Kitabı oku: «Bakı və bakılılar», sayfa 7

Bu sözlər ona görə xarakterik və qiymətlidir ki, Qafqazda müsəlmanlara qarşı baş vermiş bu hadisələri Veliçko burada işlədiyi müddətdə öz gözləri ilə görmüş və yaxından duymuşdu.

Böyük fransız yazıçısı Aleksandr Düma da Bakıda və Azərbaycanda olduğu zaman azərbaycanlıların insanpərvərlik və xeyirxahlığını yaxından duymuşdu. O "Qafqaz səfəri" kitabında yazırdı: "Bu xalq (Azərbaycan xalqı – Q. İ.) vaxtı ilə müzəffər olmuş və indinin özündə də daxilən döyüşkən olaraq qalır… Azərbaycanlı ilə bir şey barədə sövdələşəndə ondan imzalanmış sənəd tələb etməyə ehtiyac yoxdur".

1856-cı ildə Bakıda olmuş məşhur rus yazıçısı A. F. Pisemski də azərbaycanlılar haqqında xoş sözlər yazmışdı: "Onlar (bakılılar – Q. İ.) Həştərxan tatarlarına oxşamadıqları halda mənə dedilər ki, tatardırlar. Dağlı, ləzgi xarakteri onların geyimlərində, bədən quruluşlarında və sifətlərinin nəcib hərbiçi cizgilərində ifadə olunurdu". A. Anisimovanın 1906-cı ildə çapdan çıxmış "Qafqaz" kitabında azərbaycanlılar barədə aşağıdakı sözləri oxuyuruq: "Bunlar (azərbaycanlılar – Q. İ.) öz əxlaq və adətləri ilə gürcülərdən fərqlənirlər… Çox müstəqil xalqdırlar. Hamının sifəti ciddidir. Öz ləyaqətlərini başa düşəndirlər. Bir- birlərinə hörmətlə yanaşırlar. Onlarda elə düzlük görərsən ki, buna heç yerdə rast gəlməzsən. Qonaqpərvərdirlər. Bir bağban, bostançı, bir əkinçi kimi Qafqaz əhalisinin hamısından üstündürlər. Çölü və bağı səylə işləyirlər".

Vaxtı ilə şəhərin ən hündür yerində tikilmiş və öz əzəməti ilə buraya gələn səyyahların diqqətini cəlb edən Şirvanşahlar sarayı artıq öz cah-cəlalını itirmişdi. Sarayın bəzi yerləri uçub tökülmüşdü. Bakı xanları sarayı bərpa etmək əvəzinə özləri üçün Şamaxı darvazası yaxınlığında imarət tikdirmişdilər.

Axırıncı dəfə bu imarətdə – xan sarayında Bakı xanı Hüseynqulu xan yaşamışdı. Xan sarayının məhz burada tikilməsi təsadüfi deyildi. Vaxtı ilə Xəzər dənizi şəhərin şərqində olan bu yerədək uzanırdı. İndiki Əziz Əliyev küçəsinin böyük bir hissəsi hələ də suyun altında idi. Su qalanın divarını yuyurdu. Beləliklə, xan sarayından birbaşa dənizə yol açmaq mümkündü. Bərk ayaqda həm su yolu və həm də quru ilə şəhərdən geri çəkilmək mümkündü. O zaman xan sarayı kompleksi yüzə yaxın otaqdan ibarət idi. Xana məxsus otaqlarla yanaşı xanın yaxın müqarribləri əmisi oğlu Əbdürrəhimbəy və qardaşı Mehdiqulu bəyin də otaqları bu kompleksə daxildi. İmarət iki mərtəbəli idi. Həyətin ortasında böyük bir bağ və bağın ortasında isə iri su hovuzu vardı. Komendantlıq dövründə şəhər komendantı və şəhərin başqa hakimləri bu binada yaşayırdılar.

XVIII əsrin əvvəllərində şəhərin maraqlı yerlərindən biri zorxana idi. 1796-cı ildə rus qoşunları ilə birlikdə Bakıda olmuş A. Araratski öz xatirələrində belə yazırdı: "Şəhərin küçələri ilə gəzişərkən birinci dəfə olaraq, şəhərin ehtiyac və yoxsulluğunu duydum. Sobaları qızdırmaq üçün odun və təzək çəki ilə satılırdı. Sonra şəhərin başqa bir binasından İran mahnısı eşitdim. Adamlar bir-birinin dalınca oraya girib-çıxırdılar. Maraqlanıb, soruşdum ki, ora nədir? Dedilər ki, zorxanadır. Oraya daxil olanda gördüm ki, hərə yaxınlaşıb, müxtəlif çəkilərdə olan daşları qaldırıb, musiqi təranələri altında yorulunca onları oynadırlar. Məni başa saldılar ki, bu əyləncə əzələlərin möhkəmlənməsinə, qanın təmizlənməsinə səbəb olur. O biri tərəfdən də hərə öz gücünü başqalarının yanında nümayiş etdirirdi. Bir saat burada qalıb küçəyə çıxanda soyuq küləkdən tüklərim ürpəşdi".

