Kitabı oku: «Шигырьләр / Стихи», sayfa 4

Кайбер шигырьләрдә сызлану, экзистенциаль мотив шәхсиләштерелә. Мәсәлән, «Күңелле булмадым…» шигырендә лирик геройның кайгылы-борчулы халәте, үзәккә куелган үкенеч хисе аның табигате, язмышы белән бәйле. Биредә ул – «йолдызы нурсыз», кайгыда яшәргә хөкем ителгән ялгызак шәхес. Шуңа күрә дә дөньяга ләгънәт укый. Бу ләгънәтнең буш һәм файдасыз булуы хисне көчәйтү чарасына әверелә. Бер үк вакытта башкаларның бәхетле яшәү мөмкинлеге дә кире кагылмый. Каршылык та мин һәм башкалар язмышының үзгәлеге төсен ала.

С. Рәмиевнең сызлану фәлсәфәсе ярдәмендә кеше, яшәеш, милли тормыш хакында уйланып язылган, төшенкелек хисләре өстенлек алган шигырьләрендә дә лирик геройның якты киләчәккә булган өмете сизелеп тора. Мондый шигырьләр бу иҗаттагы төп пафосны – кешенең иң югары кыйммәт булуын кире какмый. Сызланучы, борчылучы, дөньяга ләгънәт укучы кеше – көчле, ул үзеннән соң эз калдыра, тормышка тәэсир итә ала. Үзе өчен генә, битараф яшәүче кешедән аермалы буларак, мондый шәхес рухи хөрлеккә омтыла. Тормышны абсурд, караңгы дип атаган, аңа ләгънәт белдерүче шигырьләрдән С. Рәмиев иҗатында үзгә агым формалаша. Эмоциональ-экспрессив әсәрләрдә кеше фәлсәфәсе адәмнең бөеклеген раслау, шуңа дан җырлау төсен ала. Каршылыклы хис-кичерешләр үзәгенә куелган гыйсъянчы лирик герой пәйда була.

«Мин» шигыре кешене үзеннән зуррак көчләргә: аллалар, шаһлар, кануннарга каршы куя. Шагыйрь фикеренчә, кешене зур ясаган кыйммәт – аның «мин» е, үземчелеге. Шул үземчелек кешене җирдә һәм күктә үзен хуҗа итеп сизәргә ярдәм итә, аңа юл күрсәтүче һәм Алла вазифасын башкара ала. Фәлсәфи кыйммәт буларак, үземчелекне аерып чыгарып, шагыйрь аның югалу, вакытлыча җуелу куркынычын да искәртә. Аның фикеренчә, кешене шәхес иткән, бөек ясаган «мин», ягъни үземчелек – горурланырлык кыйммәт. Кешене кеше итеп шул яшәтә.

Шушы теманы дәвам итеп язылган «Син» һәм «Ул», «…Кайвакытта…» шигырьләрендә яраткан кешенең дә гашыйк өчен Алла икәнлеге күрсәтелә. Мәхәббәт шигъриятенең гүзәл үрнәкләре тудырыла. Чиктән тыш арттыру биредә кешенең кыйммәтен белдерү өчен хезмәт итә. Әдәбиятта традицион сурәт капма-каршысына әйләндерелә: Алланы ярату матур кыз сурәте аша түгел, бәлки җир кызына мәхәббәт Алла белән тиңләштерү ярдәмендә тергезелә.

Каршылыклы яңгырашлы, лирик геройның шашкын, бер чиктән икенчесенә ташланулы, «гыйсъянчы» шигырьләр арасында мифологик мотивларны «уйнаткан» нары бар. «Көлсеннәр!» шигыре, беренче карашка, лирик геройның төшенке, борчулы халәтен, елап уздырылган гомерне үзәккә куя. Шигырьнең асылында үкенеч хисе ята. Беренче строфада үкенечнең сәбәбе гомернең елап-сыктап үтүендә булса, икенче строфада – шул күз яшьләрен башкаларның, кешеләрнең аңламавы, бәһаләмәвендә. Өченче строфада исә хис кинәт үзгәрә. Лирик герой, күз яшенә мөрәҗәгать итеп, аны агарга чакыра. Ислам динендә кешенең үлгәннән соң терелүе, кабердән кубарылуы хакындагы мотивны алып, болай дип белдерә:

 
Булыр бер көн, ачык антым, торырмын,
Бөтен дөньясына ләгънәт орырмын!
 

