Kitabı oku: «Zindan xatirələri », sayfa 2
İlk vaxtlarda soyuqqanlılıq göstərdim. Lakin sonra yavaş-yavaş əsəbiləşməyə başladım. Öz-özümə deyirdim ki, daha istintaq üçün məzhəkəbazlıq lazım deyildir. Yəqin bu gənc də polis və cinayət işlərindən bəhs edən bəzi romanların təsiri altına düşmüşdür. O, hər şeyə şübhə ilə yanaşır, bütün bu məsələləri öz xəyal və təsəvvürləri ilə həll etmək istəyirdi. Sonralar həmin fikrimin də yalnış olduğunu başa düşdüm. Mənə məlum oldu ki, soy adı Füruzeş olan bu ağa, hətta polis əməllərindən bəhs edən adi yazıları belə oxumamışdır. Onun hərəkətləri düşdüyü alçaq mühitin məhsulu idi. Buna baxmayaraq, o, özünü ədib kimi göstərməyə çalışırdı. Sözarası deyirdi: “Bir şey yazmaq üçün vaxt tapa bilmirəm”.
O, Xuzistandan təzə gəlmişdi. Zahirdə hazırlıqlı adam kimi görünürdü. Lakin hamı onu fırıldaqçı, şarlatan kimi tanıyırdı.
İstintaq mənimlə Əli Şərqinin arasındakı tanışlıq arasındakı tanışlıq üstündə gedirdi. Füruzeş istəyirdi ki, onu adam öldürən, terrorçu, məni isə onu təhrik edən bir adam kimi göstərib, bu yol ilə hər ikimizin edam olunmamız üçün əsas hazırlasın. Şərqini məndən bir həftə qabaq tutmuşdular. Füeuzeş onun günahlarını boynuna aldığını iddia edirdi. Mən dedim ki, bizi üzləşdirin, o, nə desə mən qəbul edərəm.
Bu üzləşdirmə çox gülünc bir vəziyyətdə həyata keçirildi. Məlum oldu ki, hər ikimizi sadə bir anlaşılmazlıq üzündən həbs etmişlər. Buna baxmayaraq, qeyd etdiyimiz ağa öz təsəvvürlərini həqiqi bir hadisə şəklinə salıb böyük məqamda raport vermişdi.
Daha gülünc məsələ bundan ibarət idi ki, cavablarımı oxumadan altına qol çəkməyimi tələb edirdi. O deyirdi: “Adam “Molla Nəqti” kimi nöqtələr üzərində israr etməməlidir. Mən ki, sizə papış tikmək istəmirəm. Burada iki kəlmənin artıq və ya əskik olmasının nə əhəmiyyəti vardır?”
Mən isə bilirdim ki, iş yoxlanılan zaman təqsiri bir kəlmə ilə də sübut etmək olar. Məsələn, “xeyr” əvəzinə “bəli” sözünün yazılmasını götürək. Lakin mənim bütün bu xəyallarım tamamilə yersizdir. Çünki məhkəmədə, hətta Ədliyyədə belə işlər yoxlanılmadı. Yalnız Füruzeşin raportu əsasında hökm çıxarıldı.
Tədqiqat sona çatdıqdan sonra o, ciblərimi axtararaq qoltuğumdan qələmi və kağız parçalarınının hamısını götürdü. Bu, həbsə alınmaq əlaməti idi. Birlikdə otaqdan çıxdıq. Yolda mənə dedi: “Ağa, hamama gedin, tərləməmiş kir çıxmaz”. Mən onun məqsədini başa düşmədim. Müstəntiqin pul umacağını xəyalıma belə gətirə bilmirdim. Lakin o, həmin məsələ üzərində israr edirdi. Ona görə də daha bir addım irəli ataraq aydın şəkildə dedi: “Ağa siz bizə kömək etməlisiniz”. Təəccüblə dedim: “Sizə nə kimi kömək göstərə bilərəm? Mən də sizin kimi azacıq maaş alıram və bununla öz əhli-əyalımı idarə etməliyəm. Mənim pulum haradadı?”
Fikir edirdim ki, bəlkə də o, məni sınamaq istəyir. Yaxud da istəyir ki, həmin vasitə ilə müəyyən sübut əldə etsin. O, təcrübəli və məharətli idi. Mənim mənfi cavabımı eşitdikdə gülüb dedi: “Siz mənim məqsədimi yaxşı başa düşmədiniz. Mən istəyirdim ki, məsələnin üstünün açılmasında bizə yardım edəsiniz”. Bu zaman biz müvəqqəti həbsxananın qapısına çatmışdıq.