İçərişəhərdə hamar yer çox az idi. Bir-birinin böyrünə sığınmış evlərə, ensiz, darısqal küçələrə bir qayda olaraq, yoxuşla qalxmaq lazım gəlirdi. Torpağın qiyməti baha olduğu üçün evlərin demək olar ki, həyətləri yoxdu. "Jivopisnaya Rossiya" jurnalının "Xəzər gözəli" adlı məqaləsində yazılırdı: "Həyətlər və küçələr o qədər dar idi ki, atlı araba burada dönə bilməzdi. Bəzi evlərdə həyət yerli-dibli yoxdu. Yalnız zibil yeşiyi üçün ayrılmış kiçik bir yer vardı. Belə darısqallıq torpağın bahalığı ilə izah olunur. Şəhər idarəsi torpağı xüsusi adamlara satır və onlar da çalışırdılar ki, torpaqdan daha çox mənfəət götürsünlər. Buna görə də həyətə kiçik bir sahə ayırırdılar".

Çoxu ev tikərkən çalışırdı ki, küçə üçün ayrılmış sahədən də bir hissə qopartsın. Bunun nəticəsində küçələr daha da daralırdı. 1840-cı ildə Bakıda olmuş Berezin yazırdı: "Küçələr elə darısqal və dolaşıqdır ki, bir ay Bakıda yaşamağıma baxmayaraq, hər hansı bir küçəyə girərkən ondan necə çıxacağımı bilmirdim".

Berezindən on altı il sonra Bakıda olmuş görkəmli rus yazıçısı A.F. Pisemski də Bakı haqqında olan təəssürat dəftərində yazırdı: "Asiya şəhərlərində olmayan adam Bakı küçələrini təsəvvür edə bilməz… Bu pəncərəsiz divarların arası ilə ikilikdə gedirdik. Üçüncü adam olsaydı, küçəyə sığmazdıq. Başımızın üstündə ancaq bir parça səmanı, ayaqlarımızın altında isə peyin görürdük.

1887-ci ildə bir günlüyə Bakıya gəlmiş P.İ. Çaykovskiyə də şəhər kədərli bir təsir bağışlamışdı. Bakıya gəlmiş A.P. Çexov da şəhəri tez tərk etməyə çalışırdı. O şəhərin neft qoxuyan havasından, əlli dərəcəyə çatan istisindən, suyun şorluğundan, yaşıllığın olmamasından gileylənərək yazmışdı: "Mənə bir milyon da versələr burada yaşamağa razılaşmaram".

Şəhər su sarıdan əvvəlki kimi yenə də əziyyət çəkirdi. Evlərdə və bazarlarda natəmizlik artırdı. Əhalidən çoxu yağış suyunu yığıb istifadə edirdi. Yağışlar da az yağırdı. O biri, tərəfdən tozlu-torpaqlı xəzri küləklərinin tez-tez əsməsi nəticəsində əhali içərisində göz xəstəlikləri çoxalırdı.

İran hakimiyyəti altında qalmaq bakılılara az qala öz mənşələrini də unutdurmuşdu. XIX əsrin əvvəllərinədək çoxu bakılıları İranlılardan fərqləndirmirdi. Hamıya İranlı deyilirdi. İran hakimləri onların dillərini əllərindən almaq üçün ciddi tədbir görürdülər. Bütün fərmanlar və qanunlar ancaq fars dilində verilir, inzibati idarələrdə yazışmalar ancaq fars dilində aparılır, əhalidən ərizələr də fars dilində qəbul edilirdi. Yeri düşəndə azərbaycanca danışmaq da qadağan olunurdu. Xanlıq dövründə divanlarda işləmək üçün İranın başqa şəhərlərindən məmurlar dəvət olunurdu. Məişətdə işlənən adi əşyaların adları belə farsca idi. Məsələn: nəməkdan-duz qabı, xəkəndaz-torpaq götürən, dudkeş-tüstüçəkən və s. Bu təsiri daha əyani görmək üçün Bakı kəndlərinin adlarını çəkmək kifayətdir. Bir neçə kənddən başqa bütün kəndlərin adları fars dili tərkibi ilə düzəlmişdi. Balaxanı, Novxanı, Zirə və s. Bunu ancaq onunla izah etmək olar ki, Bakı əsrlər boyu öz daş çanağına sığınıb, Azərbaycanın başqa şəhər və kəndlərindən ayrı düşmüşdü.

"İrşad" qəzetinin 1906-cı il 8 iyun tarixli nömrəsində Bakı müsəlmanları barədə belə yazılırdı: "Bakı müsəlmanları İran nüfuzu altında o qədər olmuşlar ki, ləhcələri, paltarları da büsbütün İranlı kimi olmuş, mərasim və adətləri də başdan- ayağa İranlı mərasim və adətidir. Toylarında, yaslarında, sair ümumi məclislərində, ailələri içərisində İranlıca davranırlar".

Skalkovski 1885-ci ildə nəşr edilmiş "Yol qeydləri" kitabında yazırdı: "Bakı Zaqafqaziyanın başqa şəhərlərindən tamamilə fərqlənir. Bakıda aşağı təbəqədən olan qadınlara rast gəlmək olar ki, onları bizim sözlərimizlə gözəl adlandırmaq olar. Onların üz cizgiləri çox düzgündür. İri gözləri sürmədən daha da canlanır. Ancaq onların gözəlliyi yalnız üzlərindən ibarətdir. Qızlar 13-14 yaşlarında artıq öz gözəlliklərini hifz edə bilmirlər. 20 yaşlarında çox oturmaqdan və qapalı həyat sürməkdən kökəlməyə başlayırlar. Bu qadınların çox orijinal geyimləri vardır və bu geyimlər onların gözəl sifətlərinə çox yaraşır. Hər şeydən qabaq onların əsas qüsurlarını – köklüklərini gizlədir. Geyimləri olduqca qısa tumandan və bellərindən azca aşağı salınmış qara qoftadan ibarətdir. Bunu köynəyə oxşatmaq olmaz. Üstündən də muncuqla bəzədilmiş qoşa kəmər bağlayırlar. Ayaqlarına qalın corab və dabanlarının yarısını örtən qaba başmaq geyirlər ki, bu da onların geyiminə uyğun gəlir. Başlarında isə çoxlu örtük olur. Qırmızı yelənli ipək örpəkləri qatran kimi qara şivə saçlarına çox yaraşır. Örpəyin altından bez yaylıq bağlayırlar. Nəhayət, bunların da üstündən dabanlarınadək uzanan yüngül örtük-çadra salırlar ki, bununla da kişi görəndə üzlərini gizlədirlər. Onu da sezdik ki, üzünü qırış basmış yaşlı qadınlar sifətlərini cavan qızlara nisbətən daha çox gizlədirlər".

