bir qədər çirklənmişdi.

– Gətir onu, gətir qoy bura, döşəmənin üstə.

Porfiri küçüyü döşəmənin üstünə qoydu, küçük də dörd ayağı üstə yaslanaraq yeri qoxulamağa başladı.

Nozdrev küçüyün belindən tutub qaldırdı:

– Heç bilirsən nə küçükdür! – Küçük yazıq-yazıq zingildədi.

Nozdrev küçüyün qarnının altını diqqətlə gözdən keçirərək Porfiriyə sarı döndü:

– Mən sənə tapşırdığımı eləməmisən. Niyə bunu darayıb təmizləməmisən?

– Darayıb təmizləmişəm.

– Bəs bu birələr nədi?

– Heç başım çıxmır. Ola bilsin ki, briçkadan daraşıb.

– Yalan deyirsən, yalan deyirsən, heç onu daramaq yadına da düşməyib. Mən elə güman edirəm ki, axmaq, özünküləri də tutub onun canına buraxmısan. Bir bura bax, Çiçikov, bura bax, gör necə qulaqları var, əlini sürt.

– Daha əlimi niyə sürtüm, elə belə də görürəm: cins küçükdür!

– Yox, sən əlini bir qulaqlarına sürt!

Çiçikov onun sözünü yerə salmamaq üçün əlini küçüyün qulaqlarına sürtərək dedi:

– Bəli, yaxşı tula olacaq.

– Hiss edirsənmi burnu necə soyuqdur? Əlinlə bir tut.

Çiçikov onun ürəyini sındırmamaq üçün küçüyün burnundan da tutdu:

– Yaxşı iy biləcək.

Nozdrev:

– Xalis mordaşdır, – deyə sözünə davam etdi. – Boynuma alıram ki, mən çoxdan mordaşa dişimi qıcamışdım. Porfiri, al, apar!

Porfiri küçüyü qarnının altından tutub briçkaya apardı.

– Qulaq as, Çiçikov, sən hər necə olsa indi bizə getməlisən. Beşcə verst yoldur, göz açıb yumunca evdəyik. Ordan da istəsən Sobakeviçin yanına gedərsən.

Çiçikov düşünərək öz-özünə dedi: «Doğrudan da Nozdrevgilə də getmək olar. Bunun o birilərdən nəyi pisdir, bu da onlar kimi adamdır, hələ bir üstəlik uduzub da. Görünür bunun əlindən hər şey gəlir, deməli ki, bundan bir para şeyi havayı almaq olar».

– Yaxşı da, gedək; ancaq bu başdan şərt qoyuram: məni saxlamayacaqsan, vaxtım yoxdur.

– Bax, əzizim, buna varam! Bu yaxşı oldu… Bir dayan səni öpüm. – Nozdrevlə Çiçikov öpüşdülər. – Çox gözəl, üçümüz də minib gedərik!

Sarışın adam:

– Yox, – dedi, – xahiş eləyirəm məni burax! Mən evə getməliyəm.

– Boş danışma, qardaş, boş danışma: buraxmaram.

– Vallah arvad acıqlanacaq. İndi sən bunların briçkasına minə bilərsən.

– Yox, yox! Bunu heç fikrinə də gətirmə.

Sarışın adam, ilk baxışda xasiyyətində inadçılıq görünən adamlardandı. Hələ sən ağzını açmamışdan onlar mübahisə etməyə hazırdırlar və elə bil ki, düşüncələrinə zidd olan bir şeylə heç vaxt razılaşmazlar, heç vaxt axmağa ağıllı deməzlər, xüsusilə başqalarının sözü ilə durub oturmazlar; bu həmişə tamamilə başqa cür nəticələnir: aydın olur ki, onların xasiyyətində yumşaqlıq da vardır, onlar məhz əvvəl rədd etdikləri şeylə razılaşırlar, axmağa ağıllı deyirlər, sonra da başqalarının sözü ilə lap yaxşıca durub otururlar, xülasə, yaxşı başlayıb pis qurtarırlar.

Nozdrev sarışın adamın hansı bir sözünə isə:

– Сəfəngiyat! – deyib kartuzu onun başına qoydu, o da Nozdrevin ardınca yola düzəldi.

Qarı:

– Ağa, arağın pulunu vermədiniz… – dedi.

