Kitabı oku: «Yazılmayan yazı», sayfa 2

Diri dağı heybətli yerdir, Mazan nənənin məzarı adama doğma gəlir. Elə bil doğrudanca öz nənəndi. Zənən, qadın xaylağına abidə çox az qoyulur. Qadın adına ocaq da çox az rast gəldiyimizdir. Yuxarıda bulaqdı. Suyundan içdik, onları çoban mətəsində qoyub, tərpəndik. Bu dəfə bir də Diri dağa dırmanmayıb, enişdən dolandıq. Maşınımız bizi gözləyirdi.

Beləliklə, Cəbrayıl yeddi qardaş bir bacı olan pirlərin birinin adıdır. Cəbrayıl şəhərinin günbatanında ucalan, Xubyarlıdan yuxarı, Ziyaratdan sallanıb gələn, Minbaşıya, Kavdara doğru alçalıb, təpəliyə çevrilən dağların üz enişə ən hündürü Gordu, Alpaşa yalları, Yarəhmədli aşırımıdır. Buranın adı Mazan nənənin yeddi qardaşının birinin – Cəbrayıl atanın adından götürülmüşdür. Cəbrayıl qəsəbəsinin bir parçası, çaylağın o tayı Mirzəcanlılar özləri də boyunlarına alırlar ki, onların yaşadığı yer əslində Arazbasar, Maşanlı, Hasanlının torpağıdır. Bəs, Mirzəcanlılar kimdir? Haradan Gəliblər? Burası bilinmir, açılmayıb, araşdırılmayıb. Deməyə də dil gəlmir. Mirzəcanlı sözündən erməni iyi gəlir, ermənilər bu adı bizdən götürüblər. Onların türkdən ad, soy götürmələri saysız-hesabsızdır. Sonra, Mirzəcan Mədətov qardaşları da ermənidir. Biri çarın Qafqazı işğal ordusunda general, o biri tərcüməçi – Aşıq Pərinin sevgilisi.

Doğulduğum məskənin adı, kökü ilə beləcə tanış olduq. Bu, mənim yerim-yurdum. Orasını deyim ki, Cəbrayılda bəziləri indiyədək bizi xalis Cəbrayıllı saymırlar. Niyə?!

Qonşumuz İsgəndər oğlu Mustafa atamgil yuxarıda İsgəndər yurdu sayılan məhlədə yer götürüb ev tikəndə, demişdi: "Sizin torpağınız odur, Ləmbərəndədir. Gedin orda ev tikin". O torpaqlar qədimdən Mustafagilinmiş. Amma artıq kiminsə dədə-baba torpağına yiyəlik eləməsi götürülmüşdü. Kim harada istəyir, yerli sovet harada yer verir, orada da tikirdilər. Bəyin, xanın, mülkədarın nə həddi vardı, indinin indisində dura torpaq davasına. Heç bəyliyini söyləyə bilirdi? Bəs bu söhbət haradan? Mən öz soyumuzu tapmaqdan ötrü, Mustafa kişinin söylədiyi sözü açmalıyam.

Cəbrayıl şəhərciyi özü – məncə, kəndlərdən xeyli sonra yurd salınıb. Nə vaxtdan, tarixcə bilinmir. Dürüstləşməyib. Cəbrayıl qədim qəsəbədir, görünür, Türkmənçaya qədər buralar daha gediş-gəlişli olmuşdur. Ruslar gələnədək, Cəbrayılın – Qarabağın başlıca get-gəli, ticarəti, alveri Xudafərindən olmuşdur. Xudafərin adlanan iki körpünün biri indi tarixçilərin söylədiyinə görə, eramızdan qabaq, gərək ki, VII əsrə aid edilir. Sınıq körpü burada sınmaq, dağılmaq mənasında yox, körpünün quruluşu ilə bağlıdır; "sınıq" görünür körpünün endimi, üstü, bütünlükdə görünüşünə görədir. Amma öndəki körpü doğrudan da sınmışdır. Belə ki, ondan çox sonra tikilmiş, eramızın V əsrinə aid edilən aşağıdakı körpü salamat qaldığı halda, birinci körpünün on bir aşırımının bir neçəsi gövdədən qopmuş, uçurlanmış, sulara qərq olmuşdur.

İlk körpü daha əzəmətli, gözəldir. Hündürdür. Üz daşları mərmər təkidir. Sal, parlaq, hamar. Hər iki körpü çaydakı qayalara bitib qalxmışdır, özülü möhkəmdir. Qarabağın, eləcə də Azərbaycanın İrana, İraqa, Suriyaya keçmək üçün yolları, buradan, bu körpülərdənmiş. Onda, o tarixdə Cəbrayıl da başlıca düşərgələrdən biri sayılmışdı.

Belə baxanda Cəbrayıl ölkənin, Qarabağın o tayla, İran və yaxın Şərqə başlıca keçid yeri imiş. Qədimlərə getdikcə, bu yerlərin dəyəri, mövqeyi daha aydın olur. Sınıq körpü eramızdan qabaq tikilmişdir. Araz üstünün qədim zamanlardan başlıca gediş-gəliş yolu olduğu bilinir. Arazı keçməkdən ötrü yer Xudafərin körpüləri olmuşdur.