Bakıda ticarət şəhəri kimi çoxlu peşə sahibləri yaşayırdı. Ən çox yayılmış peşələr bunlardı: malakeş, rəngsaz, daşyonan, daşçıxaran, baqqal, bəzzaz, kababçı, dəmirçi, qırçı, başmaqçı, dərzi, keçəçi, zərgər, dabbağ, nalbənd, xalçaçı, boyaqçı, saatsaz, papaqçı, minasaz, kənkan, dəllək, dulusçu, cümədar, şatır, çayçı, halvaçı, suçu, sərraf.

Bakının yerli adətlərindən biri də adamlara təxəllüs verməkdi. Bunu da çox zaman ona görə eləyirdilər ki, eyni adda olan adamları bir-birindən fərqləndirsinlər. Məsələn, o illərdə dəbdə olan təxəllüslər bunlardı: Şirdan Ağadadaş, Şeytan Bağır, Axmaq nəvəsi İsrafil, Pota Bəxşəli, Xır-xır Əzim, Hapış Məmmədəli, Palto Abasqulu, İt Abutalıb, Part-part nəvəsi Hüseynbala, Şombulum Ələkbər, Xingəl nəvəsi İsmayıl, Şır-şır Dadaş, Mırığ Ağabala, Hoppataran nəvəsi Məcid, Tazı Hənifə, Cühud Zeynəlabdin, Çəkçəki Süleyman, Malbaş Yusif, Naqqal Seyfulla, Zıqqı Nəcəf, Gəvəzə Nuru və sairə.

Ruslar Bakıya gələndən sonra yerli şəhər əhlinin dili ilə fars dili arasındakı fərqi görür, onların fars olmadığını başa düşür və Azərbaycan dilinin tatar dilinə daha çox oxşarlığına görə azərbaycanlıları tatar adlandırmağa başlayırlar. İstər I Pyotr dövründə, istərsə də ondan sonra tatar və çuvaşlar Bakıya göndərildikdə isə onlara məlum olur ki, Azərbaycan dili tatar dili deyildir və onların arasında xeyli fərq vardır. Buna görə yerli tatarları, yəni azərbaycanlıları əsl tatarlardan fərqləndirmək məqsədilə onları Qafqaz tatarları və bir az sonra isə türk tatarları çağırırlar. Bakılıların azərbaycanlı adlandırılması sonrakı illərə – XIX əsrin ortalarına aiddir. Məsələ burasında idi ki, o zaman müxtəlif xanlıq və sultanlıqlara bölünmüş Azərbaycan torpaqları da Azərbaycan adlandırılmırdı. Bütün rus tarixi sənədlərində bu yerlər ancaq xanlıqların adları ilə tanınırdı. Şirvan torpaqları, Muğan düzü, Xəzər sahili torpaqları və s. bu kimi adlarla vahid bir ölkənin əsl adı silinib aradan çıxmışdı. Xanlıqlar arasındakı daimi çarpışmalar da bunun üçün şərait yaradırdı. Xanlıqlar və ondan sonra ruslar tərəfindən vahid torpağın quberniyalara bölünməsi indiyədək aramızda qalmış yerliçilik kimi yoluxucu və təhlükəli bir xəstəliyin də yaranmasına səbəb olmuşdur.

Şimali Azərbaycan torpaqları İran şahları tərəfindən də Cənubi Azərbaycanın ayrılmaz bir hissəsi kimi qəbul edilmirdi. Ağa Məhəmməd şah Qacar Azərbaycan xanlıqlarına göndərdiyi bir fərmanında yazırdı: "İranın ali hakiminin bu fərmanı ondan ibarətdir ki, mənim artıq İranda şahlığa layiq görüldüyümü və Azərbaycanın bütün xan və hakimlərinin mənə tabe olduğunu və indi də düşmənlərimə cəza vermək üçün qoşunla bu tərəflərə gəldiyimi sizə bildirim və nəzərinizə çatdırım". Ağa Məhəmməd şah Qacar bu fərmanı Şamaxını tutduqdan sonra başqa xanlıqları qorxuya salmaq üçün göndərmişdi. Buradan görünür ki, Şimali Azərbaycan torpaqlarını "bu tərəflər" adlandırmaqla onu Azərbaycanın bir hissəsi kimi qəbul etmirdi. İran hakim dairələri ta 1918-ci ilədək belə təsəvvürdə idilər. 1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Respublikası elan edildikdə İran hakim dairələri etiraz edərək bildirdilər ki, sizin özünüzü Azərbaycan adlandırmağa ixtiyarınız yoxdur. Əsl Azərbaycan İran torpağıdır, siz qafqazlısınız. Rus mənbələrində də Azərbaycan sözünə ilk dəfə Burnaşovun 1786- cı ildə yazdığı məktubunda rast gəlirik. Polkovnik S. D. Burnaşov Gürcüstan şahı İraklinin yanında rus dövlətinin səfiri olmuşdu. O yazırdı: "Hazırki vəziyyətə görə Azərbaycan adlanan torpaqlar şimaldan Gürcüstandan, daha doğrusu, Kaxetiya və Kartli şahlığından, şərqdən isə Xəzər dənizi və Gilan əyalətindən başlayıb, qərbdən Türkiyəyə, cənubdan İraq vilayətinədək uzanır…".