İKİ NÖMRƏLİ MÜVƏQQƏTİ HƏBSXANA – BEŞİNCİ OTAQ
Nəzmiyyənin (polis idarəsi) məhşur dalanı altında yerləşən bu qapının dəhşətli bir görünüşü var idi. O, alçaq, qaranlıq və sehrli görünürdü. Füruzeş qapının zəngini çaldı. Kök və enlikürək bir pasban (polis) ilk olaraq qapının ortasındakı kiçik deşikdən başını çıxararaq Füruzeş ilə salamlaşdı, sonra qapını açaraq məni təhvil aldı. Qapı bağlandı.
Polis yaşlı bir adam idi. Sonralar onun soyadının Dəbir olduğunu bildim. Savadı yox idi. Deyirdi ki, düz 25 ildir ki, həbsxanada qulluq edir. O, qorxmaz, inzibatçı və tam dindar bir adam idi. Özündən dörd qat kiçik olan arvadını həddindən artıq sevir və ona az qala sitayiş edirdi. Uşağı yox idi. Söz düşəndə deyirdi ki, arvad mənim həm atam, həm uşağım, həm dostum, həm tanışım, bir sözlə hər şeyimdir.
Məhbuslar onu incitmək istəyəndə arvadına nifrin edirdilər. Dəbir hər sözünün əvvəlində “əstəğfürullah, la ilahə illəllah” deyirdi.
Müvəqqəti saxlama dəhlizində o, ilk dəfə ciddi bir baxışla başdan-ayağa məni süzdü və bu yol ilə məni başa saldı ki, daha azadlığa, müstəqilliyə göz yummalıyam. Bura zindandır, buraya gələn hər bir adam öz təklifini anlamalıdır, iradəsini, meylini və ixtiyarını bir kənara tullamalıdır. Sən də mənim əlimə tapşırılmısan. Başa düşməlisən ki, səninlə könlüm istədiyi kimi rəftar edəcəyəm. Bundan əlavə, mən özüm də başqalarının göstəriş və poladdan möhkəm qayda-qanunlarına tabe edilmişəm. Mən onların göstərişlərini iradəsiz, bir maşın kimi həyata keçirirəm. Əgər ürəyim, hissiyyatım, vicdanım və kişiliyim varsa da, onların hamısını zindandan xaricdə qoymuşam. Məndən kişilik gözləməməlisən.
Beşinci otağın qapısına çatdıq. Çox dar və qaranlıq dalana açılan bu qapının dəmir məhəccərləri və dəhşətli görünən böyük bir qıfılı var idi. Dəmir qapını açdıqdan sonra onun üzbəüzündə qoyulmuş dəmir çarpayını göstərərək dedi: “Bu sənin çarpayındır, yerindən tərpənməməlisən. Elə oturmalısan ki, mən qapının deşiyindən baxanda səni görə bilim. Tualet isə arxada yerləşir. Su istəyəndə qapını döyərsən gətirərlər”.
Bu sözdən sonra o, fanosu (əl çırağı) götürüb dəmir məhəccərli qapını bağladı. Qıfılı vurub, çıxıb getdi. Qaranlıq və pis qoxu gələn bu sayuq otaqda tək qaldım. Otağa girən zaman fürsətdən istifadə edərək öz təzə “mənzilimi” və oradakı əşyaları diqqətlə nəzərdən keçirmişdim. Nə çarpayıdan, nə də onun üzərindəki yorğan-döşəkdən istifadə etmək olmazdı. Çirkli yorğan-döşəyin iyindən adamın ürəyi qalxırdı. Adam, hətta onun üstündə əyləşməyə belə çimçəşirdi. Əlacsız qalaraq otaqda gəzişməyə başladım. Otağın uzunluğu beş addım, eni isə təqribən üç addım idi. Bu isə dolanmağım üçün kifayət edirdi.