Arazbasarda körpülərə mən çox tamaşa etmişəm. İlk kərə Cəbrayıla müəllim işləməyə gələndə getmişəm, görmüşəm oranı. Sonralar rayona hər gələndə körpülərə baş çəkmişəm. Bu körpülərə tamaşa etmək gözəldir. İri, sal, ağ daşlarla örtülmüş körpü on bir aşırımdır, tağlar hündür, uca, qəşəngdir. Orada suvarma üçünmü, nə üçünsə körpü döşəməsinin yanı ilə boruya oxşar tikili də var. Bəlkə də su qurğusudur, suyu qaldırıb, ötürürmüşlər çayqırağı torpaqlara. Bu körpü tikilən iri, hamar, sal daşların haradan gətirildiyi adamı düşündürür. Roma imperiyası haranı tutsa orada, ilk növbədə məbəd, jardən-bağ salar, körpülər tikərmiş. Avropada romalıların tikdikləri belə abidələr var. Onları turistlərə göstərirlər. Cəbrayılda, Qumlağ yaxınlığında Araz üstdəki körpü də mənə məsələn, Qardən – körpüsünü xatırlatdı Fransada. Hətta ağlıma gəldi ki, Xudafərin körpüsünü də romalılar tikmişlər.

Sonralar Hacı Qaramana gedərkən, oradakı məbədi, mədrəsəni gördükdə anladım. Sınıq Körpünün daşları da Qaraman ocağı, mədrəsə, məsciddəki daşlardandı. Deməli, o körpü də Qaraman məscidi mədrəsəsi təki yerli daşlardan tıkılmışdı.

Dağları, qayaları çapıb daşımış, körpüləri, ondan çox-çox sonra mədrəsəni tikmişlər. Sonrakı körpü kərpicdəndir. On altı aşırımdır. Hələ ki, bir şey aydın deyil. Bu körpünü kim tikmişdir, kimə tikdirmişdir? Onun baş memarı, mühəndisi kim olmuşdur? Körpünü yaradan bilinmir. Bilinsə, keçmişin çox uzaq bir məqamından bir unudulmaz memarın adı qalar, çəkilər, tanınardı. Bundan tarix xeyli gerçəkləşərdi.

Onda eramızdan qabaq VII əsrdə buralarda həyat, yaşayış necə olmuşdur? O tay bu tayda başlıca sakinlər kimlərmiş? Bu sarıdan tarixçilər xalqa çox borcludurlar.

Ruslar Azərbaycana gəlincə, Türkmənçay müqaviləsi bağlananadək, körpülər işləmişdir. Quduz işğalçılar Qafqaza girdikdən sonra körpülər ehtişamını itirmişdir. Yollar dönmüş – şərqə, cənuba yönələn yollar çönüb başıyuxarı – Qafqaza, Rusiyaya, Avropaya uzanmışdır. Azərbaycanın ruslaşması, avropalaşma meylləri də bundan sonra başlamış, qoşa körpü gediş-gəlişini itirmişdir. Yoxsa, hələ çar vaxtı da İranla, Şərqlə əlaqələr büsbütün kəsilməmişdi. Təbrizə, Xorasana, Kərbəlaya, Məkkəyə tacirlər, ziyarətçilər gedib gəlirdi. Elə ki, Sovet hökuməti quruldu, bütün bunların kökü kəsildi. İran, Yaxın Şərq, eləcə də Türkiyə az qala düşmən ölkə kimi beyinlərə yeridildi, İran mənşəli azərbaycanlıları dönə-dönə o taya, Orta Asiyaya, Qazaxıstana sürdülər.

Cəbrayılda da iranlılar yaşayırdı, onların hamısını ailəlikcə köçürdülər o taya, İrana, Cənub dağlarına, hətta Araza baxmaq yasaq edilmiş təkiydi.

Ermənilər hələ Qarabağı tutmamışdılar, Sovet hökuməti hələ yıxılmamışdı, rus qoşunu da Azərbaycanda vardı, sərhədd zolağı, sərhəd məntəqələri – zastavalar onların əlində idi.

Səksəninci illərin axırı Cəbrayılda idim, Akiflə – əmımqızı Məhparənin əri – Horadizə getmişdik. Orada çayxanada bir zabitlə görüşdük, mayordu. Mənim yazıçı olduğumu biləndə dedi: "Bizim zastava rəisləri ilə görüşün". Güman etdim ki, beş-üç hərbçidir. Razılaşdıq.

Demə, mayor Hadrutda yerləşən qərargahın rəisi imiş. Gerasimovdu, nə idi, sonralar dedikdə Cəbrayılda onu tanıdılar, özü də bildirdilər ki, yaxşı adam deyil, bizə münasibəti də qaranlıqdır.

Onunla gəldik, məni sərhəd məntəqəsində klub təki bir yerə gətirdi. Bir də baxdım ki, salonda azı iki yüz zabit əyləşib. Demə başqa tədbirləri varmış, "yazıçı ilə görüşü" də qənimət bilib, yığıncağa qatıblar.

Keçib səhnədə, rəyasət yerində oturduq. Məni mayor təqdim etdi. Başladılar suallar verməyə. Salondakının hamısı sarı, rusdu, bir nəfər olsun qaraqaş-qaragöz yoxdu. Deməli, doxsanacan zastava rəisi idi, Qaradonludan Meğriyəcən bütün sərhəd məntəqələrinə baxırdılar.