Azərbaycan rus çarizmi tərəfindən istila ediləndən sonra Bakıda bütün inzibati orqanlarda, kontorlarda və rəsmi yazışmalarda rus dili dövlət dili kimi qəbul edildi. Ərizələr rus dilində yazılır, qanun və fərmanlar rus dilində verilirdi. Beləliklə, Azərbaycan dili yenə də inkişaf edə bilmədi. Əksinə rus dilindən bəzi sözlər jarqon şəklində gündəlik danışığa daxil oldu. Məsələn, Becid-bejit sözündən, birkes-bereqis sözündən, Atmaral-Admiral sözündən və sairə.

Beləliklə, Bakıda danışılan Azərbaycan dili xalq qaynaqlarından istifadə edilmədiyindən leksikon cəhətdən inkişaf etməmiş, zəngin çalarlardan məhrum və ifadəsiz bir dil olaraq qalmışdı. Yalnız 1905-ci il inqilabından sonra mətbuat və mədəniyyətin inkişafı ilə əlaqədar olaraq, xalqın zəngin dili ilə qaynaqlaşaraq, inkişaf etməyə başlamışdı.

O vaxtlar şəhər divarlarından xaricdə üç tikili vardı ki, bunları Bakı ilə əlaqəsiz təsəvvür etmək çətindi. Bunlar şəhərlə sanki bir kompleks təşkil edirdi. Hər üç tikili şəhərin tarixi ilə sıx bağlı idi.

Bunlardan biri Bibiheybətdir. Bu tikili Bakının 5-6 kilometrliyində, dəniz sahilindən təxminən yarım kilometr aralıdakı dağın döşündə, Şıx kəndində inşa edilmişdir. Rəvayətə görə, burada 800-ci ildə Bağdadda xəlifə Harun əl-Rəşid tərəfindən öldürülmüş yeddinci imam Musayi Kazımın qızı Hökümənin qəbri vardır. Guya Hökümə atasının ölümündən sonra təqib olunduğu üçün qaçıb, burada məskən salmışdır. Burada ölmüş və burada da dəfn edilmişdir. Hökümənin Heybət adlı bir xidmətçisi varmış. O, Höküməni bibi çağırdığı üçün bura o zamandan Bibiheybət adını almışdır. Sonralar onun qəbri yanında məscid tikilmiş və bu yer şiələrin ibadət yerinə çevrilmişdir. Təkcə Bakıdan deyil, başqa yerlərdən də adamlar axışıb, buraya səcdəyə gəlirlərmiş. Bu məqbərəni şeyxlər idarə edirdilər. Şeyxlərin məqbərə ətrafında saldıqları məskən sonralar Şıx kəndi adlanmağa başlayır. Şeyxlər əsasən məqbərənin gəliri hesabına yaşayırdılar.

Burada bir-birinin böyründə tikilmiş iki məscid vardır. Birincisinin cənub divarında olan yazısından məlum olurdu ki, o 1302-ci ildə ustad Mahmud İbn Saad tərəfindən tikilmişdir. Məqbərənin sol tərəfindəki məscidi isə sonralar, XX əsrdə Bakı varlılarından Ələkbər Dadaşov tikdirmişdir. Dəniz yolu ilə buraya ziyarətə gələnlər qayıqları sahildəki körpünün yanında saxlayır və yoxuşla salınmış pillələrlə yuxarı qalxırdılar. Bakılılar Bibiheybət burnunu Qırxqız da adlandırırdılar. Qədim bir əfsanəyə görə vaxtı ilə burada qırx nəfər qız qeyb olub. Guya o vaxtdan sakit havalarda onların ağlamasını eşitmək olur. Qayaların arası ilə süzülən su da deyilənə görə onların göz yaşlarıdır.

Bibiheybət məqbərəsini adamlar, xüsusilə qadınlar ildə iki-üç dəfə cümə axşamı və cümə günləri ziyarətə gələrdilər. O zaman Çəmbərə kəndinin yuxarısında Pirvönzəli deyilən iri bir daş parçası da varmış. Yerlilər bu daşı müqəddəs hesab etdiklərindən dəstə-dəstə, xüsusilə qadınlar, buraya gəlib onu ziyarət edir və sonra buradan təpənin yuxarısı ilə salınmış cığırla Bibiheybətə gedirdilər. Bibiheybətə nəzir aparan qadınların çoxu uşağı olmayan qadınlardı. Buraya gəlib gedəndən sonra doğurdularsa, ertəsi il məqbərəyə öz nəzirlərini gətirərdilər.

