Kitabı oku: «Bir tərəddüdün romanı», sayfa 3

– İndi bura gələcək! – dedi.

Məndə axtardığı ciddiyyətin nə qədər davam edəcəyini başa düşmək istəyirmiş kimi üzümə xeyli baxdıqdan sonra, heç bir şey əlavə etmədən, ağır-ağır otaqdan çıxdı.

İçimdə oyanan ümidləri həmişə istehza ilə qarşılayaraq xəyalımı ölçüyə və ehtiyata dəvət edən mənliyimin nəzarətindən bir an üçün qaçdım və evlənməyin bayağı romantizmini tərənnüm edən fransızca bir hissə xatırladım:

– Evlənin, balam… Mənim yaşımda yalnız yaşamağın nə olduğunu anlaya bilməzsiniz. Axşamüstü, evdə, buxarının qarşısında, yalnızlıq. Onda mənə elə gəlir ki, yer üzündə yalnız, məchul şeylər, naməlum təhlükələrlə əhatələnmiş, tanımadığım qonşumdan məni ayıran divar, pəncərəmdən gördüyüm ulduzlar qədər onu məndən uzaqlaşdırır.

Məni titrəyişqarışıq dərin bir qorxu çulğalayar və divarların sükutu dəhşət gətirər. İçində yalnız yaşanılan otaqların səssizliyi nə qədər dərindir və nə qədər qorxunc! Bu, yalnız vücudun deyil, ruhun ətrafını da saran sükutdur və mebellərdən biri çırtıldasa, insan iliklərinə qədər titrəyər, çünki bu naməlum otaqdan heç bir gurultu gözlənilmir.

Yalnızlıq qorxusunun bu əzəli ədəbiyyatına qarşı darıxdırıcı münasibətlərdə hiss etdiyimiz təkbaşına qalmaq ehtiyacını mədh edən ədəbi hayqırışları da unutmamaq lazım gəldiyini düşündüm. Hər məsələdə iki zidd qütb arasında çırpınan insan ruhunu tərəddüddən hərəkətə keçirmək üçün, özümə yenidən istiqamət vermək məcburiyyətində olmaq xoşuma gəlirdi. Beləcə, o andakı fəlsəfi şəxsiyyətimi yaradan bütün yatmış və durulmuş fikirlərimi çalxayaraq oyandıracaq, hamısına bir-bir baxacaq və onlardan yeni bir tərkib və sistem çıxarmaq üçün, yeni bir zəka oyunu sərxoşluğu içində başımı qatacaqdım. Bir evlilik hekayəsi, hər şeydən əvvəl mənə yeni sistemlər axtarmağın təzə ehtirasını vədd etdiyi üçün əhəmiyyətli və gözəliydi. Saysız-hesabsız imkan və aləmlərə doğru edəcəyim xəyali səyahətlərin ümidi və nəşəsi içində qonşu salona girdim və bir qadının qulağına əyilərək, arxasında böyük bir ciddiyyətlə gizlənən şübhəli sevinclə:

– Evlənin, balam… Mənim yaşımda yalnız yaşamağın nə olduğunu anlaya bilməzsiniz, – dedim.

Məni bir neçə aydan bəri və olduqca az tanıyan bu ziyalı qadın, yeniyetmələrə məxsus adı bir dekolamasiya² həyəcanı içində olduğumu zənn etdi və estetik zövqümü tənqid etmək istəyən çəpəki baxışla:

– Bu nədir? – deyə soruşdu.

Gülərək:

– Heç, – dedim, – evlənin, evlənin, balam… Mənim yaşımda yalnız yaşamağın nə olduğunu anlaya bilməzsiniz!

Bu xanım evliydi və təkrar etdiyim cümlənin bəsit mənasına cavab olaraq çiyinlərini çəkdi. Mən də Çərkəz qızı qaçırmaq xülyasını kəşf edən tacir dostumun yanında oturdum və qulağına əyilərək soruşdum:

– Niyə evlənməzsiniz, dostum?