Bunlar sual yağdırmağa başladılar. Birinci onu soruşdular. Bir qısa film vardı, onu televiziyada göstərmişdilər, mən də baxmışdım. Həmin qısametrajlı filmdə belə bir hadisə göstərilmişdi. Sərhəddir, sarı-rus sərhədçi əlində avtomat ona tapşırılmış sahədə, tikanlı məftillər çəkilmiş zolaqda o baş-bu baş gəzmir. Bir oğlan uşağı da onu güdür. Uzaqlaşmağını gözləyir tezcənək dəmir məftillərdən o taya keçsin. Sərhədçi əsgər – saldat şübhələnib. Uşaq yaxınlaşır məftil çəkilmiş sərhəd zolağına. Birdən ozünü atır bu tikanlı məftillərin üstünə, əlində də gitara var, saz olsa daha yaxşıydı. Uşaq o taya keçməkdən ötrü tikanlı məftillərə sarılır, qırmağa çalışır dəmir tikanları. Saldat görür, avtomatı çevirir, atəş açır. Uşaq dəmir-tikan çəpərə sərilir, ölür.

Zastava rəisləri məndən soruşdular: – Siz o filmə necə baxırsınız?

Bu kiçik film onlara bərk toxunubmuş. Dedim, təsirli lentdir.

Daha sonra bir sual verdilər: – O taya can atırdınız, deyirdiniz qoymurlar. İndi aranı-məftili götürmüşük. Bəs, niyə keçmirsiniz o taya? Kimsə yaxın düşmür. – Dedim: – Yüz illərdən bəri yerli əhaliyə oraları yasaq etmiziniz. O tayı düşmən kimi tanıtmısınız. Bizə – əhaliyə bütün məktəblərdə, tarix kitablarında bu sayaq rəy aşılamısınız. Ona görə də indi kimsə inana bilmir ki, yasaq götürülmüş, sərhədlər açılmışdır, oraya getmək olar.

Daha demədim. Bu ona bənzəyir ki, heyvanı illərlə zəncirdə bağlı saxlayırsan. Sonra açsan da bağlandığı yerdən getmir, qopmur, elə bilir yenə zəncirdədir.

Üz tutub sərhəd məntəqəsi rəislərindən soruşdum:

– Araz boyu İranla bizim aramızda neçə zastava var?

Dedilər: – Gərək ki, doxsan! – yaxşı yadımda deyil. Soruşdum:

– Sizin sərhəd məntəqəsi rəisləri arasında bircə nəfər olsun yerli millətin nümayəndəsini görmürəm. Bunca zastavanın neçəsinin rəisi azərbaycanlıdır?

Susdular, bəlkə onu da yalandan dedilər: – İkisi!

Dedim:

– İkisi! Bura Azərbaycandır. Bu sərhəd, torpaqlar bu xalqındır. Sərhəd məntəqələrinin rəislərinin bircəsi yerli millət, azərbaycanlı deyil. Niyə? Bizə inanmırsınız. Bəs belə isə əhali, yerli millət sizə necə inansınlar?

Dilləri batdı. Yaman yerdə tutmuşdum onları. Mən Cəbrayılın Arazbar Şükürbəyli kənd məktəbində işləmişdim. Sərhədçilərə bələddim. Bilirdim ki, onların arasında hər millət var, erməni daha çox, azərbaycanlı yox. Ermənilərə inanırdılar, onları yuxarı vəzifələrə, sərhəd məntəqələrinə rəis, qərargah başçısı qoyurdular. Bizi əsla, ayrı-seçkilikdi. Qədimdən bəri erməni rusa, farsa da əlverişliydi. Arxayındılar, inanırdılar. Onlara, bizə yox. Hansı ədəbiyyatdasa oxumuşdum. Türkmənçay bağlaşmasından sonra erməniləri İrandan bu tay Azərbaycana köçürərkən, Təbrizin komendantı erməni olmuşdu. Bütünlükdə əvvəldən axıra Qafqaz əndişəsində ruslar farslarla əlbir olublar, bir-birilə gənişiblər, bizə qarşı. İranda erməniyə himayədarlıq özünü həmişə göstərib.

Xalq cəbhəsinin işləri genişləndikdə Cəbrayılda da əhali ayağa qalxmışdı. Basıb gediblər Xudafərinəcən. Orada sərhədçilərə deyiblər "Aranı götürün, sərhəddi sökün! Biz qardaşlarımızla görüşmək istəyirik". O taydan da qardaşlar gəlibmişlər, qohum-əqrəba. Biri-birini çağırır, səsləyir, soraqlaşırmışlar. Bir rus zabiti düşüb qabağa. Sərhəd sahəsinə toplaşmış dəliqanlılara, cavanlara deyib: – "Gəlin ardımca". Bunları o yerə aparıb ki, şam, ulğunluqda büsbütün top, tank, BMP saxlanıbmış. Demişdi: – "Hünəriniz var tərpənin. Yerlə yeksan edərik, hamınızı qırarıq!"

Baş-ayaq qoymuşdular tariximizi, yasaq etmişdilər Xudafərin körpülərini. Onları görmək tarixi görməkdi. O torpaqlara baxmaq bir xalqın necə ikiyə bölündüyünü düşünməkdi. Ən yaxşısı bu idi: Bu millətin gözünü bağla, açıq olsa da görməməli yeri, mənzərəni görməsin. Sovet quruluşunda katiblər, kolxoz sədrləri, sovet sədrləri o tayı gözdən salırdılar, sərhəd məskənlərinə yaxın yaşayan casuslar elə hey adam satır, çuğulluq, şeytanlıq edirdilər.