1877-ci ildə "Bakinski izvestiya" qəzeti özünün 77-ci nömrəsində Bibiheybəti ziyarətə gəlmiş bir nəfərin qeydlərini dərc etmişdir. Həmin qeydlərdə deyilir: "Hələ uzaqdan ətrafa səpələnmiş iri qaya parçaları arxasında gizlənən uzun minarə görünməyə başladı. Burada faytonumuz dayandı. İrəli getmək mümkün deyildi. Faytondan düşüb, daşların arası ilə aşağıya, dənizə tərəf enməyə başladıq. Burada Bibiheybət kəndi yerləşir. Cəmi 25 həyətdir. Kənddə 100 nəfərədək adam yaşayır. Kəndin qurtaracağında uçurum dəniz sahilində Bibiheybətin məscidi ucalır. Kəndin içərisinə gedən yolun hər iki tərəfində üstü yazılı baş daşları ucalır. Alaqapının yanındakı qəbrin böyründə bir dərviş yerə dəsmal sərib, durmuşdu. Onun əlində təbərzin vardı, belindən isə kəşkül asılmışdı. Alaqapını bizə göstərib dedi: "Buyurun içəri". Daşdan səliqə ilə yonulmuş qapı tağ şəklində idi. Ucları tağa bağlanmış iki yoğun zəncir yerdən azca hündürdə dururdu. Zəncirə çoxlu əski-üskü bağlanmışdı. Dərviş bizi başa saldı ki, bibiyə gətirilən nəziri içəri apararkən, bu zəncirdən nişan asırlar. Nəziri verəndən sonra nişanı çıxarmalıdırlar. Dərvişin müşayiəti ilə qapıdan içəri keçdik. İçəridə də zəncirli tağ vardı. Qarşıda hasarla əhatə edilmiş meydançada kiçik bir məscid vardı. Məscidə qədər olan yol qəbirlərlə dolu idi. Məscid dörd künclü bir bina idi. Sivri günbəzi vardı. Cənub-şərq tərəfində minarə ucalırdı. Məscidin pəncərələri daş şəbəkələrdən düzəldilmişdi. Nəhayət məscidin kiçik qapısından içəri girdik. Yarım dairəvi bir tar məscidi iki yerə ayırırdı. Girən kimi sağ tərəfdə bibinin qəbri idi. Məscidin ikinci böyük hissəsi isə dua və namaz üçün idi. Qarşıdakı divarda kiçik bir qapı görünürdü. Bu qapıdan dövrə pillələrlə minarəyə qalxırdılar. Məscidin yerliyinə qırmızı xalı döşənmişdi. Məscidin tən ortasında daş bir sandıqça vardır. Deyilənə görə, bir xanın qəbir daşıdır. Meyidin sümükləri isə çoxdan Kərbəlaya aparılmışdı. Tağın arxasındakı ikinci hissə daha qaranlıqdı. Ora zəif bir şam işığı ilə işıqlanırdı. Alaqaranlıqda dörd künclü hündür bir yer görünürdü ki, onun da üstü qara parça ilə örtülü idi. Bu, bibinin qəbri idi.

Haqqında söhbət gedən daş sandıqca A. A. Bakıxanovun qardaşı general-leytenant Cəfərqulu ağanın qəbir sandıqçası imiş. Onun sümükləri Kərbəlada dəfn edilmişdi. Fətəli xanın qəbri isə məscidin həyətində idi.

Bibiheybət yuxarıda deyildiyi kimi, bakılıların və uzaqdan ziyarətə gəlmiş azərbaycanlıların ibadət yeri idi. Buranı ömürlük seçilmiş on şeyx idarə edirdi. Onların başçısı mütəvəlli adlanırdı. Tarixdən bizə məlum olan ilk mütəvəlli Şeyx Bünyad olmuşdur. Ondan sonra isə bu vəzifəyə onun övladları və nəvələri keçmişdir. Keçmiş əsrlərdən qalmış sənəd və fərmanlardan görünür ki, Şirvanşahlardan başlayaraq, (Səfəvilərədək bütün hakimlər Bibiheybət məqbərəsini həmişə himayə altında saxlamışlar. Bu fərmanlardan biri I Şah Təhmasib tərəfindən 1547-ci ildə verilmişdir. Bu fərmanda Abşeron yarımadasının cənub-şərqində, Bakı şəhəri yaxınlığında yerləşən Zığ kəndinin əmlak və sərvətinin keçmiş dövrlərdən etibarən Bibiheybət məqbərəsinə vəqf olunması təsdiq edilir və həmin fərmanların hələ də öz gücünü itirmədiyi təsdiq olunur. I Şah Abbasın 1607-ci ildə verdiyi fərmanda isə deyilirdi: "Zığ kəndinin sərvət və əmlakını, asitanə dərvişlərinin 1000 baş və Zığ kəndi rəiyyətlərinin 500 başdan ibarət qoyunlarının çobanbəyliyini, malibağ vergisini, pambıq əkininin, habelə asitanə dərvişlərinin Duldərədəki taxıl əkininin üşürünü və üç neft quyusunun vergisini məbləğli və məbləğsiz olaraq, keçmiş qayda üzrə adı çəkilən idarəyə bağışladıq, mərhəmət buyurduq". Başqa bir sənəd 1667-ci ildə şah Süleymanın verdiyi fərmandır. Bu fərmanda şah Şirvan vilayətinin bəylərbəyisi və Bakı hakiminin nəzərinə çatdırır ki, Bibiheybət məqbərəsinin mütəvəlli və dərvişlərinin vəqf yerlərinə və hüquqlarına təcavüz edilməsin".