Çarpayı haqqında iki kəlmə də olsa yazmaq lazımdır. O, elə düzəldilmişdi ki, istirahət əvəzinə insana əziyyət verirdi. Yoğun dəmirləri adamın bədənini əzirdi. Lakin hər halda çarpayı idi. Üstündə də qeyd etdiyim yorğan-döşək var idi. Bunlar isveçrəli müşavirlərdən yadigar qalmışdı. Mövcud üsuli-idarənin cəlladları hələ də onlardan istifadə edirdilər. Lakin son vaxtlarda, yəni mənim tutulduğumdan on il sonra, biz mərkəzi zindanın zahirdə çox yaxşı görünən binasının otaqlarında çürümüş kilimlərdən başqa bir şey görmədim. Məhbuslara hətta kuzə və su qabı da vermirdilər. On nəfər məhbus bir çürümüş adyalın altında yatırdı.
Buradakı ağcaqanadlar daha ağır vəziyyət yaradırdı. Onlar lap qışın çiləsində belə adamı rahat qoymurdular. Pıspısalar, siçanlar da rahat oturmayaraq lazımi “xidmət” göstərirdilər. Ağcaqanadlar yeksənək və yorucu səsləri ilə sanki qarışıq bir “orkestr” təşkil edirdilər. Pıspısalar və siçanlar isə atılıb-düşüb oynayırdılar. Bu haqda mənim fikirləşməyə kiçik imkanım belə yox idi.
Dəbirin çıxıb getməsi ilə başıma min cür xəyal və dəhşətli fikirlər hücüm etməyə başladı. Daima gəzişir və öz düşüncələrimi müəyyən nöqtədə toplamağa çalışırdım. Bu tərsə quyuda nə vaxtadək qalacağım barədə düşünürdüm. Fikirləşirdim ki, ailəm nə vəziyyətdədir? Görəsən, Ənzabi evimizə xəbər çatdırdımı? Mənimlə dostluq onun üçün gələcəkdə çətinlik törədəcəkmi? İndi bir çox məsələ onun üçün aydın deyildir. Bəlkə də çoxlu yeni şeylər kəşf edibdir. Axı o, çox məğrur idi. Məndən başqa heç kəsin sözünü qəbul etməzdi. Yazıq yəqin ki, indi qüssə edəcəkdir. Bəlkə də korlanıb aradan gedəcək. Bu qış fəslində o, haradan kömür və azuqə tapacaqdır. Beləliklə, fikirlər məni get-gedə bədbinliyə doğru yönəldirdi. Hər an daha qorxulu hadisələr gözümün qarşısında canlanırdı. Çünki Hecazini öldürmüşdülər. Mahmud Qatilin əvəzinə Əkbər Sallaxa işgəncə vermişdilər.
Məni nə üçün altı aydır zindandan buraxmırlar? Axı məndən nə istəyirlər? Yazıq Əli Şərqini nə üçün toqif (həbs) etmişlər? Deyirlər ki, hamı casus olmuşdur. Adamlar, hətta öz arvad-uşaqlarına da etibar etmirlər. Bəlkə bəzi adamların yanında ağzımdan müxtəlif söz qaçırmışam? – deyə düşünürdüm.
Dəqiqəbədəqiqə artmaqda olan bu müxtəlif fikirlər məni incidirdi. Hava çox soyuq idi. Bir tərəfdəndə külək əsirdi. Zindanda bədbəxt məhbusların naləsindən uca və həmahəng səslərdən başqa əyrı bir səs eşidilmir. Mən çox əsəbləşmişdim. Hətta öz həyatımdan belə doymuşdum. Bu əzabverici fikirlərin pəncərəsindən yaxamı necə xilas etmək haqqında düşünürdüm. Birdən-birə neçə illər bundan qabaq oxuduğum siyasi məhbuslardan birinin xatirələri yadıma düşdü. Bu xatirələr zindan dövrünün sonunadək tam mənasında mənə təskinlik verən və yol göstərən oldu. Həmin xatirələri təsadüfi olaraq oxumasaydım və ya onlar mənim yadıma düşməsəydi, bəlkə də digər dostlar kimi mənə də zindan mühiti qalib gələrdi. Onlar kimi məni də öldürüb, aradan aparardı…
Ehtiyac qəribə bir şeydir. O, hər hansı bir mövqedə öz təsirini göstərir. Məhbuslar da ehtiyac üzündən özlərinə xüsusi qayda-qanunlar düzəltmişdilər. Həmin qayda-qanunları da ciddi surətdə gözləyirdilər. Məsələn, beşinci otağa gəldiyim saatda dərhal məndən papiros və ya tiryəkə ehtiyacım olub-olmadığını soruşdular. Mən isə bu cəhətdən çox rahat idim. Ona görə ki, ömrümdə heç bir şeyə adət etməmişdim.