Qabaqlar sərhədçi qərargahı, rəislik Cəbrayılda yerləşirdi. Onların möhüründə Cəbrayıl – "Djebrail" adı yazılırdı. Biz gözümüzü açıb kəndimizdə-qəsəbədə sərhədçi rus əsgərlərini görmüşdük. Sərhəd bölməsi, ön partiya komitəsi, bizim yerli NKVD – KQB əlbir işləyirdi. Sərhədçi məmurlar ucqar bir əyalətdə Cəbrayılda kefi kök, ailəlikcə yaşayırdılar. Nəhəng ölkənin min-min kilometrlərlə dolanan sərhəddinin bir parçasını qoruyurdular. Atlı dəstə vardı. Onlar qaçaqlarla vuruşur, sərhəd pozanları yaxalayırdılar. Hökm onların əlində idi. Arabir öz aralarında hadisə də olurdu. Sərhədçilər, iki zabit oğlan gedib Hasanlı bulağı üstündə yeyib içmiş, sonra öcəşmiş, biri tapancasını çıxarıb o birini vurmuşdu. Yaralını ağır halda arabaya qoyub Mirzəcanlının arasından gətirib, sərhədçi şəhərciyinə – "voyenni qorodoka" qaldırdılar.

Bədöy atları olurdu, Dəyirman dərəsində, Ağoğlan yamacında sınaq keçirdilər. Sərhədçiləri bəlkə qəsdən belə şıq, gözəl geyindirirdilər. Yaraşıqlı, ötkəm oğlanları seçib göndərirdilər. Atlarından tutmuş tövlələrinədək hamısı sahmanlı, səliqəli, təmiz, gözəldi. Onlardı sovet hökumətinin dayaqları, yeni quruluşun rəmzi. Moskvadan, Leninqraddan buraya, Arazqırağına, İranla sərhəddə xidmətə gələn hərbiçi əlbəttə, öyrədilir, ona çox mətləbləri qandırırdılar. Yerli əhali ilə davranış, bu millətin varlığını, ruhunu, sərhəddə yaşayan əhalinin adamların xasiyyətini hərbi xidmətə sərhəddə göndərilən şəxslərə anladır, qandırırdılar.

Biz çolma-çocuğun sərhədçilər şəhərciyinə, orada yaşayanlara qızğın marağımız vardı. Sonralar onlarla ünsiyyətimiz də bu həvəsdən törəndi. Bu barədə danışacam. Onu saxlayıb keçirəm, Cəbrayılın mənşəyi, soy-kök arayışlarının ardına.

Soy-kök

Cəbrayıl əhalisi bir neçə soyla, tayfayla tanınır. Mehdili, Mirzəcanlı, Maralyan, Sarıcallı, Sultanlı, Maşanlı, Alıkeyxalı, Qumlax, Xudafərin. Bunlar Arazbar tayfalarıdır. Bir qism Qarabağın içərilərindən köçüb gəliblər. Cəbrayılın ən iri kəndi olan Arazqırağı Mərcanlılar, Cocuq Mərcanlılar – Bala Mərcanlı da deyilir, bunlar deyəsən Bərdə səmtlərdən gəliblər. Bizim tayfanın da bunlara çatacağı var. Arazbasardan yoxuşlara qalxdıqca İmambağı, Fuğanlı, Kufulyataq, o üz – Minbaşılı, Kavdar Veysəlli camaatıdır. Onlardan Günbatana gəlir Göyərçin Veysəlli, üzüyuxarı Qalacıq, Hovuslu, bunlara Əhmədlilər də deyilir. Bilmirəm, bu Əhmədlilər bizim soyumuz olandır, yoxsa yox. Qabil Əhmədli bir kərə mənə zəng çalmışdı. Bunu araşdırmaq üçün. O deyir ki, biz hamımız Əhmədlilərik, Qalacıqla birgə Qaraman da bura ilə qohumdur. Qabil belə söyləyirdi ki, Əhmədlilər – biz əslən Bərdəli, Ləmbərənli yox, elə Cəbrayıl Əhmədlisindənik. Belə ki, bunlar oradan gəlmə deyil, onlar Əhmədlidən getmədir.

Dolaşıq işdir. Soy – kök sarıdan mən gərək Məcid kişi ilə danışa idim. Köhnə, qədim kişilərdən qalan o idi, ağsaqqal, əmimiz əvəziydi. O, Qalacıqda yaşayır, iki qardaşdılar, Kərim və Məcid. Onların övladları, bizimlə əmioğlu, əmiuşağı sayılırdı. Məcid kişi bu yaxınlarda rəhmətə getdi, doxsandan yuxarı yaşamışdı, uzun illər sovet sədri işləmişdi. O çox şeyi bilərdi. Bizim tayfa Ləmbərandan nə zaman gəlmiş, niyə gəlmişdi? Onların Bərdə – Ləmbəranla get-gəlləri vardı, qohum-əqrəba tanıyırdılar bir-birini. Soruşmadım Məcid kişidən, rəhmətə getdi.

Öz soyumuzu tanımaq, bilməkdən ötrü mən atamdan – rəhmətlik Məhəmməd kişidən də bəzi şeyləri öyrənə bilərdim. Heç olmasa, şəcərəmizi üçüncü nəslədək ondan öyrənərdim. Mən bilmirəm Məmmənin (atamı Məhəmməd əvəzinə belə çağırırdıq) babasının adı nədir, Məmmə Ləmbərənli qohumlardan kimləri tanıyırdı.