Mərdəkan kəndində də Bibiheybət şıxlarının vəqf yerləri vardı. Bu yerlər Mərdəkandakı dairəvi qalanın ətrafındakı üzüm bağlarından ibarətdi. O vaxtdan burdakı girdə qala mərdəkanlılar tərəfindən Şıx qalası adlanır.

1845-ci ildə Bibiheybəti ziyarətə gələnlərdən biri də Xurşud Banu Natəvan idi. O uşağı olmadığı üçün əri Xasay bəy Usmiyevlə birlikdə buraya duaya gəlmişdi. 1858-ci ildə Natəvan ikinci dəfə Bakıya gələndə artıq iki uşağı vardı. Həmin ildə onlar Bakıda olan Aleksandr Düma ilə də görüşmüşdülər. A. Düma bu görüş səhnəsini çox geniş təsvir edir: "Səbirsizliklə gözlənildiyimiz, hörmətlə qəbul olunduğumuz bu məclisdə bizi görmək istəyən iki azərbaycanlı xanım və onlardan birinin – gənc xanımın əri də iştirak edirdi. Çadra örtmüş bu xanımlardan biri Qarabağın axırıncı xanı Mehdiqulu xanın arvadı, o biri isə qızı idi. Anaya qırx, qızına isə iyirmi yaş vermək olardı. Hər ikisi milli geyimdə idi. Qəşənglikdən daha çox bahalı olması ilə seçilən nazik paltarda cazibədar görünən gənc xanımın yanında iki uşağı da vardı. Anası kimi milli geyimdə olan üç-dörd yaşlı qız uşağı maraq dolu böyük qara gözlərini bizdən çəkmirdi. Beş-altı yaşlı oğlan uşağı isə nənəsinin dizlərinə sıxılmış və sövq-təbii ilə əlini belindən asılan xəncərin üstünə qoymuşdu".

Natəvan bu görüşdə, görünür ki, şair olduğunu A. Dümadan gizlətmişdi. Belə olmasaydı, Düma onun şairliyi və şeirləri barədə də mütləq yazardı.

Natəvanın ikinci dəfə əri ilə Bakıya gəlişindən məqsəd iki uşaq anası olduğu üçün Bibiheybət məscidinə öz borcunu vermək idi. Məscidi ziyarətdən sonra iki övlad anası olması münasibətilə o məscidin narahat daşlıq yolunun bir hissəsini öz hesabına sahmana saldırmışdı.

Beləliklə, Bibiheybət dərvişləri, Şıx kəndi əhalisi əsrlər boyu onlara vəqf edilmiş torpaqlardan istifadə etmiş və hər cür vergilərdən azad edilmişdilər. Bakı xanları da Bibiheybətə köməklərini heç zaman əsirgəməmişdilər.

Şəhər divarları xaricində ikinci belə bir tikili Əbu Səid Əbülxeyir məqbərəsidir. Bu məqbərə indi yoxdur, uçub-dağılmış və yerlə yeksan edilmişdir. Bu məqbərə təxminən indi Respublika Prokurorluğunun yerləşdiyi binanın yerində idi. O zamanlar bu yerdə bakılıların qəbiristanlığı idi. Bu məqbərə şəhər əhalisi içərisində o zamanlar Xəlifə dam və ya da Xəlifə damı adlanırdı. Əbu Səidin şəxsiyyəti barədə A. A. Bakıxanov yazırdı: "Əbu Səid Bakuvi yoxsul olmasına baxmayaraq, kəramətlə tanınmış və son dərəcə əliaçıq bir dərviş olmuşdur. Bakı şəhərinin xaricində bir soməədə¹ oturub, ibadətlə məşğul idi. Azacıq olan mədaxili ilə yanına gələnləri qonaq edərdi. Sultanların fərmanı əsasında Şübani neft və əkin yerləri onun türbəsinin məsarifinə məxsusdu. Axırda bu ölkənin vəziyyətində əmələ gələn iğtişaş nəticəsində onun məscid və mehmanxanası xarab olub, qəbri və itaət etdiyi yer torpaq altında qalmışdır. Bu yerdə olan bir neçə ev "Xəlifə damı" adı ilə məşhurdur".

Əbu Səid öləndən sonra onun yaşadığı bu yer müqəddəs yer hesab olunmuşdur. Şahlar tərəfindən buraya mütəvəllilər təyin edilmiş və məqbərə üçün vəqf yerləri ayrılmışdır. Həmin məqbərə ilə əlaqədar fərmanları T.M.Musəvi özünün "Bakı tarixinə dair orta əsr sənədləri" kitabında geniş izah edir. Hələ 1491-ci ildə Şirvanşah Fərrux Yasar Abşerondakı bir sıra mülklərini Əbu Səid Əbülxeyrin məqbərəsinə vəqf etmişdir. Vəqfnamədə deyilirdi: "Bu xoş saatlı vaxtlarda xeyir-dua etmək məqsədilə öz xalis malım hesabına Şübani əkinəcəyini, oradakı qatı neft quyusu ilə birlikdə Şüvəlandakı beş üzüm bağı sahəsini və meşə yerini, habelə Bilgəhdəki üzüm bağı sahəsini satın alıb, abad edərək, Badkubə yaxınlığında dəfn olunan seçilmiş pəhrizkar rəhmətlik Şeyx Əbu Səidin müqəddəs məzarına şəriətə müvafiq qayda üzrə vəqf və açıqcasına dini mühafizəyə verdim".