Әйтерсең лирик герой үзе яшәгән тормышның пычраклыгын һәм явызлыгын үзгәртүнең кеше кулыннан килә торган эш булуына ышанмый. Ләкин аның моңа нәфрәте шулкадәр көчле: үлеп, яңадан терелгәннән, үлек булып кабердән кубарылганнан соң да, шушы чынбарлыктагы гаделсезлеккә, караңгылыкка каршы күтәреләчәген белдерә. Көчле хисләр биредә ике яклы: алар тормышның түбәнлегенә һәм шуңа каршы чыккан кешенең рухи батырлыгына юнәлтелгән. Гыйсъянчы герой хисләренең каршылыклы булуы шуның белән билгеләнә. Сүз-сурәт катламындагы антиномия әлеге каршылыкны тагын да көчәйтә.

Тормыш явызлыгына каршы чыккан гыйсъянчы лирик геройның көчен шагыйрь ирреальлек, аңлап-танып бетерелмәслек «теге» дөнья хакындагы күзаллау белән кушып аңлата. «Пәйгамбәр» шигырендә шул көчне бирүче, көрәшкә өндәүче – ислам динендәге Җибрил пәйгамбәр. Ул лирик геройга көрәш рухы сала, «син – пәйгамбәр» дип эндәшә һәм юл күрсәтә. Шигырьдә кызыклы янәшәлекләр бар. Ислам динендә Җәбраил-Җибрилнең Мөхәммәт кечкенә малай чагында аның йөрәгеннән кара кан алу – кешеләргә хас кимчелекләрдән арындыру мотивы яши. Биредә шул кабатлана:

 
Тоям: Җибрил яра күңлем ярасын,
Яра да рух сала, алгач карасын.
 

Бу мотив лирик геройның күкләр тарафыннан пәйгамбәр дип кабул ителүенә ишарә ясый, гасыр башы татар әдәбиятындагы шагыйрь-пәйгамбәр, шагыйрь-нәби образын үзгәртеп җибәрә. Әгәр әдәбиятта бу геройның төп сыйфаты кешеләрне үз артыннан ияртү, якты киләчәккә алып бару булса, С. Рәмиевнең лирик герое, җирдәге явызлыкка каршы сугыш ачып, «мәхәббәт орлыгы чәчәргә», кешеләргә усаллык урынына сөю китерергә сәләтле күкләр тарафыннан сайланган шәхес булып гәүдәләнә. Әсәрдә «кеше атлы елан» гыйбарәсе кабатлана, усаллыкның чыганагы кеше икәнлеге ассызыклана. Ләкин пәйгамбәрлек лирик геройга шатлык түгел, газап китерә. Соңгы тезмәдә лирик герой җирдән генә түгел, күктән дә бизүен әйтә. Җирдә елан кебек кеше булып яшәү дә, пәйгамбәр вазифасын җилкәгә алып, явызлыкка каршы көрәшкә чыгу да – бердәй газап. Лирик герой тынычлык һәм рәхәтлекне җирдә дә, күктә дә тапмый. Шул рәвешле, реальлек һәм ирреальлек мөнәсәбәтендә түбән – югары, кара – якты антиномиясе урынына икесен дә тигезләп куйган күзаллау тәкъдим ителә:

 
Бизәм шунда тәмам чын-чын күңелдән
Бу дөньяның бөтен җир һәм күгеннән.
 

«Дөньяга» шигырендә фәлсәфә тагын да ачыклана төшә. Көрәшкә чыгуның нигә газап китерүе аңлатыла. Лирик герой-көрәшче күңеленең зәгыйфьлегенә, дөньяны үзгәртергә көче җитмәвенә ачына. Ләкин бу көрәштән баш тарту түгел. Соңгы тамчы яшь белән дөньяны яктырту, идеалга җитү теләге үзәктә ята. Үлем хисабына булса да, көрәштә нәтиҗәгә ирешү – лирик герой омтылышларының иң югары ноктасы. Күп кенә шигырьләрдә ул, кабатланып, лейтмотив хасил итә.