Vaqif məndən artıq bilirdi, tanışlığı vardı. Fikrət Əfəndiyev adlı raykom katibi vardı, Zərdabın katibiydi. O zaman Vaqif Cəbrayılda katib idi. Bakıda, iclaslarda görüşürdülər. Söhbətdən anlamışdılar, Fikrət Əfəndiyevin bizimlə qohumluğu çatır, bir soydanıq. O da bizim, ata-babamız təki Ləmbərənliydi.

Bir xeyli də Qumru bibinin taleyində açılırdı bizim soyun tarixçəsi. Belə ki, Qumru bibini körpə qız vaxtından bizim tayfadan adlı-sanlı kişi qızlığa götürmüş, böyütmüşdü. Qızın əsli rus, ya daha düzü tatardı. Qumrunu Əhməd əmimə aldılar. Züryətləri olmadı. Qardaşı Məhəmmədin ilk övladı Cəmili onlar oğulluğa götürdü. Cəmili dörd-beş yaşınadək onlar saxladılar. Onlar anamıza atasının verdiyi evin kəlləsində, çiy kərpicdən tikilmiş bağdatı otaqda yaşayırdılar. Əhməd əmimgilin bir şəkli qalır. Həmin şəkil Cəmilin Cəbrayıldakı muzeyində idi. Ermənilər cırıb atmayıblarsa durur. O şəkildə Əhməd əmimdi, sürmeyi qalife şalvar, köynək, başda buxara papaq, ayaqlarında tumac uzunboğaz çəkmələr. Qıçını-qıçının üstünə aşırıb. Kişini mən yaxşı xatırlayıram. Zəhmli, ağır görünüşlü adamdı. Hamı, uşaq-böyük ondan çəkinir, qorxurdular.

Bir kərə həyətimizdən enmişdim qəsəbənin başlıca küçəsinə açılan dar dalana. Dayanmışdım dalanın ağzında. Özümü burada elə asudə zənn etdim, başladım fit çalmağa. Bir də qalın, cod bir səs eşitdim: "Meşədəsən?!". Demə, Əhməd əmim əyləşibmiş üzbəüz küçənin o tayındakı dükanın hündür səkisində. O, bir yerdə işləmirdi. Ona dükan səkisində kətil qoyurdular. Əyləşib, orada dincəlirdi. Həndəvərə baxırdı. Məni görübmüş, fışdırıq çalmağım onu acıqlandırıbmış. Əhməd əmim Birinci dünya müharibəsindəmi, Vətəndaş müharibəsi döyüşlərindəmi iştirak etmişdi. Güman, sovetlər uğrunda vuruşmuşdu. Bir əlindən yaralanmışdı, ona görə təqaüd alırdı. Onunla dolanırdı. Nə biləsən bəlkə, "Diki diviziya" da döyüşmüşdü. Çar qoşununda olmuş olsa idi, sovetlər ona təqaüd verərdilərmi?

Əhməd əmim atamgilin böyüyü, Molla Bəkirin ilk övladıydı. Onun ilk zövcəsi Qumruydu. Ona hamımız Qumru bibi deyirdik. Nəcib, ağıllı bir qadındı. Ağbəniz, burnunun ucu azacıq dik, saçıkəsik, boyu uca. Avropa xanımları dəbində geyinirdi. O şəklə baxanlar təəccüb edirdilər. Cəbrayıl təki ucqar əyalət qəsəbəsində bu geyimdə, görnüşdə xanım haradan? Onda qadınların hamısı uzun, topuqlarına düşən neçə taxta dizliktuman geydikləri halda, Qumru bibi dar, kip məxmər don geymişdi. Başında qəribə bir papaq vardı. Belinə enli kəmər qurşa-mışdı. Əyilib Əhməd əmimin çiynini qucmuşdu. Balaca Cəmilsə yaxası hörmə-toxumalı təmiz ağ köynəkdə, dizdən olan şalvarda, başıaçıq, alnıaçıq, körpə yaşından ciddi, düşüncəli bir uşaqdı. Əmimin dizinə söykənmişdi.

Əmimlə Qumru bibi bir neçə il bizdə, bizim bağdatı otağımızda yaşadılar. Cəmil də əksərən onlarla olurdu. Onun tərbiyəsi, böyüməsinə Qumru bibi baxırdı. Əmimlə bibi yola getmirdilər, tez-tez öcəşirdilər. Əmim ötkəm, xırsız insandı, bir kimsə onun sözünün qabağına söz qoya bilməzdi.

Əhməd əmimlə Qumru bibinin ayrılmağı indiki təki gözümün qabağındadır. Bağdatı otaqda əmimdi, bir də Qumru bibi. Özgə kimsə yoxdu. Mənsə artırmada, onların açıq qalmış qapısına yaxın dayanıb, səsimi udub, onları busurdum. Çox olsa üç, dörd yaşım olardı. Şeyləri, mülkiyyətdən nələri vardısa bölür, pay-püşt edirdilər. Əmim bir əşyanı, şüşə buludu, nimçəni, qabı götürür və Qumru bibiyə uzadırdı: "Bu sənin!" – deyirdi. Ondan sonra başqa bir əşyanı götürüb, özünə verirdi. Beləliklə bölüşürdülər. Bu daha hər kəsin öz şeyi idi, onunla necə istəsə davranardı. Hirsdən heç biri ona düşən payı saxlamır, qaldırıb göydən yerə çırpır, parçalayır, dağıdırdı. Bölünən maldan, variyyatdan ayrıldıqdan sonra heç birinə heç nə qalmır, götürmək istəmirdilər. Görünür, hər ikisi bu acı günün dəlili təki bölünmüş əşyadan heç nə saxlamaq istəmirdi.