– Gözəl, təmiz saf bir qadın tapsam tərəddüd etmərəm, evimdə ikisi var, pis deyil, amma daha gözəllərini axtarıram.

Bu uydurmanın tacir dostumun içində gizlənən həqiqi ehtiyaclarla nə dərəcədə əlaqəsi olduğunu sezməyə çalışaraq üzünə baxdım. Anidən hamıyla bərabər ayağa qalxmağa məcbur oldum və yerimi salona girən Mualla xanıma verdim.

Raif mənə onun adını deməmişdi, amma etdiyi məhdud təsvirə nəzərən başa düşdüm ki, həmin qızdır. Yadlar ona təqdim edilərkən, qayğısını hamıya bərabər dərəcədə bölüşdürməyi bacaran Mualla xanımın bu bölgülərini həm bəyəndim, həm də bir az narahatlıq ilə qarşıladım. Nizamlı hislərin kəskinliyinə qarşı duyduğum şübhə də anındaca ayaqlandı. Düzünü desəm, mən “qapalı” deyilən ruhların müəmmadan paltarlar içində böyük və dərin görünməklərinə etimad göstərmərəm və bu ayaqyolunun müəmmasından adi ruhların da bəsit bir məharətlə istifadə etdiklərini bilirəm. Onun görə də, bəzən bizdə bu şübhəni oyandırmayan açıq qalblərə qarşı meylim artar, amma onların da ehtiyacımızdan çox hərarətimizi söndürən bol alqışları və coşğunluqlarına baxanda, qanunlarını yaxşıca bilmədiyimiz bir dəyişikliklə zaman-zaman bağlanıb-açılan və bizə bir fürsət kimi yaxınlaşıb uzaqlaşan ruhlarını axtararam.

Salonda göründüyü andan verdiyim yerdə oturana qədər Mualla xanımın görünüşündə ortaya çıxan bütün inqilabları gözlərimlə təqib etmək istəmədim, çünki bir gecə əvvəl yenə səhəri dirigözlü açdığım üçün, iradəmlə digər ruhi güclərim arasındakı uyğunluqdan əmin deyildim və Mualla xanıma ayıracağım diqqətin ölçüsünü tapa bilməyərək, hamının – xüsusilə bəzi qadınların çox təsirli olmasından şikayət ediyi baxışlarıma uyğun olmayan diqqətdən hörmətsizliyə doğru keçməkdən çəkinirdim. Yalnız biri salonun qapısından ortasına doğru yeriyərkən, biri məni narahat etmək təlaşıyla verdiyim yerə oturmaqda tərəddüd edərkən, biri də başqalarına özünü təqdim edərkən – üç qısa müşahidə ilə Mualla xanımın bir anda üç vəziyyətini zehnimə çəkdim. Əvvəlcə bədəninin kölgəsini görmüşdüm: incə və zərif, rahat, xəfif dalğalı, uzun parçadan paltar içində kənar cizgiləri örtülən və maddiliyi itən titrək bir vücud.

Sonra verdiyim yerdə oturarkən gözlərinin qərarsız baxışlarını gördüm. Amma o anda elə həyəcanlanmışdım ki, meh kimi əsən zehnimdə bu gözlərdən gələn təsir mübhəm işıqlar kimi titrəyərək dağıldı və onlara daha çox baxa bilmədim.

Nəhayət, məndən başqaları ona təqdim edilərkən onu profildən gördüm. Mənə dərhal itaətkarlıq və inad hissi vermişdi. Yalnız müdafiə halında olduğunu və “passiv” mübarizəni sevdiyini zənn etdim. Bu təbiətiylə Qandini xatırlatdı. Ümumi görünüşündən daha çox Mualla xanımın orqanizmi və şəxsiyyətindən heç bir şey zəbt edə bilməyərək, ilk anlarda ona baxmamaq qərarıyla oturdum. Amma bu qızla mənim münasibətimə aid minlərcə ehtimal arasında bir də evlənmək olduğu üçün marağım çox idi, hətta elə bir an gəldi ki, ona yaxınlaşmaq və saçının hər telindən, hər məsaməsinə çatana qədər vücudunun və hərəkətlərinin bütün təfərrüatını görmək istəyirdim.