«Күрәм: гали…» шигырендә дөньяның үзгәрәчәгенә ышаныч тагын да көчлерәк. Ләкин монда да лирик герой үз үлеме хисабына үзгәреш китерү хакында сөйли. Кешенең елан кебек яшәвенә нәфрәтләнгән лирик геройның шатлыгы үз үлеменең дөньяны, кешене үзгәртә алуы белән бәйләнгән. «Талдым» шигырендә лирик геройның көрәшкә чыгу сәбәбе аның бөек җан белән дөньяга килүе, бөеклегенә ышанып, көрәшергә ант бирүе аша аңлатыла.

Шулай итеп, бер төркем шигырьләрдә капма-каршы ике хис үрелеп бара. Дөньяны гаделсезлектә, усаллыкта, караңгы-пычраклыкта гаепләгән лирик герой аңа нәфрәтен белдерә. Көрәшче лирик геройны бәяләүче хис – горурлану, шатлык; ул шушы дөньяны үзгәртергә омтылышның никадәр көчле булуын күрсәтә. Нәтиҗәдә каршылыклы хисләр-омтылышлар кушылмасында сурәтләнгән үзенчәлекле лирик герой хасил була. Ул – трагик характер, гыйсъянчы. Башкалар бәхете, мәнфәгате өчен үлемгә барырга әзер, көрәшче герой укучы тарафыннан сокланып һәм горурланып кабул ителә. Лирик герой үз-үзе белән, кеше-көрәшче булуы белән дә горурлана. Лирик герой, тормыш-яшәеш антиномия төсендә сурәтләнә, шигырьләр шушы алымга нигезләнеп языла.

«Сүзем һәм үзем» шигыре С. Рәмиевнең бу агымдагы шигырьләренә аңлатма, шәрехләү кебек язылган. Эпиграф та шуның турыда сөйли: әйтерсең шагыйрь кемнәрнеңдер үзен явызлыкта гаепләүләренә җавап бирә. Аның автобиографик нигезе дә бар: Уфадагы бер мәҗлестә Газим Касимов белән булган бәхәс уңаеннан язылган.

Шигырь ике кисәктән тора. Беренчесе «Сүзем» дип атала, һәм анда С. Рәмиев үзенең шигъри миссиясен, максатын аңлатып бирә. Аның өчен сүз – сугыш коралы, кылыч. Ул ирек сугышында кара кан белән капланган хакыйкатьнең өстендәге ялтыравыгын ачу, ягъни дөреслекне сөйләү өчен хезмәт итә. Ләкин бернидән дә курыкмас бу кылычның җирдә көчсезлеген шагыйрь көрәш өчен җирлек – «зәмин» әзерләнмәү белән бәйли. Әгәр җирлек әзер икән, сүз җиңеп чыгачак, хаклык бозыклыкны юк итәчәк дигән ышаныч белдерелә.

Фәндә Рәмиев иҗатына карата фикер төрлелеге китереп чыгарган тагын бер мәсьәлә – Аллага мөнәсәбәт мәсьәләсе аңлатыла. Күрәсең, бәхәстә дә моңа кагылып үтелгән булган. Шагыйрь «Аллага каршы» көрәшүенең сәбәбен бик ачык билгели: диннең патшалар өчен халыкны алдау, бәйдә тоту чарасы булуы белән килешмәвен, гомумән, дингә түгел, патшалар кулында уенчык булган дингә каршы чыгуын әйтә.

Шигырьнең «Үзем» кисәге дә кызыклы. Лирик герой, бәхеткә өметләнеп, бәхетне идеал итеп яшәгәнлеген, матурлыкка табынып, матурлыкны яратып гомер кичерүен үзәккә куя. Ул яратып, матурлыкка сокланып, дөньяда бәхеткә ирешәчәгенә ышанып яшәүче кеше рәвешендә гәүдәләнә.

Шигырьләрендә үрелеп барган каршылыклы ике хисне биредә автор мөстәкыйль кисәкләргә аера. Аларны янәшә куеп караганнан соң, дөньяны үзгәртергә омтылышның да матурлык һәм бәхет хакына икәнлеге күренә башлый.