Üçüncü gecənin əhvalatını heç vaxt yadımdan çıxara bilmirəm. Təxminən gecəyarısı idi. Bir nəfər sanki pişik ilə danışırdı. Səsi eşidən kimi dayandım. Səs düz otağın qapı arxasından gəlirdi. O deyirdi: “Ey pişik, səninləyəm! Bilirəmki yuxun gəlmir, ayıq ol. Gözlə, başına papaq keçirməsinlər. Təminat işçiləri çox pis adamlardırlar. Ey heyvan, səninləyəm. Sən gözə çox fəqir görünürsən. Bunlar vicdan, allah və peyğəmbərin nə olduğunu bilmirlər. Gözlə, onların yalan andiçmələrinə birdən inanarsan ha… Ey pişik, səninləyəm! Sədinin bu hekayəsini yəqin ki, dəfələrlə eşitmisən. Orada deyilir: “Səndən soruşulmayan suala cavab vermə. Səndən istənilməyən şeyi göstərmə”. Pişikciyəzim, səninləyəm! Gözlərini yaxşı aç. Nəzmiyyədə söhbətlər “yox” ilə başlanır. “Bəli” dedikdə daha xilas ola bilməyəcəksən”.
Bu sözləri deyən adam həmin vasitə ilə mənə yol göstərmək istəyirdi. Bu adam zindanı təmizləyən idi. O, məşhur və zirək oğrulardan biri sayılırdı. Buna baxmayaraq, məhbusluq təəssübünü yaddan çıxartmayır və iki-üç saat müddətində pişik adı ilə mənə nəsihət verirdi.
Şübhə yoxdur ki, adi məhbusların hamısı bu cür deyildi. Onların arasında nacins, zərərli və mərdiməzarlar da tapılır. Belə adamların bir çoxu casusluq və xəbərçilik edərək azacıq tiryək yanığı, iki yumurta və s. əhəmiyyətsiz şeylər almaq xatirinə digər məhbuslara kələk düzəldirdilər. Bunlardan başqa, bir çox pallarda Polis idarəsi öz işçilərini də müxtəlif bəhanələr altında zindana göndərirdi.
Məhbuslar bir qayda olaraq əsəbi, yorğun, cana gəlmiş və dünyadan bezmiş adamlardırlar. Onları məşğul edən və başlarını qatan bir şey yoxdur. Ürəkləri darıxır. Onlar istəyirlər hər hansı yol ilə olursa-olsun öz başlarını məşğul etsinlər. Nifrət və kədər hislərini söndürsünlər. Buna görə də əlacsızlıqdan çoxlu danışırlar. Adamların dalınca pis sözlər deyirlər, söyüş söyürlər, nifrin və nalə edirlər. Həbsxanada çox qalmaq istəməyən müfəttiş isə həmin fürsətdən istifadə edərək məhbusların əsəbilik üzündən dedikləri sözləri sənəd kimi göstərərək, onlara min cür rəng verir və ali rütbəli rəislərinə çatdırırdı. İstintaqçılar isə bu cür yalançı raportları özləri üçün böyük kəşfiyyat hesab edərək onu daha yüksək rütbəli rəislərə yetirir və bütün bunların nəticəsində yazıq məhbus heç bir təqsiri olmadan dərin bir quyuya düşürdü. Fərruxinin ölümü buna parlaq misaldır. Bu barədə sonra ətraflı surətdə bəhs edəcəyik. Bir gün mən gecə gördüyüm yuxunu məhbuslara danışmışdım. Bunu, dərhal Füruzeşə çatdırmışdılar. Polis idarəsinin məmurları yuxu görmək məsələsini məndən gizlətmədilər. Əksinə, onlar həmin vasitə ilə məhbusların gözünü qorxutmaq və bununla da bir ox ilə bir neçə nişan vurmaq istəyirdilər. Polis idarəsinin məmurları bu yol ilə məhbusları dərindən öyrənir, onları daha da qorxudub aralarına təfriqə salaraq bir-birinə qarşı şübhə yaradırdılar.