– Hə, yaxşı, ana can. Yeznə can, sən allah onun pulunu ver. Cibimdə bircə qəpiyim də yoxdur.

Yeznəcan soruşdu:

– Nə qədər verəcəyəm?

Qarı dedi:

– Ağa, nə qədər verəcəksən ki: cəmisi bircə abbası.

– Boş danışır, boş danışır! Yarım manat¹⁶ ver, bəsidir.

Qarı:

– Ağa, azdır, – desə də pulu alıb təşəkkür elədi, hələ bir tələsə-tələsə gedib qapını da açdı. O, zərər çəkməmişdi, çünki istədiyi pul arağın qiymətindən dörd qat artıq idi.

Onlar briçkalara mindilər. Çiçikovun briçkası, Nozdrevlə yeznəsinin mindiyi briçka ilə yan-yana gedirdi, buna görə də onlar yol uzunu rahatca söhbət edə bilirdilər. Nozdrevin də dörd arıq kəndli yabısı qoşulmuş kiçik kolyaskası, geri qala-qala, onların ardınca gəlirdi. Porfiri küçüklə bərabər bu kolyaskaya minmişdi.

Çiçikovla Nozdrev və onun yeznəsi arasında gedən söhbət oxucular üçün çox da maraqlı olmadığından, Nozdrevin özü haqqında bir neçə söz demək daha yaxşı olar, çünki bizim poemada bəlkə o da mühüm rollardan birini oynamış olacaqdır.

Nozdrevin üzü oxuculara az-çox tanışdır. Belə adamlar olur; lakin həmişə də belə olur ki, dost olduğu adam elə o axşam dostluq məclisində onunla dalaşır. Onlar həmişə çox danışan, əyyaş, qoçaq və məşhur olurlar. Nozdrev otuz beş yaşında da eynən on səkkiz-iyirmi yaşlarında olduğu kimi idi: çox kefcil adamdı. Evlənmək onu qətiyyən dəyişmədi; burası da var ki, arvadı Nozdrevə qətiyyən lazım olmayan iki körpə uşaq qoyub, çox tezliklə o dünyaya köçüb getdi. Uşaqlara qəşəng bir dayə baxırdı: Nozdrev bir gündən artıq evdə otura bilməzdi. Onun həssas burnu iy çəkib, on verstlərlə uzaqlarda yarmarka və bu yarmarkalarda hər cür yığıncaqlar və ballar olduğunu duyardı: elə o saat da, göz açıb yumana kimi, özünü ora yetirərdi, mübahisə edər və qumar stolu dalında qarışıqlıq salardı, çünki bütün başqa qumarbazlar kimi onun da kart oyununa həvəsi vardı. Kartı da o, ilk fəsildə gördüyümüz kimi, çox da təmiz və günahsız oynamazdı: bir neçə cür kart basmağı və başqa incəlikləri bilərdi, buna görə də kart oyunu çox vaxt başqa bir oyunla qurtarardı: ya onu çəkmə ilə əzişdirərdilər, ya da sıx və çox qəşəng bakenbardlarını yaxşıca çəngələrdilər, belə ki, bəzən o ya bir bakenbardla, ya da çox seyrək bakenbardla evinə qayıdardı. Lakin onun qırmızı və dolğun üzü elə yaxşı yaranmışdı və onda elə bir bitki yetirmək qüvvəsi vardı ki, bakenbardlar az vaxtda çıxardı, hətta əvvəlkindən də yaxşı çıxardı. Lakin ən qəribə burası idi ki, – bu da ancaq Rusiyada ola bilər! – Nozdrev bir qədərdən sonra, onu əzişdirən dostları ilə yenə də görüşərdi, elə görüşərdi ki, sanki onların arasında heç bir şey olmamışdır: nə onlar keçmişi yada salardı, nə də o.