Сәгыйт Рәмиевнең шигъри мирасы зур түгел. Ләкин ул – беренче шигырьләре белән үк үз чорында шагыйрь исеме алган, татар әдәбиятының классик җәүһәрләреннән саналучы әсәрләр язган иҗатчы. Рәмиев ХХ гасыр башы татар әдәбиятына яңа иҗади алымнар алып килә. Тормыш-яшәешне кире кагу, милли проблемаларны калкытып кую белән беррәттән, үз гомерен корбан итәргә әзер көрәшче герой тудырып, шагыйрь татар әдәбиятында кеше кадере, кеше кыйммәте дигән күзаллауны үзгәртеп җибәрде. Кешене Алла колы дип караган ислам фәлсәфәсе традицияләреннән баш тартып, кешене – Алла, тормышны үзгәртү-камилләштерү өчен, яңа Алла-иман эзләргә тиеш шәхес дип карап, С. Рәмиев яңа фәлсәфә – гыйсъян фәлсәфәсе хасил итте. Көрәшче лирик героен драматик характердан трагик, гыйсъянчыга кадәр юл үткәреп, С. Рәмиев шигырь үзәгенә салынган иҗади алымнарны да, сүз-сурәт сайланышын да әсәрдәге төп фикергә буйсындыруның матур үрнәген күрсәтте.

Тагын бер үзенчәлек – Рәмиев гаруз яки силлабик үлчәмдә иҗат итәргә яраткан татар шигъриятенә интонацион шигырь алып килде.

С. Рәмиев ХХ йөз башы татар дөньясында драматург буларак та исем ала. 1907 елны язылып, 1908 елның 22 февралендә басылып чыккан беренче пьесасы – «Низамлы мәдрәсә» комедиясе «низамлы», ягъни яңача тәртипләргә корылган мәдрәсәнең тышкы һәм эчке ягын күрсәтү аша, татар тормышындагы актуаль проблемаларны күтәрә. Шәкертләрнең мәдрәсәләрне ташлап чыгуы, баш күтәрүе кебек 1905–1907 елларда киң таралган күренешнең сәбәпләрен ачып сала.

Мәдрәсәнең тамашачы күз алдына бастырылган бүлмәсе заманча: монда расписание, китап шкафлары, мәдрәсәнең уставы, кагыйдәләр җыелмасы эленеп тора, диваннар һәм язу өстәлләре бар. Ләкин аның эчендә хөкем сөргән атмосфера белән танышканнан соң, «низамлы» сүзенең ирония белән әйтелгәнлеге аңлашыла. Автор милләт зур өметләр баглаган яңа мәдрәсәләрнең дә тышкы яктан гына үзгәрүен, асылда, элекке тәртипләрне саклап калуын көлү объекты итеп ала, шуңа игътибарын юнәлтә.

Вакыйгалар «низамлы» саналучы мәдрәсәдә бара. Комедиянең беренче җөмләләре үк үзәк конфликтны билгели: ул мәдрәсәдә эшләүче Садыйк хәлфә һәм башка укытучылар арасында. Әлеге каршылыкны яңача фикер йөртүчеләр һәм искечә фикер йөртүчеләр арасында дип тә гомумиләштерергә мөмкин.

Беренче ярдәмче каршылык Садыйк һәм башкалар арасындагы эшкә мөнәсәбәтнең төрлелеген ача. Дәресләр тәмамлангач, Садыйктан кала барысы да мәдрәсәдә кайнаша. Садыйкның монда булмавы ризасызлык уята. Хәлфәләр, казый һәм карыйлар шәкертләрнең кесәләрен тентеп, алардан уенчыклар, өйгә язылган хатлар җыюны, шуларны җыелышып карау, номер сугып шкафка тутыруны иң мөһим эшләрдән саныйлар икән. Садыйк исә моңа әһәмият бирми.

Икенче ярдәмче каршылык борын тәмәкесен кем тапкан дип язып кую мәсьәләсенә карый һәм Ягъкуп белән Идрис арасында чыккан тавыш биредәге тәртипләрне шактый ачык тасвирлый. Бер яктан, хәлфәләрнең эше балаларны укыту, аларга белем бирү ягыннан түгел, бәлки кесәләреннән күпме әйбер табуга карап бәяләнә икән. Икенче яктан, монда эшләүчеләр үзләренең шул вак эшләрен зурга хисаплап, язулар мәсьәләсендә талашып, ямьсез сүзләр әйткәләшеп яшиләр. Шушы язулар «мәңгелеккә калачагына», үзләренең хезмәтләре шуларга карап бәяләнәчәгенә чын күңелдән ышаналар. Аларның белем һәм тәрбиялелек дәрәҗәсе дә шуннан узарлык түгел.