AXTARIŞ VƏ TƏFTİŞ
Zindanın birinci gecəsi müxtəlif qorxulu və yorucu düşüncələrlə başa çatdı… Dəbir gəlib mənə dedi: “Sizi istəmişlər”. Kamerada tək yatan məhbusları, bir qayda olaraq, adları ilə yox, kameranın nömrəsi ilə çağırırdılar. Buna görə də mənim adımı “Beşinci otaq” qoymuşdular.
Zindan qapısının xaricində Ettelaat İdarəsindən göndərilmiş iki polis dayanıb məni gözləyirdi. Dəbir məni onlara təhvil verib rəsid (qəbz) aldı. Nəzmiyyənin böyük qapısından çıxıb evə tərəf yola düşdük. Ağalar mərhəmət göstərərək mənim hesabıma fayton çağırdılar.
Mənə məlum oldu ki, Ənzabi tutulmağımı evə xəbər vermişdir. Evdə Daryuşu (oğlumu) çox nigaran, qorxulu vəziyyətdə gördüm. O, bəzən mənə, bəzən də mənimlə gəlmiş adamlara baxırdı. Ağalar axtarışa gəlmişdilər. Onların içərisində nisbətən gənc görünən polisin farsca savadı var idi. Nisbətən ağıllı və adəbli idi. Digəri isə tam savadsız idi. Hər yeri nəzərdən keçirdilər. Hər bir deşiyə dəfələrlə başlarını soxdular. Əllərinə keçən şeyləri yüz dəfə yoxlayır, sonra isə tam etinasızlıqla bir kənara atırdılar. Hətta uşaq oyuncaqlarını belə yoxlayır, uşağın gözü qarşısında sındırır, yerə tökür və təpik altına salırdılar. Uşaq isə mat-mat baxır və danışmırdı. Sanki o, heyrət, təəccüb dənizində qərq olmuşdu. Hər zaman olduğu kimi, dil uzunluğu etmirdi. Oyuncaqlarının sındırılıb yerə tullanmasına mane olmurdu. Polislər deyirdilər ki, fars dilindən başqa ayrı dillərdə yazılmış kitabları yığıb aparmaq haqqında onlara göstəriş veriblər. Bu işdən nə məqsəd güddükləri məlum idi. O vaxt Ettelaat İdarəsində xarici dilləri bilən məmur yox idi. Buna görə də başqa dillərdə olan kitabları nəzmiyyəyə aparmalı olurdular.
Evdə axtarış aparılan zaman altı yaşlı uşaq və ona baxan qoca dayəsindən başqa evdə heç kim yox idi. Mən son dəfə olaraq oğlumla miz arxasında əyləşmək istədim. Uşağın dayəsi çay gətirdi. Uşaq bir az cəsarətlənərək mənə tərəf əyilib anasının evdə olmaması səbəbini yavaşca bildirdi. Mən belə xəyal etdim ki, o, anasının göstərişi əsasında mənimlə bu cür ehtiyat ilə danışır. Sonralar isə məlum oldu ki, bu haqda uşağa heç bir tapşırıq verilməmişdi. O, özü anlamışdı ki, atasını evə qayıtmağa qoymayan, sevimli oyuncaqlarını sındırıb, dağıdan biganə adamların yanında uca səslə danışmamalıdır. Qüssə və kədərin şiddətindən istər mən, istərsə də uşaq heç bir şey yeyə bilmədik. Yalnız bir fincan çay içdikdən sonra mən verilən əmr əsasında ayağa durdum. Vidalaşma zamanı uşağın gözləri dolmuşdu. O, məni kədərləndirməmək üçün ağlamaq istəmirdi. Eyni zamanda, həmişə dediyi “Atacan, evə tez qayıt” cümləsini də təkrar etmədi. Sanki o, kədərli və məhzun bir həyatın başlanmasını, öz atasının əldən getməsini hiss etmişdi.
Axtarış qurtardıqdan və kədərləndirici vidalaşma sona çatdıqdan sonra, uşaq işin gedişini hiss etdi. Polislər kitabları daşıyaraq faytonun içinə tökdülər. Onları Ettelaat İdarəsinə gətirdik.