Nozdrev bir cəhətdən tarixi bir adamdı. Onun iştirak etdiyi yığıncaqların heç biri hadisəsiz keçməzdi. Mütləq bir hadisə olardı: ya jandarmlar onun qolundan tutub zaldan çıxarardı, ya da öz dostları məcbur olub onu itələyə-itələyə başlarından rədd elərdilər. Bunlar olmasa da, mütləq elə bir şey olardı ki, bu heç də başqasının başına gəlməzdi: ya bufetdə elə bir iş tutardı ki, ancaq gülərdi, ya da elə yalan deyərdi ki, axırda özü də xəcalət çəkərdi. Özü də lap gərəksiz yalan deyərdi: birdən durub deyərdi ki, mənim mavi ya çəhrayı atım vardı, ya da buna oxşar boş-boş şeylər danışardı, ona qulaq asan adamlar da axırda: «Dost, sən deyəsən gopa basmağa başladın!» deyərək ondan uzaqlaşardılar. Elə adamlar var ki, öz dostlarına, bəzən nahaq yerə pislik eləmək həvəsilə yaşayırlar. Hətta bəzən yüksək rütbəli, nəcib sifətli, döşü ulduzlu bir adam sizin əlinizi sıxır, sizinlə adamı düşündürən dərin məsələlər haqqında söhbət açır, sonra da, elə oradaca, gözünüzün qabağında, sizə pislik edir. Özü də döşü ulduzlu, dərin məsələlər haqqında danışan bir adam kimi deyil, adi bir kollej registratoru kimi pislik edir, belə ki, lap məəttəl qalırsan. Nozdrevin də belə qəribə bir xasiyyəti vardı. Kim onunla daha yaxın olardısa – ona başqalarından daha tez badalaq vurardı: onun haqqında heç ağla sığmayan yalanlar uydurardı, onun toy tədarükünü, ticarət işlərini pozardı, eyni zamanda özünü qətiyyən onun düşməni hesab etməzdi; əksinə, təsadüfən yenə də ona rast gəlsə, onunla dostcasına rəftar edər və hətta deyərdi: «Gör sən necə əclaf adamsan, heç bizə gəlmirsən». Nozdrev çoxcəhətli bir adamdı, yəni əlindən hər şey gəlirdi. Eyni zamanda o sizə hara istəsəniz, lap dünyanın o başına da olsa, getməyi, könlünüz istəyən hər işə girişməyi, nəyi istəsəniz dəyişməyi təklif edərdi. Onun tüfəngi, iti, atı həmişə dəyişmək üçün bir vasitə olardı, lakin bunu o bir şey qazanmaq üçün etməzdi: bu onun təbiətindəki susmaq bilməyən cəldlikdən və diribaşlıqdan meydana gəlirdi. Əgər yarmarkada xoşbəxtlik üz verib, sadəlövh bir adamı qumarda udardısa, gəlib əvvəllər dükanlarda gözünə sataşan şeyləri alardı; bunlar da nə olardı: xamıt, çubuq yandırmaq üçün şam, dayə üçün baş yaylığı, erkək at, kişmiş, gümüş əlüzyuyan, Hollandiya kətanı, sərfə unu, tütün, tapança, siyənək balığı, tablo, bıçaq itiləyən alət, künə, uzunboğaz çəkmə, saxsı qablar… Pulu yetdikcə bu şeylərdən alardı. Amma çox nadir hallarda bu şeyləri aparıb evinə çıxarardı, bəlkə də elə o gün bütün bu şeylər daha xoşbəxt bir qumarbazın əlinə keçərdi, hətta bəzən öz çubuğunu da, tənbəki kisəsini də, müştüyünü də bu şeylərə əlavə edərdi, bəzən dördatlı kolyaskası da atları və sürücüsü ilə bərabər, üstəlik verilərdi, belə ki, Nozdrev özü, əynində qısa bir sürtuk, ya arxalıq, gedib tanış bir adam axtarardı ki, onun ekipajına minib evinə getsin. Bəli, Nozdrev belə Nozdrev idi! Bəlkə də bunu yıpranmış bir xarakter adlandıracaqlar, deyəcəklər ki, indi daha Nozdrev yoxdur. Lakin, əfsus, bunu söyləyənlər haqlı olmayacaqlar! Nozdrev hələ uzun zaman dünyada yaşayacaqdır. O hər yerdə bizim aramızdadır, ancaq olsun ki, başqa kaftan geymişdir; lakin adamlar çox yüngülməcaz və fərasətsizdirlər, başqa kaftan geymiş adamlar onlara başqa bir şəkildə görünür.