Дөрес, мөгаллимнәр арасында да бу тәртипләрдән ризасызлык сизелә. Мәсәлән, Гәрәй учитель Садыйкка кагылышлы «безнең юк нәрсә өчен талаш-кычкырышыбыз эчендә ирекле кешенең бер дә торасы килмәс шул» дигән реплика ташлый, китапларын сораткан шәкертнең хатын җибәрергә кирәк ди. Әхмәт учитель шулай ук берничә тапкыр мондагы эшләрдән канәгать түгеллеген белдерә: аның Садыйк яклы булуы бәхәссез. (Автор каршы чыгучыларның «хәлфә» түгел, «учитель» булуын матур деталь итеп уйнатып ала, чагыштырып бәяләү өчен юл калдыра.) Ләкин мәдрәсәдә «өер законы» хөкем сөрә: йә безнең белән бергә, яки безгә каршы.

Өченче каршылык мәдрәсәдә эшләүчеләр һәм шәкертләр арасында булып, ул башлап хат уку вакыйгасында күренә. Китаплар сораткан хат та, мәдрәсәдән зарлану сүзе язылган хат та җибәрелми, ә аны язучылар гаепле дип тамгалана. Алар гына түгел, авыру шәкертнең хатын җибәрергә рөхсәт сораган шәкерт тә җәзага тартыла. Мәдрәсәдә җәза дәфтәре һәм кабахәт дәфтәренең булуы ачыклана. Шәкертләрне җәзалап, аларның һәр эш-гамәлен язып бару кабул ителгән икән.

Карый әфәнде авызыннан шәкертләрнең нинди «кабахәтлек» ләр эшләвен әйттерү – комедиядә иң көчле урыннарның берсе. Бер шәкерт театрга барган, икенчесе роман укыган, өченчесе гәзит тотып утырган, дүртенчесе урамга чыккан. Димәк, мәдрәсә үзе башкарырга тиеш эшнең капма-каршысы белән шөгыльләнә: укудан, кызыксынудан тыя булып чыга.

Мәчеткә керү мәсьәләсендә шәкерт һәм Вафа казый арасында чыккан каршылык шушы бәяне көчәйтеп җибәрә. Мәчеткә иртәрәк кереп утырганчы, сабагын укып бетерергә рөхсәт сораган шәкерт шулай ук җәза ала. Бу гамәлнең дә мәгънәсез булуы Әхмәт учительдән әйттерелә: «Мәчеткә кертеп утырту белән генә эш бетми бит! Барыбер бит алар анда шаярып кына утыралар. Ичмаса камәткә бер ун минут кала кертсәк тә ярар иде, ярты сәгать эчендә шәкертләр байтак кына дәрес хәзерли алалар бит».

Садыйкның кайтканы хакында хәбәр бирү өлеше хәзрәт, хәлфәләрнең куркаклыгы хакында сөйли. Садыйкка беренче булып беркемнең дә каршы чыгасы килми.

Комедиядәге Садыйк һәрьяктан уңай образ итеп сурәтләнгән. Белемле, эшлекле, итагатьле, русларны укытып, үзе дә русча укып йөрүче бу егет күптән түгел генә шушы мәдрәсәне тәмамлаган. Ул мәдрәсәдә «тәртипләр» нең җәза бирү, тыю, тентү кебек эшләргә кайтып калуы белән килешми. Мәдрәсәнең нинди булырга тиешлеге, андагы тыю-тентүләрнең кире нәтиҗәгә китерү сәбәпләре дә Садыйк исеменнән әйттерелә.

Комедиядә татар тормышына кагылышлы актуаль проблемалар күтәрелә дигән идек. Шәкертләр һәм укытучылар арасындагы каршылык шәкертләр күтәрелеше мәсьәләсен алга чыгара. Садыйк һәм башкалар арасындагы каршылык тышкы яктан яңарып та, эчке яктан мәдрәсәләрнең наданлык, тыю, җәза оясы булып калуын белдерә. Хәлфәләр-казыйлар арасындагы каршылык белем һәм тәрбия бирергә тиешле кешеләрнең рухи яктан буш, куркак икәнлеген ассызыклый.