Füruzeş bizi tam səbirsizliklə gözləyirdi. Kitabları gördükdə onun gözləri parıldadı. Bəlkə də onların hamısının “zərərli” kitablar olduğunu güman edirdi…
Biz gələn kimi dərhal işə başlandı. Füruzeş yanında oturmuş zabitə üz tutaraq dedi: “Buyurun, sizin növbəniz çatmışdır”. Mən qoşun və nəzmiyyə işçilərinin dərəcələrini (rütbələrini) hələ də ayırd edə bilmədiyim üçün müraciat olunan zabitin nə rütbədə olduğunu deyə bilmərəm. Fəqət onu bildim ki, o, rəştli idi.
Füruzeşin özü də bekar dayanmayaraq, kitabları alt-üst etməyə başladı. Hərəkətindən onun xarici dilləri bilməməsini anladım. O, yalnız şəkillərdən və tablolardan bir şey anlamağa çalışırdı. Təsadüfən kitablarımın içərisində fars dilində yazılmış çox kiçik bir kitabça var idi. Bu, Tolstoyun çox adi kitabçalarından biri idi. Seyid Əbdürrəhim Xalxalinin xarici dildən tərcümə etdiyi həmin kitabçanın başlığında “Bir-Birinizə yaxşılıq edin” cümləsi yazılmışdı. Onun üstündə Tolstoyun adı olduğuna görə polis şübhələndi. Bu hərəkət nəticəsində məni gülmək tutdu. Zərərli kitaba baxın! Nə qədər də təhlükəli cümlə idi?! “Bir-birinizə yaxşılıq edin”!!.. Ağa üzdən getmədi. O, kitabçanı axıra qədər yoxladı. Öz qəlbimdə dedim, şükür olsun ki, ağa xarici dilləri bilmir. Yoxsa Darvinin “İnsanın mənşəyi” kitabına, rus ensiklopediyasının müxtəlif cildlərinə, tarix və fəlsəfəyə aid digər kitablara görə nələr edərdi…
Polis zabiti isə nəzərə sadə bir adam kimi görünürdü. Onun fransız və ingilis dilində yazılmış kitablarla işi yox idi. O, fəqət rus dilində yazılmış kitablara baxırdı. Zabit rus dilinin ancaq əlifbasını bilirdi. Daha çox şübhələndiyi rus kitablarını ayır d edə bilmirdi. Bu isə yaxşı hal idi.
İlk növbədə, xarici dillərdə yazılmış kitabları ayırıb bir kənara qoyduq. Mən rahat bir nəfəs aldım. Sonra rus kitablarına başladılar. Zabit heç nə başa düşmürdü. Bu məsələ təhlükəli idi. Çünki, kitabların hamısını zərərli hesab edə bilərdi. Mən qərara gəldim ki, onun ovcunu açam (ifşa edəm) və rus dilini bilməməsini isbat edəm. Lakin o, mənimlə razılaşmağı özü üçün əlverişli hesab etdi. Buna görə də mənim dediklərimin hamısını təsdiq edirdi. Bundan başqa, işi asanlaşdırmaq üçün çox sadə bir yol tapdıq. Mən dedim ki, zərərli kitablar Risiyada baş vermiş Oktyabr inqilabından sonra, yəni 1917-ci ildən sonra nəşr olunmuşdur. Belə olduqda həmin tarixdən qabaq nəşr edilən kitablar zərərli sayılmamalıdır. Bu sözlərimi onların hər ikisi təsdiq etdilər. Beləliklə, rus dilində 1917-ci ilə qədər nəşr edilən kitabları seyr etsələr də, zərərli saymadılar. Çünki saxladığım kitabların çoxu, hətta “Siyasi-iqtisadiyyat” kitabı da 1917-ci ildən qabaq çap edilmişdi. Bir sıra kiçik kitablar qaldı ki, onların da roman olduğunu bildirdim.