Nəhayət, üç ekipaj gəlib Nozdrevin evinin artırmasına yanaşdı. Onları qəbul etmək üçün evdə heç bir hazırlıq görülməmişdi. Yemək otağının ortasında iki hündür kürsü vardı, iki mujik bu kürsülərə çıxıb ardı-arası kəsilməyən bir nəğmə oxuya-oxuya divarları ağardırdı. Otağın yeri başdan-başa əhəngə bulanmışdı. Nozdrev mujiklərin dərhal çıxıb getməsini və kürsülərin götürülməsini əmr edib, başqa buyuruqlar vermək üçün o biri otağa yüyürdü: qonaqlar onun aşpaza nahar üçün tapşırıqlar verdiyini eşidirdi. İştahı gəldiyini hiss etməyə başlayan Çiçikov ev yiyəsinin buyruğunu eşidərkən naharın saat beşdən tez hazır olmayacağını başa düşdü. Nozdrev qayıdıb gəldi, qonaqları kənddə olan şeylərini göstərməyə apardı və ikicə saatın içində nəyi vardısa hamısını göstərdi, belə ki, göstərməyə daha şey qalmadı. Onlar əvvəl tövləyə baxmağa getdilər; orada iki madyan at gördülər: onlardan biri alma xallı boz, biri də qonur idi; sonra kəhər bir ayğır gördülər; o görkəmsiz bir şeydi, amma Nozdrev and içirdi ki, ona on min vermişəm.

Yeznəsi ona dedi:

– Sən ona on min verməmisən. O heç min manata da dəyməz.

– Vallah on min vermişəm.

– Sən istədiyin qədər and içə bilərsən.

– İstəyirsən lap mərc gələk!

Lakin onun yeznəsi mərc gəlmək istəmədi.

Sonra Nozdrev onlara boş axurları göstərdi: əvvəlləri burda da yaxşı atlar varmış. Bu tövlədə bir keçi də gördülər; köhnə etiqada görə, atların yanında mütləq bir keçi olmalı imiş; keçi atlarla dost olmuşdu, öz evi kimi, onların qarnı altında gəzib-dolanırdı. Sonra Nozdrev onları başı bağlı bir canavar balasına baxmağa apardı. «Bu da canavar balası! – dedi. – Mən qəsdən ona çiy ət verirəm. Mən istəyirəm ki, o xalis canavar olsun!» Buradan da gölə baxmağa getdilər. Nozdrevin deməsinə görə, burada elə yekə balıqlar yetişirdi ki, iki adam onun birini güclə çəkib çıxara bilirdi, lakin onun yeznəsi buna şübhə etməyə bilmədi. Nozdrev dedi: «Çiçikov, mən sənə bir cüt əla tula göstərəcəyəm: budlarının möhkəmliyi adamı heyrətə salır, sifətləri – iynə kimi!» Onları aparıb balaca və çox qəşəng bir ev göstərdi; evin hər tərəfdən hasarlanmış böyük bir həyəti vardı. Həyətə girəndə uzun və qısa tüklü, müxtəlif rəngli cürbəcür itlər gördülər: bunlar qızılı-qara, ağ-sarı, sarı-qara, qızılı-sarı, qaraqulaq, bozqulaq tulalardı. Hər tulanın da at, söy, uç, yanğın, tut, danla, üz canın, canın al, yabaquyruq, mükafat, hami… kimi əmr şəklində söylənilən bir adı vardı. Nozdrev onların içərisində – eynən ata öz ailəsi içərisində – olan kimi idi. Tulalar hamısı, tula həvəskarlarının pravilo¹⁷ adlandırdıqları quyruqlarını qaldırıb qonaqlara sarı cumdular və onlarla salamlaşmağa başladılar. Ona qədər tula pəncələrini qaldırıb Nozdrevin çiyninə qoydu. Söy adlı tula da Çiçikova belə bir dostluq göstərdi: dal ayaqları üstə qalxaraq dili ilə onun dodaqlarını yaladı, Çiçikov da elə o saat tüpürdü.

Baldırlarının möhkəmliyi ilə adamı heyrətə salan tulaları gözdən keçirdilər: yaxşı tulalar idi! Sonra Krımdan gətirilmiş qancıq tulaya baxmağa getdilər. Nozdrevin deməsindən, qancıq tula kor idi, bu yaxında öləcəkdi, amma bir il bundan əvvəl çox yaxşı bir tula imiş. Gedib qancıq tulaya baxdılar – qancıq tula doğrudan da kor idi. Ordan da su dəyirmanına baxmağa yollandılar: dəyirmanın ox üstündə sürətlə hərlənən üst daşının yerləşdiyi dəmir yox idi; bu daşa sürətlə hərləndiyi üçün rus mujikləri «uçağan» deyə çox gözəl bir ad vermişlər.