Bu yaşıma qədər evlənməyi daima tərəddüdlə qarşıladığım halda, günün birində mütləq evlənəcəyimi mənə xəbər verən güclü bir hiss daşıdığım üçün, zövcə olacaq məchul insan ətrafında illərdən bəri cürbəcür xəyallar qurmuş və ehtimallar yürütmüşdüm. “Bu qadın kimdi? – deyirdim, – Əlbəttə, indi o da mənim kimi yer üzündədir, hətta daha çox ehtimalla deyərdim ki, Türkiyədədir və daha çox ehtimalla təkrar edərdim ki, İstanbuldadır. O da mənimlə bəxtini və həyatını birləşdirəcəyini bilmədən, öz-özünə gələcək həyat yoldaşının kim ola biləcəyini soruşur. Necə təsadüf, necə hadisə və ya məcburiyyət, hansı yollarda, harda və nə vaxt bu iki insanı qarşılaşdıracaq və bir-birinə yaxınlaşdıracaq? Qazzalinin məchul sevgilisi üçün öz-özünə sual etdiyi kimi, “Niyə indi o? Sarışınmı, qaraşınmı və görəsən, gecənin sehirli şeiri içində, indi nə düşünür?”

Raif, Mualla xanımla mənim aramda söhbətə şərait yaratmaq üçün, onun son kitabımı oxumaqda olduğunu xəbər verdi. Ən böyük məsələm budur. Kitablarımla qadın oxucularım arasında, maraqlı gələn ən kiçik təfərrüatı mənə əbədiyyən məchul qalacaq gizli münasibəti anlamaq ehtirasıyla dəli olan əldə etmək hissim, bir gün zövcəm olmaq ehtimalı olan insan qarşısında özündən çıxa bilərdi. Xeyli şeylər yazırıq və bunları çox insan oxuyur. Mən hər kitabımın hər səhifəsini, hər sətirini və hər kəlməsini oxuyarkən minlərcə qadın oxucumun ayrı-ayrı yanında olmaq istəyirəm; hətta yanında yox, ruhunun içində. Və yazımın hər hissəsinin, hətta hər kəlməsinin o ruhda oyandırdığı xəyalları, assosiasiaları, təsirləri, həyəcanları bir-bir görmək və bir kitabla oxucu arasındakı saysız təsir və əks təsirlərin ən bölünməz, kiçik və incə parçalarına nüfuz etmək ehtiyacıyla yanardım. Bu qədər gözəl bir hərarəti söndürmək üçün kitablarım haqqında bir tənqidçinin və ya bir neçə adamın dedikəri qısa və daima səthi qalmağa olan məhkum sözlərin nə hökmü var? Ona görə çoxdandır bu mövzuda susqunluqlarını danışmaqlarına dəyişərəm. Amma bəzən fikirlərini soruşmaq zəifliyindən da xilas ola bilmirəm. Ən hərarətli mədhlərin belə həqiqətinə qarşı duyduğum şübhənin əzabına bu incə maraq da qarışır. Belə olduğu halda, bir neçə əsərimi oxuduğunu deyən Mualla xanıma o vaxta qədər məni çox utandıran bir sualı soruşmaqda əngəl görmədim:

– Bəyəndiniz?

Gülərək:

– Xeyr! – dedi.

Nədənsə bu cavabın tamamilə əksini qəbul etdim, çünki bir gənc qızın nəzakətindən dolayı bu qorxunc tənqidi gözləməmək lazımdı, hərçənd, mənim belə düşünəcəyimi bilərək həqiqəti iki zidd ehtimal içində gizlətmək istəməyi də mümkün idi. Bir gecə əvvəl səhərə qədər yatmadığıma görə belə bir şübhəni qaldıra bilməyəcək qədər yorğun olan anlamaq marağım keçib getdi və yeni işarələrin zühuruna qədər məsələnin həllini başqa bir vaxta buraxdı. Fəqət Mualla xanım dedi ki:

– Son kitabınızı oxuyuram. Həyatını yazdığınız adam sizsiz? Hoteldə o böhranı siz keçirmisiniz?