Драма әсәре итеп уйланылса да, әсәрнең төп кыйммәте аның тамашалык хасиятендә түгел, бәлки яңа фикер-идеяләр әйтүендә. Геройлар, ситуацияләр комедия жанры таләпләренә җавап биреп бетерми, көлке-юмордан бигрәк, ирония өстенлек ала. Садыйк – идеаль герой гына түгел, ул драматургның мәгърифәтчелек карашларын белдерүче, резонёр персонаж итеп тә бирелгән. Бу, әлбәттә, әсәрнең ышандыру көчен киметә.

1907 елда ук С. Рәмиевнең тагын бер әсәре – «Яшә, Зөбәйдә, яшим мин!» – аерым китап булып басылып чыга. Күләмле, 4 пәрдәдән торган бу пьеса шулай ук гасыр башы татар тормышыннан алып язылган. Әсәр күп кенә актуаль проблемалар күтәрүе, аларны чишү юлларын да күрсәтүе белән кызыклы. Динчеләр арасында зур шау-шу кузгаткан китап җыеп алып яндырылуга дучар була.

Пьесада төп конфликт искелек тарафдарлары һәм яңалык яклылар арасында килеп чыга. Ярдәмче каршылыклар да милли-иҗтимагый эчтәлеккә ия.

Әсәр төп герой Сөләйманның монологы белән башланып китә. Укыган яшь егет, газета чыгарып, татарларны үзгәртергә, аң-белемгә өндәргә омтыла. Шушы монологта ике ярдәмче каршылык ачыклана. Аның берсе – халык һәм яңалык яклылар арасында. Сөләйман үзенең халык арасына керә алмавына, халыкка якыная алмавына борчыла. Моның сәбәбен «аңлаттырмау» да күрә. Шунда ук иске һәм яңа арасындагы каршылык сиземләнә: «искелек» халыкны «яңалык» тан каплап, саклап торырга омтыла. Сөләйман яңалыкның җиңеп чыгачагына, татар тормышының үзгәрәчәгенә чын күңелдән ышанган, шуңа гомерен багышлаган кеше булып күзаллана.

Ярдәмче каршылыкларның барысы да диярлек кайсыдыр ягы белән төп конфликтка барып тоташа. Хәбибулла белән Сөләйманның сөйләшүе типография хуҗалары аталы-уллы Салихҗан һәм Гарифҗан белән Сөләйман арасындагы каршылыкны күрсәтә. Сөләйман чыгара торган газета рус типографиясендә басыла. Татар типографиясенә күчерергә уйлап, егет Салихҗанга мөрәҗәгать итә. Каршылыкның сәбәбе бик кызыклы: Салихҗан, Гарифҗаннар Сөләйманның «урысча йөрүен», ягъни озын чәч үстерүен, киенүен, намазга йөрмәвен тәнкыйтьлиләр, шуның өчен аны «динсез, кяфер» дип атыйлар. Хәбибулла Салихҗанның «намазга йөрсеннәр, чәчләрен алдырсыннар, басарбыз» дигән сүзләрен тапшыра. Димәк, тормышны иске эздә калдырырга теләүчеләр, кадимчеләр, барыннан да элек, традицияләрнең тышкы сакланышы өчен җан аталар. С. Рәмиев шушы икейөзлелекне, әхлакый кыйммәтләрнең капма-каршы эчтәлек алуын тәнкыйтьли, ачы көлә. Хәбибулла авызыннан, Сөләйман белән чагыштырып, Гыйззәтулла бай малае Зарифка бәя бирдерә. Эчкече, тәүфыйксыз Зариф мөселманча киенә һәм җомга саен мәчеткә йөри. Шуның белән ул муллаларга, халыкка яхшы булып күренә. Ә укыган, халык мәнфәгатен кайгыртучы, әхлаклы Сөләйман европача киенә, намазга йөрми. Нәтиҗәдә кяфер дигән ат ала. Әсәрдәге проблема татар тормышына бәя булып яңгырый. Татар җәмгыятендә хөкем сөргән «кеше төсле бул» гыйбарәсенең ялгыш икәнлеген, аның тышкы ялтырау белән капланган эчке бозыклыкка китерүен ассызыклый.