Nozdrev dedi:

– Bax, burda da bu saat dəmirçixana görəcəksiniz!

Bir az getdikdən sonra onlar doğrudan da bir dəmirçixana gördülər. Dəmirçixanaya da baxdılar.

Sonra Nozdrev çölü göstərərək dedi:

– Orada o qədər dovşan var ki, heç yer görünmür. Mən özüm onlardan birini əlimlə dal ayağından tutmuşam.

Nozdrevin yeznəsi buna etiraz etdi:

– Dovşanı sən əlinlə tuta bilməzsən!

– Tutmuşam ki. Lap acığnan tutmuşam! – Sonra Çiçikova sarı dönərək əlavə etdi: – İndi mən səni aparıb öz torpağımın sərhəddini göstərəcəyəm.

Nozdrev qonaqları, çox kiçik təpəciklərdən ibarət olan çöl ilə apardı. Qonaqlar çoxdan bəri əkilməmiş və ot-alaq basmış xam torpaqlar, malalanmış zəmilər arasından keçməli oldular. Çiçikov yorğunluq hiss etməyə başlayırdı. Bura o qədər çökək idi ki, onlar çox vaxt ayaqlarını yerə basanda su çıxırdı. Əvvəl qonaqlar özlərini palçığa batmaqdan qoruyur, ehtiyatla yeriyirdilər, lakin sonra bunun mənasız olduğunu görüb, harada az və harada çox palçıq olduğuna fikir verməyərək, birbaşa düz getdilər. Xeyli getdikdən sonra doğrudan da sərhəddi gördülər: sərhəd bir dirəkdən, bir də ensizcə bir xəndəkdən ibarətdi.

Nozdrev dedi:

– Bu da sərhəd! Sərhəddin bu tərəfində nə görünsə – hamısı mənimdir; hətta o tərəfdəkilər də mənimdir: bax, o göyərən meşə də, meşənin o tərəfində nə varsa, hamısı mənimdir.

Nozdrevin yeznəsi:

– Bu meşə axı nə vaxt sənin oldu? – deyə soruşdu. – Olmaya bu yaxında almısan? Axı bu sənin deyildi.

– Hə, bu yaxında almışam.

– Bu tezliklə onu sən haradan ala bildin?

– Necə ki! Üç gündür almışam, yaman da baha almışam.

– Sən axı bu günlərdə yarmarkada idin.

– Ay Sofron! Məgər bir vaxtda – həm yarmarkada olmaq, həm də torpaq almaq olmaz? Mən yarmarkada idim, prikazçik də burada mənsiz alıb.

Nozdrevin yeznəsi:

– Hə, prikazçik ala bilər, – dedi, lakin elə o saat buna da şübhə edib başını yırğaladı.