– Bəli.

Gülümsədi və məni yeni şübhələrə aparan bir duyğusunu gizlətmək istəyirmiş kimi gözlərini qarşısına dikdi.

– Məmnun oldum, – dedi, – həyatınızı iyirmi səhifə oxuduğum halda ölümdən xilas olub-olmadığınızı başa düşmədim.

Təbəssümünü geri qaytardım və mövzunun fantaziya tərəfinə nəzərən dedim:

– Nə yaxşı. Sizi tanıdıqdan sonra həmişə qaranlıqda qalan və mənim üçün məchul minlərcə qadın arasından bir nəfərin üzü aydınlandı. Mən yazı yazarkən, hara və kimə göndərəcəyimi bilmədiyim, naməlum ünvana bir məktub yazırmış kimi oluram. Kim oxuyur, kim oxuyacaq bunu? Və içindən nə cavab verəcək? Hər nə olur-olsun, mən bu cavabı əsla öyrənə bilməyəcəyəm. Qadınlardan bəziləri məktubla bu qaranlıqları parçalamağa çalışırlar. Bəs bu qədərinin nə əhəmiyyəti var? Bəziləri həyatlarının bir roman halına gətirilməsini istəyərlər, onlara fövqəladə görünən sərgüzəştlərinin çox bəşəri olmasına görə adi olduğunu hiss etməzlər.

Bir məclisdə hər yazıçıdan peşəsinə aid bəzi hekayələr danışmağı gözlədikləri üçün, ətrafda oyanan ümumi arzuya tabe olaraq başıma gələn bir hekayəni nəql etdim:

– Bir gün, – dedim, – qadın imzası olan bir məktub aldım. Böyük bir eşq böhranı keçirdiyini yazan bu xanım mənim ruhi məsələlərdə bir mütəxəssis olduğumu fərz etmişdi. Gizli ünvan verir, ora bir məktub yazaraq görüş təyin etməyimi istəyirdi. Macərasını danışacaqdı. Maraqlı gəldi. Beşiktaşda yaşayan bu qadını Karaköydə və tramvayların dayandığı yerdəki bir şirniyyat evinə dəvət etdim. Vaxtında gəlmədi. Dərhal şirniyyat evindən çıxdım və dayanmaq üzrə olan tramvayın qarşısına nəzər yetirdim. Vatmanın yanında sarışın bir qız diqqətlə şirniyyat evinin vitrininə baxırdı. Düşən kimi yanına getdim və özümü təqdim etdim. Gəzişdik. Onu başqa bir şirniyyat evinə apardım və üçüncü mərtəbədəki salonda qarşı-qarşıya oturduq. Olsa-olsa on səkkiz yaşı olardı və onu baxışlarımın mütləqiyyətindən mümkün qədər xilas etməyə çalışdığım halda qızarmaqdan özünü saxlaya bilmirdi.

Sinəsinin böyük hərəkətlərlə qalxıb-düşdüyünü və rahat nəfəs almadığını görürdüm. Bu həyəcanına son vermək üçün dərhal mövzuya keçdim:

– Sizi dinləyirəm, – dedim, – Sıxılmayın, danışın.

Dərin bir nəfəslə sinəsi şişdi, çiyinləri yuxarı qalxdı, boynunun damarları qabardı və üzü yaxşıca qızardı. Gözlərimi qarşıma endirəndə təxmin etdiyim şey olmuşdu: hıçqıraraq ağlayırdı.