Əhməd əmim əlində nə isə qovzayıb daha möhkəm yerə çırpdı. Hər ikisi birgə variyətlərini ayrıldıqları ayaqda puç edirdilər. Otağın ortasına çırpılmış, cilik-cilik olmuş çinilərə, qablara heyfim gəlirdi. Onlar məni görmürdülər. Acığını, kinini hər kəs payına düşən əşyanın üstünə tökürdü.

Əmimlə Qumru bibim belə boşanıb ayrıldılar. Amma bizdən ayrılmadılar. Qumru bibi yığışıb, köçüb getdi qonşu rayona, dəmir yolda feldşer işləməyə başladı. Hərdən gəlir bizə, Cəmilə baş çəkirdi.

Qumru bibi bizi çox istəyirdi. Cəmilin başına gələn faciə, onun döyüşərkən, müharibədə, uzaq bir diyarda Polşada öldürüldüyünü bilərkən anam elə hey Qumru bibini qınayır, yamanlayırdı. Guya o, saxlamış, o, tərbiyə vermişdi. Onun böyütdüyü uşağın taleyi acı olmuş, ömrü cavan ikən sona çatmışdı.

Əhməd əmim Qumru bibidən sonra iki kərə də evləndi. Hər ikisi rus qadınıydı. Ya gedib onlarla yaşayır, onların evində, ya da mənzil tuturdular… Axırda, o da Qumru bibi kimi çıxıb getdi, biryolluq getdi. O, bibi təki istiqanlılıq göstərib, gəlib bizi görmədi. Biz də onu aramadıq. Müharibədə itdi. Qumru bibi ömrünü Cəbrayılda başa vurdu. Onu Vaqifgil dəfn etdilər. Mən qəbrini görmüşdüm. Başdaşındakı yazını xatırlayırdım. Qumru bibinin familyası "Əfəndiyeva" yazılmışdı. Bu Əfəndiyev haradandı? Görünür onu qızlığa götürmüş, bizim soydan olan kişinin familyasıydı. Vermişdi qızlığa götürdüyü Qumruya.

Beləliklə, bizim əsl soy adımızın izinə düşürəm. Bizmlə bir soydan olan kişinin, Qumru bibimin qəyyumunun famili – soy adı Əfəndiyev olduğu halda, bizim adımız niyə Əfəndiyev yox, Əhmədovdu? Burasını aydınlaşdırmağa çalışdım.

Qumru bibiyə soy adını vermiş kişi bizimlə ata sarıdan yaxın qohum, əmioğludursa, onda bizim də familyamız onunkundan – Əfəndiyev olmalıydı. Bəlkə Əhməd əmimin familyası belə imiş? Əfəndiyev yazırmış. Zövcəsi Qumruya da soy adı – familiya veribmiş. Deməli, bizim də familyamız əmiminkindən olmalıymış. Bəs Əhmədov niyə?

Bütünlükdə bunlar ruhani, molla olublar. Babam molla idi, mirzəlik edirdi. Molla Bəkir kimi tanınırdı.

Bəs nə üçün biz bu familiyanı götürməmişik? Bilmirəm. Bəlkə, böyük əmim, Əhməd əmimin də soyu Əfəndiyevmiş, Qumru bibimin baş daşındakı "Əfəndiyeva", eləcə də Qumru bibinin bir vaxtkı əri, sonra ayrıldıqları Əhməd əmimin famili imiş. Əhməd əmim müharibə başlayandan xeyli qabaq gedib Rusiyada yaşayırdı…

Otuz dörd-otuz beşinci illərdə Azərbaycanda hamı yeni qayda ilə familiya götürməyə başlamışdı. Bizim evdə də götürqoy edilir, hətta "Əfəndiyev" ortaya gətirilirdi. Mədəni inqilab gedirdi o illərdə. Hər şey sovetləşir, yeni quruluşa uyğunlaşırdı. Onda Cəmil beşinci, altıncı sinifdə idi. Ona məktəbdə, sinif jurnalında familiya verilməliydi, yazılmalıydı. Dürüst soyad arayırdı hər kəs, hər ailə. Bəy-xan dövrünü yada salan molla, əfəndi, zadə ilə bağlı familiyalardan, soy adlarından çoxları çəkinir, qorxur, min illik köklərindən üz çevirib, yapışırdılar təzə uydurma soylardan. Qədim ad, nişanə, rütbə, keçmişin əsil-nəsəbi ilə bağlı familiyalardan qaçır, şübhə doğuran soydan daşınırdılar. "Əfəndiyev" soyu bəy, xan təki gözdən salınır, sıradan çıxarılırdı. Rüstəmbəyovlar, Əlibəyovlar, Kişibəyovlar bəyi atır, bəysiz, xansız, yalın adlar qabağa çıxırdı. Bizimkilər görünür qədim, keçmiş ayamı xatırladan, yüksək rütbə, mənsəbə yaxın olduqlarını gizlətməkdən yana Əfəndiyevdən çəkinmişdilər. Ağlabatandı. Onda bəs bunların soyu necə yazılmalıydı? Uşaq olsam da, güclə xatırlayıram: Əhmədovun üstündə dayandılar. Özü də Əhmədzadə, Əhmədli yox, eləcə Əhmədov. «Ov» bunlarındı – sovetlərin.