Qonaqlar yenə də həmin pis yol ilə evə qayıtdılar. Nozdrev onları öz kabinetinə apardı; kabinetdə ola bilən şeylərin, yəni kitab və kağızın burada heç izi də yox idi. Divardan ancaq bir neçə qılınc və iki tüfəng asılmışdı: tüfənglərdən birinin qiyməti üç yüz, o birininki isə səkkiz yüz idi. Nozdrevin yeznəsi bunlara baxıb ancaq başını yırğaladı. Sonra türk xəncərləri göstərildi; xəncərlərdən birinin üstündə səhvən: «Usta Saveli Sibiryakov» sözləri yazılmışdı. Bundan da sonra qonaqlara şarmanka göstərildi. Nozdrev elə oradaca şarmankanın qolunu hərləyərək bir-iki şey çaldı. Şarmanka pis çalmırdı, amma onun içində deyəsən bir şey xarab olmuşdu, çünki mazurka «Malbruq səfərə getdi» mahnısı ilə qurtardı, «Malbruq səfərə getdi» mahnısı da heç gözlənilmədiyi halda çoxdan bəri tanınan bir vals ilə tamamlandı. Nozdrev şarmankanın qolunu daha hərləmirdi, amma onun içində çox oynaq bir tütək vardı, heç susmaq istəmirdi və xeyli vaxt tək başına fit verdi. Sonra Nozdrev öz çubuqlarını qonaqlara göstərdi: burada ağacdan, gildən, penkadan çubuqlar vardı; çubuqlardan bəzisi təzə, bəzisi köhnə idi; bəzisinin üzünə zamşa çəkilmişdi, bəzisinə çəkilməmişdi; ucunda kəhraba müştük olanı da vardı: onu bu yaxında qumarda udmuşdu; bir dənə də tənbəki kisəsi vardı: buna guya poçt stansiyalarından birində Nozdrevə dəlicəsinə vurulmuş bir qrafinya naxış salıbmış, o qrafinyanın da əlləri ən incə syuperflyu imiş, yəqin ki, bu söz Nozdrevin dilində gözəlliyin ən yüksək zirvəsi deməkdi. Onlar qaxac qızıl balıqla qəlyanaltı edib, saat beşə az qalanda nahar yeməyə oturdular. Görünür, nahar Nozdrevin həyatında əsas yeri tutmurdu; xörəklər o qədər də yaxşı deyildi; onlardan bəzisi yanmışdı, bəzisi heç bişməmişdi. Yəqin, aşpaz da xörək bişirəndə daha çox başqa bir ilhamla iş görürmüş; ilk əvvəl əlinə nə keçirmişsə xörəyə də onu doldururmuş. İstiot yaxında imişsə – istiot tökürmüş, kələm yaxında imişsə – kələm basırmış, süd də, vetçina da, noxud da elə – xülasə ağlına gələni eləyirmiş, təki isti bir şey çıxsın, hər halda bir dadı olacaqdı. Lakin Nozdrev şəraba çox fikir verdi: hələ heç şorba gətirilməmişdi ki, qonaqların hərəsinə bir yekə stəkan portveyn və qosotern tökdü, çünki quberniya və qəza şəhərlərində adi sotern şərabı olmur. Sonra bir şüşə madera gətirdi: heç feldmarşal özü belə madera içməmişdi. Madera elə bil ki, onların ağzında yanırdı, çünki tacirlər, yaxşı madera içməyi xoşlayan mülkədarların zövqünü bildiklərindən maderaya həddindən artıq rom, bəzən də araq qatırlar, bunu da o fikirlə edirlər ki, rus mədəsi hər şeyi həzm edə bilər. Sonra Nozdrev bir şüşə də xüsusi şərab gətirdi; onun dediyinə görə bu həm burqonyon, həm də şampanyon idi. Bu şərabla həm yeznəsinin, həm də Çiçikovun stəkanını çox səylə doldurdu, lakin özünə az tökdü: Çiçikov bunu gözucu gördü. Bu onu ehtiyatlı olmağa məcbur etdi. Nozdrevin başı söhbətə qarışanda, yaxud yeznəsinə şərab tökəndə, o dərhal stəkanını boşqaba boşaldırdı. Çox keçmədi ki, süfrəyə ryabinkovka da gətirildi; Nozdrev deyirdi ki, bundan yaxşı gavalı dadı gəlir, amma o lap möhkəm sivuxa qoxusu verirdi – Çiçikov buna təəccüb etməyə bilmədi. Sonra da balzama oxşar bir şey içdilər: onun elə bir çətin adı vardı ki, heç adamın yadında da qalmırdı, hətta ev yiyəsi də bəzən bunu ayrı cür adlandırırdı. Nahar çoxdan qurtarmışdı, şərablar da içilmişdi, lakin qonaqlar yenə də süfrədən qalxmırdılar. Çiçikov Nozdrevin yeznəsi yanında əsas məsələ haqqında danışmaq istəmirdi, hər necə olsa o kənar adamdı, məsələ isə elə bir məsələ idi ki, o barədə ancaq təklikdə və dostcasına söhbətdə danışmaq olardı. Lakin Nozdrevin yeznəsi indiki halında təhlükəli bir adam ola bilməzdi, çünki o deyəsən, çox möhkəm yüklənmişdi və stulda otura-otura mürgü döyürdü. O özü də halının yaxşı olmadığını hiss edərək, evə getməyə icazə verməsini Nozdrevdən xahiş etdi, lakin bunu elə tənbəl-tənbəl və elə əzgin halda dedi ki, sanki sözü onun ağzından kəlbətinlə çəkib çıxarırdılar.