Əl yaylığını axtardı, tapa bilmədi. Ona öz cib dəsmalımı verdim və gözlərini sildi. Masamıza yaxınlaşan ofisiant qız mənə “yazığı niyə ağladırsan?” deyən və məzəmmətlər fışqıran gözlə baxırdı. O, uzaqlaşandan sonra mən qıza tərəf əyildim və xahişlə əmri birləşdirən (məncə, təlqin üçün ən uyğun üsul budur) bir səslə:

– Yaxşı, – dedim, – rahatlanın.

Və tərddüdlərini parçalamaq üçün təlqinimi tamamlayan sabit baxışlarla bir neçə dəfə təkrar etdim:

– Yaxşı, sakitləşin, danışın, yaxşı, danışın!

Və danışdı.

Bostancıdamı, ya hardasa, bir gün qatar yolu üstündə dostlarından biriylə yorğun və dalğın halda gəzirmiş. Birdən-birə olduqca güclü iki qol onu arxasından və belindən tutub, havaya qaldırıb və yolun üstündən kənara çəkib. Arxasına çevrilib baxanda, əvvəlcə bütün sürəti və əzəmətiylə yaxınlaşan qatarı, sonra da onu əzilməkdən xilas edən yad adamı görüb; rəsmi paltarda hərbi həkimlik tələbələrindən bir gənc imiş.

Birinci fəsil bu qədər.

Aylar keçib. Refet Paşanın İstanbula gəldiyi gün. Qız xalasıyla birgə Karaköydə və əzici izdiham arasında dayanıbmış. Aylar əvvəl onu bir qatarın altında parçalanmaqdan xilas edən gənc əlində kiçik fotoapartla yanına yaxınlaşıb, deyib:

– Tərpənməyin, şəklinizi çəkəcəyəm!

Gənc uzaqlaşıb, amma o izdiham içində qızın xalası da itib. Şəkildən daha çox xalasına əhəmiyyət verən qız xalq arasında onu axtararkən təkrar gənclə qarşılaşıb və birlikdə axtarmağa başlayıblar.

Xala yoxa çıxıb. Artıq onu tapmaq mümkünsüzləşib. Şəkil də çəkə bilməyiblər. Olduqca da yorulublar. Gənc oralarda bir diş həkimi dostunun müayinəxasından izdihamı daha rahat seyr etmək mümkün olduğunu deyib və qızı ora aparıb. Və nəhayət, müayinəxana eyni məqsədlə gələn izdiham dağıldıqdan sonra, həkim də, gənc də qızı orda tək qoyublar.

Vaxt axşam olub, hava qaralıb. Gənc işıqları yandırmaq və bəzi arzularına qızı təhrik etmək xüsusunda qaranlığa bir şüşə kanyak da əlavə edib. Nəticə, əksərən olduğu kimidir: sevgi etirafı, evlilik vədləri, altı ay kinoteatrlarda və Ada şamları altında sevişmələr. Nəhayət, gəncin ortadan yoxa çıxmağıyla bitib.

Aradan yeddi ay keçdiyi halda, bu xanım qız yalançı sevgilisini unutmamışdı. Hər gecə ağlayırmış. (Bunu deyərkən də gözləri yaşarırdı.) On bir kilo arıqlayıb. (Nə xoş təsadüf, çünki vücudu ideal görünürdü.) Özünə bir dağınıqlıq və unutqanlıq gəlibmiş. (Məlumdu, çünki əl yaylığı görtürməyi belə unutmuşdu.) Bir sözlə, bu yazıq qız mənə sual verdi ki, onu düşünməkdən xilas olsun, artıq onu heç xatırlamasın, onu sevməsin deyə nə etməlidir?

Əvvəla, ona başa salmağa çalışdım ki, bu cür xəstəliklərin müəyyən bir müalicəsi yoxdur. Əgər qızdırmanı tez-tələsik keçirən bir dərman ki bir əlacı olsaydı, iş mənə qədər gəlib çıxmazdı, çünki bu məlum dərmanı ona başqaları tövsiyə edərdilər. Bundan başa düşməlidir ki, vəziyyəti olduqca ağırdır və aradan qaldırmaq xeyli vaxta alacaq. Ona güclü səy lazım olduğunu dedim.