Fərrux Yasardan sonra Bakıya gəlmiş başqa hakim və şahlar da məqbərəyə verilmiş həmin vəqf yerlərini təsdiq etmişlər. Məqbərənin mütəvəllisi Şeyx Zahid öldükdən sonra onun yerinə 1673-cü ildə Xəlifə Şeyx Məhəmməd təyin edilir. Buna əsasən də məqbərə ətrafındakı tikili "Xəlifə dam" adlandırılmışdır. Xəlifə Şeyx Məhəmməd də öləndən sonra məqbərəni onun övladları idarə edirdilər. XIX əsrin əvvəllərinə doğru, Bakıxanovun yazdığına görə, bu tikili tamam uçub dağılmışdır.

Bakı qala şəhəri ilə əlaqədar üçüncü tikili şəhərdən çox uzaqda olsa da, Suraxanı atəşgahıdır. Bu atəşgah, ya da atəşgadə XVIII əsrdə Hindistanın Moltanı vilayətindən olan tacirlər tərəfindən tikilmişdir. Yazılana görə, Suraxanıda özbaşına yanan qazların olduğunu eşidən hindlilər Qanqa və İnqa sahillərindən axışıb buraya ibadətə gəlirdilər. Bakıya ticarətə gəlmiş hind tacirləri geri döndükdə Suraxanı atəşgədələrinin tərifini yaydıqca buraya gələn zəvvarların sayı daha da artırdı. Bu əsrdə hind tacirləri Həştərxan şəhərində də özlərinin xüsusi ticarət məhəllələrini yaratmışdılar. Hətta XVII əsrin əvvəllərində hind tacirləri Həştərxanda daşdan örtülü bazar da tikmişdilər. Tarixçi S. Aşurbəylinin fikrincə, Suraxanı atəşgahı atəşpərəstlərin qədim məbədi yerində salınmışdır. Guya Abşeron əhalisi İslam dinini qəbul etdikdən sonra bura hindlilərin müqəddəs yerinə çevrilmişdir. Müəllif hətta Suraxanı sözünün də qədim Hindistanın sanskrit dilində təbərrük mənasında işlədilən "surakşam" sözündən alındığını qeyd edir. Əlbəttə, bu, ehtimaldır. Çünki Balaxanı, Kürdəxanı, Novxanı kəndlərinin adlarından, göründüyü kimi, Suraxanı adının da fars sözlərindən yarandığına şübhə ola bilməz.

Atəşgah beş künclü hasarla əhatə edilmişdi. Giriş qapısının üstündə ikinci mərtəbədə bir otaq vardı. Bu, balaxanı adlanırdı. Bu otaqda qonaqlar qəbul edilirdi. Bu otaqdan içəri tərəfə, yəni həyətə 14 pilləli daş pilləkənlə enirdilər. Balaxanın dörd tərəfində daş borular vardı ki, bunlardan alov çıxırdı.

Həyətin tən ortasında məbəd yerləşirdi. Bu da dörd künclü günbəzli bir tikili idi. Məbəd həyətin səthindən azca hündür olduğu üçün oraya üç-dörd daş pillə ilə qalxırdılar. Məbədin dörd küncündə kvadrat şəklində borular vardı. Bunlardan alov çıxırdı. Həyətdə divar boyu 22 hücrə vardır ki, hamısının qapısı içəri açılırdı. Deyilənə görə bu hücrələr əvvəllər bir-birindən ayrı-ayrılıqda olan otaqlardı. Ancaq sonralar vahid bir hasarla birləşdirilmişdir. Hücrələr adama köhnə bir karvansaranı xatırladır. Həyətdə baş məbəddən başqa bir çox kiçik atəşgahlar da vardı. 1754-cü ildə Bakıda olmuş ingilis səyyahı Qonvey yazırdı ki, bu məbədlərdən ən böyüyündə hindlilər ibadətlə məşğuldurlar. Burada 40-50 nəfərədək yoxsul hindli vardı. 1780-ci ildə Reyneqqs Bakıda səfərdə olarkən Suraxanı atəşgahını gəzmişdir. Onun yazdığına görə torpaqdan alov çıxan bu yerdə hindlilər – gebrlər və başqa yoxsul adamlar özlərinə kiçik daş evlər tikmişdilər. Bu mənzillərdə torpaq döşəmə qalın gillə şirələnmişdir ki, qaz bayıra çıxmasın. Od yandırmaq lazım gəldikdə mənzil sahibi gildə deşik açır və qazı yandıraraq, qazanı həmin deşiyin üstünə qoyur. O zaman qazdan həm də mənzili işıqlandırmaq üçün istifadə edirdilər. Bunun üçün deşiyə içərisi gillə şirələnmiş qamış trubalar qoyur və oradan çıxan qaz şam kimi yanırdı. Reyneqqsin yazdığına görə o zamanlar burada Hindistandakı öz əyalətlərinin adı ilə adlandırılan moltanılar yaşayırdılar. Onlar bu mənzillərindən ötrü Bakı xanına hər il 50 tümən pul verirdilər. Hindlilər əsas etibarilə öz ölümlərinin yaxınlaşmasını gözləyən qocalar və özlərini dinə həsr etmiş gənclər idi. Burada onlar özlərini sınaqdan çıxarırdılar. Onlardan bəziləri on illər müddətində bir və yaxud hər iki qolunu qabağa uzatmış halda hərəkətsiz vəziyyətdə dururdular.

Suraxanı atəşgahı Bakıda olmuş bütün səyyah və yazıçıların diqqətini həmişə cəlb etmişdir. Hətta ən qısa müddətə gəlmiş adamlar belə bu atəşgahı görməmiş Bakıdan getməzdilər.