Bəs niyə Əhmədov, haradan hara? Əmimin adı Əhməddi, adətən ata öz öğluna atasının adını qoyardı. Görünür, Əhməd atamın atası Molla Bəkirin atası, babası imiş. Babam övladına rəhmətlik ata-babasının adını vermişdi. Familiya – "hər kəsin babası olmalıdır" qaydası ilə də həmin ad bizim yeni familyamız olmuşdu.

Köhnə, ənənəvi soy hər dəfə itir, babanın adı soyad təki götürülürdü. Belə olduqda nəsil-kök ənənəsi pozulurdu, hər doğulan uşaq babasının adını familiya götürməklə mərhələ-mərhələ familiya da dəyişir, köhnə baba itir, yeni babanın adı doğulan yeni uşağa verilirdi. Beləliklə soy özü mərhələlərlə yeniləşir, itir, yenisi ortaya çıxırdı. Bu sovet quruluşunun yeniləşmə, köhnələri itirmək, tarixi pozmaq, unutmaq niyyətinə uyğun, büsbütün nankorluq, nəsli danmaqdı.

Hər halda belə qurtarıram: Əhməd bizim ulu babamız olub, onun adını babamız Molla Bəkir böyük oğluna vermişdi, həm də bu bizim familyamız sayılmalıydı, soy ad nəsillikcə deyil, hər kəs babasının adını götürmək qaydasına uyğun ola-raqdan.

Soy adımız aydın oldu. Gələk baba üstünə. Babam, molla Bəkir şək-şübhəsiz, ləmbəranlıdır, oranı mən görməmişəm, Ləmbəran böyük kənddir, eşitmişəm, bilirəm yaxşı barama becəriblər. Bu kənd gah Bərdə üstə gedib, gah Ağcabədi. M.F. Axundovun hansı komediyasındasa: "Ləmbəran baramaçısı" sözü də var.

Molla Bəkir Cəbrayıla oradan gəlib. Molla Bəkiri biz görməmişik. Amma onu görənlər qalırdı. Vaqif Minbaşılıda sovxoz direktoru olanda, mən onunla hərdən kəndə gedirdim, Fətəliyev Əyyubun atası dururdu, doxsandan keçmişdi yaşı. O, mənə Molla Bəkir barədə danışırdı: "Lap yaxşı yadımdadır. Gəlirdi, taxıl biçini vaxtı". Hər ruhani, mollanın öz kəndi vardı. Görünür, biçin vaxtı da gedib, oradan paylarını alırmışlar. Başqa, babam barədə heç Məmmədən də bir elə söz eşitməmişəm. Atam öz nəsil-nəcabəti, ata-babası barədə danışmaz, susardı. Niyə, bilmirəm. Bircə onu bilirəm ki, babam Molla Bəkirin Ləmbərandan çıxmağı eləcə adi köç olmamışdı. Orada ağır hadisə baş vermişdi, qan düşmüş, ölüm olmuşdu.

Hadisədən sonra Molla Bəkir və bütün o tayfa baş götürüb kənddən uzaqlaşmışdı. Bəs, niyə Cəbrayıla, Arazqırağına, Mərcanlıya gəlmişdilər? Bu da sualdır. Mərcanlıda, Cəbrayılda bunların əzəldən düşən yeri, qohum-əqrabası olmuşdumu? Yoxsa təsadüfdü, bilmirəm. Mərcanlıların özləri də axı haradansa gəlmədilər. O torpaqlar əslində Maralyanındır. Babam Ləmbərandan subay gəlib. Gəlib Cəbrayılda evlənib. Onda o, atası, əmisi ilə birlikdəmi gəlib, ya necə? Bu da bilinmir. Bunlar çox uzaq tarix deyil. Bütün bunları görən, bilən onlara yaxın kəslər yaşadığı halda, canlı şahidlərdən soruşub, öyrənə bilərdim. Öyrənməmişəm atamdan, Məcid kişidən, son vaxtlaracan yaşayan, o vaxtkı, inqilaba qədərki kəslərdən öyrənərdim. Bir sözlə, mən soy-kökümü aramaqda çox başısoyuq tərpənmişəm, aramamışam. Aramalı, dəyərləndirməli, quruluşun özü idi, onun tarixi yenicə yaranırdı. Olan-qalan, arayıb-axtarmalı, dəyərli, yenicə yaranmış, yenicə doğulmuş bu quruluşun özü idi. Bütün maraqlar ona uyarlı olmalıydı. Aydındır! Hər şey sovetlərə!

Ata-nənəmiz sarıdan biz Cəbrayılla, Mirzəcanlıyla bağlıyıq. Babam molla Bəkir Cəbrayılda, Mirzəcanlıdan evlənib. Xalisə adlı nənəm – onun arvadı yaşayıb xeyli. Varlı-karlı olmayıblar. Amma tarixli tayfadır. Ata-nənəmgil Səhliyallar tayfası adlanır. Çoxları indi özünə əsil-nəsəb düzəldir, keçmişini arayıb, bəy, xan, qubernator, aşağısı yüzbaşıya çıxır. Bəy, xan yenidən dəbə düşür və hər kəs öz qədim soyuna qayıdır. Bəy, xandan uzaq, muzdur, nökər olan da, bəy, xan soy adı qoşur özünə. Tarix belə çevrilir. Bir zaman əslini dananlar, qayıdır ona. Kommunist, bolşevik, Sovet, Şura, Telman – alman kommunisti, Ernest, İnter və sair adlar aradan götürülür.