Gənc qız içində gizlətdiyi cümləni sözlərə çevirmək üçün yaşlı gözlərini açaraq:

– Hazıram! – deyə qışqırdı.

Bəs ona nə tövsiyyə edə bilərdim? Mən avropanın puritan rahibləriylə rəqabət edən cadügərlərdən deyildim. Freyd kimi, kilsələrdəki tövbə otaqları yerinə klinikanı iqamətgah edən bir həkimin üsullarını istifadə edə bilməzdim, amma xəstənin iradəsinə istinad edən bir təlqindən fayda gələ biləcəyini ümid edərək, ona belə bir tövsiyyə etdim:

– Onu unutmaq istəyirsiniz? Bu dəqiqədən etibarən şüurunuzu, başa düşürsünüzmü, şüurunuzu bir kinoteatr pərdəsi fərz edin və elə hesab edin ki, cihazın dəstəyini çevirən və pərdədə film göstərən əl sizin iradənizdir. Başa düşürsünüz?

– Başa düşürəm, mən on birinci sinifə qədər təhsil almışam.

– Baxın, pərdədə, yəni şüurunuzda ona aid xatirələrin şəkilləri görünməyə başlayan kimi dərhal əliniz, yəni iradəniz əvvəlcə cihazı dayandırsın. Sonra o film yerinə başqasını taxsın. Yəni, başqa şeylər düşünməyə çalışın. Bu, olduqca çətindir, amma çalışsanız, nail olacaqsınız. Gözlərinizi heç pərdədən ayırmayın, baxın, sevgilinizin xəyalı orda yavaş-yavaş üzə çıxmağa başlayan kimi, məsələn, əvvəlcə başı, üzü, çiyinləri, hərbi paltarının yaxası və paqonları görünəndə, dərhal cihazı dayandırın, olmasa yerinizi dəyişin: böyük hərəkətlər edin, məsələn, gedib pəncərəni açın, yaxud da bağlayın, ağır bir şey qaldırın. Və bir həftə bu təcrübəni yoxladıqdan sonra yenə görüşərik.

Bir həftə sonra, qızla eyni şirniyyat evində görüşən kimi mənə:

– Təlqininiz heç bir fayda vermədi, – dedi.

Bu nəticəni təxmin etdiyim halda:

– Ola bilməz! – deyə qışqırdım.

– Əmin olun, – dedi, – bütün dediklərinizi etdim, faydası olmadı. Pərdənin üstündə daima ona aid xatirələr…

– Dayanın, – dedim, – daxili diqqətinizi şüurunuza yaxşıca hopdura bilmək üçün bəzi şərtlər var. Əvvəlcə həftəniz yaxşı keçməlidir. Əgər ürəyinizi sıxan başqa şeylər olubsa…

– Bəli, – dedi, – xalam xəstə idi: ona baxmağa məcburdum, baş tərəfində oturarkən ürəyim sıxılır və başqasını düşünməkdən özümü saxlaya bilmirdim.

– Gördünüzmü? Əlbəttə, bir səbəb olmalıdır. Yoxsa mən reseptimin düzgünlüyündən əminəm.

Ancaq on gün sonra özündən aldığım bir məktubda sevgilisinin xəyalı ilə mübarizəsinə nail olduğunu və belə getsə, tamamilə qələbəyə ümid etdiyini xəbər verir, mənə təşəkkür edirdi. Bu qədərini kifayət etdiyini düşündüm və onu bir də görmədim. İki il sonra göndərdiyi bir məktub mənə sevgilisini tamamilə unutduğunu və başqa biriylə evləndiyini bildirdi. “Bəlkə, sizə bir roman mövzusu verərək zəhmətinizi ödəmiş ola bilərəm!” – deyirdi. Bir məktubla səadətini təbrik etməkdən başqa bir şey etmədim.