1796-cı ildə Bakıda olmuş A. B. Araratski atəşgahı seyr edərkən hindlilərin sayı xeyli azalmışdı. Bununla belə, o, atəşgahın geniş təsvirini verə bilmişdir. "Artemi Araratskinin həyatı" kitabında oxuyuruq: "Bu yer şəhərdən azı 20 verst aralı olsa da, gecələr onun alovu həmişə görünür. Yanar torpaq Avşaran adlanan ada ilə üzbəüz olan bir kəndin yaxınlığındakı təpələrdən birinin üstündədir. Avşaranın qayalıq və dayaz yeri dənizçilər üçün tez-tez fəlakət yerinə çevrilirdi. Çünki onlar gecə vaxtı torpaqdan qalxan bu alova aldanaraq ona yaxınlaşır və fəlakətə uğrayırdılar. Yolboyu rast gəldiyimiz gölməçələrdə suyun üstündə neft görünürdü. Neft Bakının bütün ətrafında çıxarılır və şəhərin başlıca sənayesidir. Odlu yer, yaxud yanan torpaq uzunluğu azı yüz sajenə çatan divarla hörülmüşdür… Hasarın içərisində qədim zamanlarda atəşpərəstlər tərəfindən düzəldilmiş hücrəyə oxşar otaqlar vardır ki, kəndin adamları qış vaxtı bu otaqlara köçüb, baharadək burada qalırlar. Hər hücrənin ortasında çuxur qazılıb. Çörək və xörək bişirmək üçün içinə gildən qayrılmış təndir qoyurlar. Çörək və ya xörək bişirmək lazım gəldikdə təndirin dibindəki torpağı azca eşələyib, yandırırlar. Böyük alov əmələ gəlir. Təndir qızandan sonra xəmiri kiçik kömbə şəklində onun divarlarına yapışdırırlar. Və beləliklə çörək tez bir zamanda bişir. Xörək bişirəndə isə təndiri yandırıb, torpağın üstünə qazan qoyurlar. Alov lazım olmayanda onun üstünə bir az torpaq töküb söndürürlər. Hücrənin tavanında nəfəslik – deşik açılmışdır ki, buradan içəri həm işıq düşür, həm də ocağı yandıranda bacanı əvəz edir. Həmişə yanan yerin dövrəsi dörd sajen olar. Burada torpaq ağ gildən ibarətdir. Alov ondan sanki küləklə üfürülüb çıxır. Alovun yalnız yuxarı hissəsi görünür, o torpağın rəngini qətiyyən dəyişmir. Bir sözlə, divar arasına alınmış yerin yanma təbiəti var. Burada da alov yuxarıda deyildiyi kimi yandırılıb söndürülür. Bundan əlavə, gilli yer kimi onda da çat və yarıqlar əmələ gəlir. Bu nazik yarıqlardan həmişə odlu hava çıxır. Yerlilər bizə danışdılar ki, əgər otaqda nəfəsliyi və qapını bağlayıb od yandırsan, otaq o dəqiqə partlaya bilər. Bunu əyani olaraq, bizə göstərdilər: hasarın içərisində dərinliyi 7 sajen olan bir quyu qazılmışdı, içərisində azca suyu vardı. Quyunun ağzı lay daşla örtülmüşdü. Daşın ortasında bir arşın uzunluğunda deşik vardı. Deşiyi keçə ilə tutdular və uclarını daşa mıxladılar. Sonra azı bir pud ağırlığında olan bir daşı onun üzərinə qoyub, yanan bir talaşanı keçənin altından quyuya tulladılar. Bərk gurultu eşidildi. Gurultu getdikcə şiddətləndi və bir-iki dəqiqə davam etdi. Sonra keçə parçalanıb, üstündəki daş hasarın o tərəfinə atıldı. Onların göstərişi ilə biz quyudan uzaqda təhlükəsiz bir yerdə durmuşduq. Bundan sonra orada oda sitayiş edən hindliləri bizə göstərərək, dedilər ki, onlar buraya gələrək, müqəddəs saydıqları bu oddan, yəni yuxarıda dediyimiz çatlaqlardan qalxan od nəfəsli havanı dərilərə doldurub, öz yerlərinə aparırlar. Orada dərini nazik bir şeylə deşir və deşiyə od yaxınlaşdırdıqda deşikdən nazik alov dili qalxmağa başlayır. Bununla da öz dini ayinlərini yerinə yetirirlər. Bunu isbat etmək üçün onlar bir dəriyə od nəfəsli havanı doldurub, iynə ilə deşdilər və yandırdılar. Dərinin gözlə sezilməyən deşiyindən nazik bir alov qalxmağa başladı. Və dəri boşalanadək yandı.

1770-ci ildə akademik Qmelin də atəşgahda olmuşdur. O yanar odlardan bəhs edərkən yazırdı ki, suraxanılılar burada odun üstündə xörək hazırlayırlar. Bundan başqa, əhəng yandırılmasında da oddan istifadə edirlər. Qədim gebrlərin nəslindən olan bəzi hindlilər burada özlərinə məskən salmışlar. Onlar burada daim yanan odların ətrafında daş ibadətgahlar tikiblər… İbadətgahlarda mehrablar vardır. Hazırkı zamanda ancaq bir ibadətgahdan istifadə edirlər. Mehrabın yanında iki fut hündürlüyündə boru vardır ki, onunla göy-qırmızı alov qalxır. İbadətgahın yanında yaşayış mənzilləri tikilmişdir.