Molla Bəkir babamın iki oğlu bir də qızı olub. Əhməd, Məhəmməd, cavan ikən ölmüş İsmət. Molla Bəkir rəhmətə gedib, arvadı Xalisə ondan sonra İba bəyə ərə gedib. Bunun üstündə yekə oğlanların anaları ilə arası yoxmuş. Niyə ərə gedib? İba bəy varlı-karlıymış, Xalisədən bir oğul törədəndən sonra, o da tezliklə rəhmətə gedib, Xalisə dul qalıb. İkimərtəbə, alt-üst ev qalmışdı Xalisənin İba bəydən olan oğluna – İbaya. İba, atamın anabir qardaşı idi. Onu uşaqlıqdan atam böyütmüşdü. Həm də bu uşaq onun anasının birinci əri Molla Bəkir rəhmətə getdikdən sonra yeni ərə, bəyə getdiyininin canlı şahidi idi. Bu atamı sıxırdı. İba əmimi tanıdanda deyirdi: "Bu da mənim ögey qardaşımdır".

Ögey olsa da bizi yaman çox istəyirdi. O, atamdan kürəkli, qüvvətli, möhkəm yerişli bir cavandı. Məhkəmədə icraçı, "sud ispolnitel" işləyirdi. Məhkəmə Bazar küçəsində alçaq bir otaqda idi. Uşaqkən əmimin yanına gedir, ondan pul istəyirdik. O da bizə xırda pullar verirdi. Ondakı sikkələr də puldu.

Sonralar İba əmim orta məktəbdə hərbi dərs keçirdi. Müharibə illəri cəbhəyə əsgər aparırdı. Hərbi komissarlıqda işləyirdi. Dağıstana, şimala döyüşçü aparırdı. Bir kərə də gedib çıxmışdı Dağıstanın İzberq stansiyasına. Onda Cəmil Şimalı Qafqaz döyüşlərində, ilk vuruşmalarda biləyindən yaralanmış, İzberq stansiyasında hərbi xəstəxanada, qospitalda yatırdı. Əzəlcə dörd ay Salyan kazarmında hərbi təlim keçib, sonra, onlara zabit adı verməli olduqları halda, sıravi döyüşçü kimi göndərmişdilər Qafqaz cəbhəsinə. Ağır döyüşlər gedirdi. 1942-ci ilin payızı idi, almanlar bərk gəlirdilər. Bizim halımız gün-gündən xarablaşırdı. Cəmilgili də göndərmişdilər cəbhəyə. Alman qoşunları artıq Maykopu, Mazdoku tutub Mahaçqala kandarına çatmışdılar. Həmin ağır döyüşlərdə Cəmil cəbhəyə göndərilmişdi. Məktubunda yazmışdı: "Səslərini eşidirik". Yəni atışma, top, mərmi səslərini deyirdi. Senzuraya görə açıq yazmırdı. Məktubu bir ara kəsildi. Sonra birdən poçtalyon Şıxı oğlu Nəriman: "Muştuluq!" – deyib hövlnak darvazamızdan girmişdi. Cəmildən məktub gəlmişdi, büsbütün əlimizi üzdüyümüz yerdə. O, yaralanıb Dağıstanın İzberq stansiyasında, evaqospitalda müalicə olduğunu bildirirdi. Biləyindən dəymişdi güllə. Yazırdı kı, bununla sizə beş məktub yazıram, cavab almıram. Demə, məktublar yığılıb, gəlib çatmayıb. Tezliklə dalbadal məktubları gəldi, üçkünc kağızlardı, üstündə də üçbucaq möhür. O, hər məktubunda yazırdı: "Tezliklə genə sağalıb gedəcəm cəbhəyə". İlk məktublarında belə yazırdı. Biz elə bildik daha getmiş olar, aparmış olarlar. Sonra yenə qospitaldan məktubu gəlir, yazırdı mandalina çalıram. Mandalina çalan əl əlbəttə sağalmaq üzrəydi və yenə silah tutmağa göndəriləcəkdi. İba əmim İzberqə əsgər aparmışdı. Deyib yəqin Cəmil çıxmış olar. Ona görə də qospitala baş çəkməyib. Halbuki, getsə onunla görüşə bilərmiş. O, əsgərləri yerinə təhvil verib qayıdandan neçə müddət sonra da Cəmilin İzberqdən kağızı gəldi. Əmim gedərdi qospitala, onu tapardı. Bəlkə icazə də alar, Cəmil gəlib bizimlə görüşər, yarası sağalanadək də Cəbrayılda qalardı. Bu olan işdi. Qismət deyilmiş… Sonra İba əmimin özü də getdi cəbhəyə, taqım komandiri idi. Ağır döyüşlərdə oldu. Yaralanıb çox ağır halda qayıtdı Cəbrayıla. Onun zövcəsi Rəşid müəllimin bacısı Bilqeyisdi. Bizdən böyük olsa da orta məktəbdə bizimlə bir sinifdə oxumuşdu, bacısı Pəri ilə. İba əmim Fuğanlıda onların evində yatırdı. Başından yaralanmış, dili batmış, kəllə sümüyü parçalanmışdı…