Tacir dostumun cır səsli bir gülüşüylə mənə işarə etmək istədiyi nöqtəyə cavab vermək üçün ona çevrildim:

– Bəli, – dedim, – gözəl qızıydı; ona ilk məşuqunu unutdurmaq üçün daha təcrübəli bir tərzdə hərəkət edə bilərdim. Bəlkə, o da məndən nəsihət deyil, belə bir vəkalət gözləyirdi. Bilmirəm, amma belə kiçik fürsətlərdə məni təmin edə biləcək heç bir şey tapa bilmirəm.

– Pisdi ki? İstədiyi romanın əsl qəhrəmanı siz olardınız.

– Günün birində qadın oxucularımdan biriylə aramda qəribə bir ruhi ticarət başlasa bunu roman mövzusu edib-etməyəcəyimi bilmirəm, fəqət, müəlliflə oxucu arasındakı məchul və qaranlıq münasibəti aydınlaşdıran belə bir kitab yazmağı əvvəllər çox düşünmüşdüm.

Məclisdə Raiflə məndən başqa heç kim belə bir roman hadisəsinin yarım saatdan bəri artıq başladığını bilmirdilər. Mualla xanım da xəbəri olmadan çəkilən filmdə ən mühüm rolu oynadığının fərqində deyildi. Amma yeni tanıdığı bir kişi qarşısında hər ehtimala qarşı oyanan xüsusi bir diqqətlə məni dinlədiyini bilirdim.

Hələ də onu yaxşıca görməmişdim. Məclisdə hərarətin artdığı anda ehtiyatlı səssizlik və hərəkətsizliklə dayanan Mualla xanıma qarşı iki-üç addım irəlləmişdim. Yaxınlaşdıqca böyüyən şəklinin müxtəlif formaları mənə ayrı-ayrı hislər və təəssüratlar verirdi; əvvəlcə dik, incə qaşları altında getdikcə iriləşən gözləri heyrət içində yayılan sadə ruhun saf suyu ilə parıldayırdı. Amma bir az da yaxınlaşanda bu heyrəti özünə pərdə edən zarafatcıl və lazımsız bir diqqətin gizli olmağından şübhə etməyə başladım; daha yaxından baxanda, alnının geniş və ağıllı təşəkkülünü heç təkzib etməyən incə dodaqların ətrafındakı xəfif bir rişxəndli kölgə, bəlkə də, ağır mülahizələrin faydasızlığına qapılaraq nəzərə çarpır və itirdi. Daha çox yaxınlaşdıqca həm gizli, həm də aşkar – müxtəlif təzadlarla dolu başın bir-birini tamamlayan və pozan parçaları arasındakı nisbətləri görə bilmirdim. Geri çəkilib ona yenə uzaqdan baxdım: həmişə irəli doğru meyl edən boynundakı dincliklə, incə dərisi və cızıqları bariz bilinən, üzdən təcavüzkar bir uzanışla ayrılan burnundakı inadkarlıq arasındakı təzad alına doğru yüksəldikcə incə təfəkkürün leyhinə itirdi. Quzunu, dovşanı, tülkünü və dişi bir aslanı xatırladan bu başın gizli iddialarına, sanki yavaş-yavaş nüfuz edirdim.

Nəhayət, yanında oturdum və onunla məclisdəki ümumi söhbətə aid olmayan mövzulardan danışmağa başladıq. Zəif və titrək vücudunun ümumi xarakteriylə incə səsi arasındakı təbii ahəng məcazının sərt və vəhşi tərəflərini o qədər örtürdü ki, artıq yavaş-yavaş itməyə başlayan klassik və ruhani gənc qız tipinin ölümdən sonra yenidən dirilmiş xəyalını canlandırırdı. Bir anlıq onun mənə verdiyi bu təsiri xəyalımda yaxşıca götür-qoy edərək həqiqətlə əlaqələrindən, maddi və canlandırılmış bər-bəzəkdən təcrid etməyə başlamışdım. Bu xəyal müasir qadınlara xas kişi sərtliyindən getdikcə sıyrılır və keçmişə doğru sürətlə qaçaraq on səkkizinci əsr Avropasının gənc qız tiplərindən birinə çevrilirdi. Təxəyyülüm tərəfindən aldadılmaq ehtimalının fərqindəliyini əsla itirmədən, bu qızın şəxsiyyətilə bir limon boyda böyümüş çiçəyin həssaslıq arasındakı oxşarlıqlarını axtaracaq qədər köhnə şeirlərin məzmunlarına yaxınlaşdım.

Və onu köhnə bir şərq şairinin təsəvvüründə canlandırdığı məna ilə düşünmək məni bugünkü şəxsiyyətimdən ayıraraq bəzən həsrətini çəkdiyim köhnə dünyalarda yaşatması xoşuma gəlirdi. O gündən sonra Mualla xanımın məndə buraxdığı təsiri ağ gül, saf və ləkəsiz zanbaq xəyalı ilə qarışdırır və gənc qızlara qarşı xalq ədəbiyyatının ən ibtidai hislərini də özümdə oyandırmağa çalışırdım.

O günlərdə bütün ənənəvi şərtləri ehtiva edən bir ailə yaratmaq məndə hakim arzuya çevrilmişdi. “Müasir ailə” formasına nifrət edirdim. Əvvəlcə bu xüsusda məndən fikrimi soruşanda buna bənzər cavablar vermişdim: “Yalnız ailənin müasiri ola bilməz. Minillik keçmişi olan bu evlilik məsələsi radio və ya çarliston kimi bir kəşf deyil ki… Müasir rəqs salonu, müasir qadın, bərbər, bar başa düşülən şeylərdir: bəs müasir ailə? Yox! Müasir namaz, müasir qiblə və müasir imam olmayacağı kimi.” Daha doğrusu, bir musiqili kafe və ya bar təqlidi halına gələn rəqsli məclislərlə bugünkü ailə və qırx dəfə böyüdülmüş daxmadan fərqi olmayan evlilik həyatıyla gülünc tərəflərini ataraq, nənənin xoşuna gələn tərəflərinə istinad edən bir ailə həyatı xəyalı içində yaşamağa başladım.

Mualla xanım haqqında mənim müşahidələrimlə başqalarının sonradan verdiyi məlumatı bir-birinə qarışdıraraq, onda ənənəvi və müasir məziyyətlərin toplanmış olduğunu fərz etdim. O vaxtlar əxlaq və ailə haqqındakı fikirlərimi ən bəsit və ən adi bir fəlsəfəyə icra edərək düşünməklə özümü rahat hiss edirəm.

Köhnə ailələrin böyük qüsurları var – qapalı olmaq, köhnə ailələrin böyük məziyyətləri var – yenə qapalı olmaq. Bu qapalılıq onların zehinlərini sərhədləməklə qüsura, amma səciyyələrini mühafizə etdirməklə məziyyətə çevrilir. Yeni ailələrin də böyük məziyyətləri var – açıq olmaq, böyük qüsurları da var – yenə açıq olmaq. Bu açıqlıq onların zehinlərini açmaqla məziyyətə, amma səciyyələrini pozmaqla qüsura çevrilir. Onda bu gün üçün mükəmməl bir zövcənin xüsusiyyətlərini təyin etmək yüngülləşir: əvvəlki ailələrin qapalı əxlaqi tərbiyəsiylə yeni ailələrin açıq fikiri tərbiyəsini ehtiva edən bir gənc qız. Mənim təsəvvür etdiyim Mualla xanım beləydi. Bu kobud və səthi təsəvvürümün xəyal olduğunu bildiyim halda “mümkünsüz”ləri yaratmaqdan zövq alan təsəvvürümün fəaliyyətlərinə tamamilə müstəqillik verdim. Zövcəmi özüm yaratmaq istəyirdim və onun ayaqları yer üzünə basmayan xəyali bir məxluq olduğunu başa düşəcəyim günə qədər, öz-özümə ixtira etdiyim bu gəlinciklə oynamaq istəmişdim.