Kitabları yoxlamaq mənim hansı adamlarla üz-üzə gəldiyimi, harada olmağımı bilmək üçün imiş. Demək, mənə də siyasi töhmət atılmışdı. Bu məsələyə yetişməklə müqəddəratım təyin olunmalı idi. Mən yaxşı bilirdim ki, bu işlər heç də kitabları yoxlamaq kimi sadə və üzdən keçmə olmayacaqdır…
* * *
Axşam kitabların yoxlanılması işindən xilas olaraq müvəqqəti həbsxanaya qaytarıldım. Həddindən ziyada yorğun və taqətsiz olduğumu hiss edirdim. Aclıqdan, yuxusuzluqdan başım şiddətlə ağrıyırdı. Dəbir dəyişilmişdi. Onu Məhəmmədxan Yəzdi adlı başqası əvəz etmişdi. Onun heykəli, surəti, burnu və gözləri bütünlükdə keçmiş şaha (Rza şaha) oxşayırdı. Bir gün həmin məsələni özünə də dedim. O, sözümü təsdiq edərək dedi: “Şahın özü ilə bir-iki dəfə rastlaşmışam. O, mənə əyri-əyri baxıb, bu isə məni çox qorxudub”. Adyutant Yəzdi çox qarunqulu və acgöz bir adam idi. On səkkiz nəfər məhbusun xörəyini bir oturuma yeyirdi. İndi onun iştahasından xəbərim yoxdur. Hər halda, çox diqqətli adam idi. Yuxarıdan verilən göstərişləri son nöqtəsinədək yerinə yetirirdi. Deyirdi ki, o, iki nömrəli müvəqqəti həbsxanada işə başlamış ilk polisdir. Həqiqətən də o, müvəqqəti həbsxananın canlı tarixi idi. Savadı yox idi. Lakin çox yaxşı huşu və hafizəsi var idi. Müvəqqəti həbsxanaya düşmüş adamları yaxşı tanıyırdı. Az danışan və ciddi adam idi. Səhərdən-axşamadək dəridən-qabıqdan çıxardı. Zindan otaqlarının nəzarətinə və təmizliyinə böyük diqqət göstərirdi. Müvəqqəti həbsxananın böyük işləri onun əlində idi.
Dəbir dindar bir adam idi. O, heç kəsə qəsdən mərdimazarlıq etməzdi. Lakin Məhəmmədxan Yəzdi belə deyildi. O istəyirdi ki, müvəqqəti həbsxananı həmişə öz əlində saxlasın. Oradan çörəyini çıxarsın, uşaqlarının həyatını təmin etsin. Bundan başqa, o, cəlladlıq da edirdi. Məhkumları dara da çəkirdi. Bu iş onun üçün başqa gəlir yolu idi. Deyilənə görə, Əsgər Qatili də o, dara çəkmişdi. Bu işə görə ona adyutantlıq rütbəsi vermişdilər. Adyutant Yəzdi tam mənasında polis idi. Qayda-qanundan başqa heç nəyi bilmirdi. Vəfalı bir it xasiyyətində idi. On ildən sonra da məni yadından çıxarmamışdı.
Bir qayda olaraq, Qəsr zindanında saxlanılan adamları müvəqqəti həbsxanadan Ədliyyəyə apardılar. On bir il qəsrdə qaldıqdan sonra Ədliyyəyə aparılan zaman bir gün yolum yenə də müvəqqəti həbsxanaya düşdü. Müvəqqəti həbsxananın məmuru bir neçə saat eyvanda dayanmağım haqqında göstəriş vermişdi. Pilləkənlərin yanında adyutant ilə rastlaşdım. İrəliyə gəlib salam verdi. Sonra ciddi bir qiyafə tutaraq dedi: “Ağa, inanmıram ki, sizi eyvana qoyalar. Buyurun, buraya”. “Bura” sözünü deyərkən müvəqqəti həbsxananın ən pis koridoru hesab edilən üçüncü koridoru nəzərdə tuturdu. Buna baxmayaraq, o, iş başında olmayan zaman mənə çox hörmət edərdi. Çünki onun uşaqlarının müəllimi olmuşdum. Bilmirəm nə üçün, hansı mülahizə üzündən o, ilk günlərdə özünü mənə tanıtdırmamışdı. Mən də onu şəxsən tanımırdım.
Xülasə, istintaqdan qayıtdıqdan sonra o vaxt adi polis olan bu adam məni beşinci otağa gətirdi. Mənimlə yumşaq danışırdı. O dedi: “Çox təəssüf edirəm ki, burada qalmalı oldunuz. Bəs uşaqlar nə edəcəklər?”
Mən belə xəyal etdim ki, o, mənim uşaqlarımın qayğısına qalır. Dedim: “Allah kərimdir. Bir təhər dolanarlar”. Lakin sonra başa düşdüm ki, o,uşaqlarının dərs məsələssini nəzərdə tutmuşdu. Sonra məndən nahar yeyib-yemədiyimi soruşdu. Dünən gecədən bəri heç şey yemədiyimi bildirdim. Gedib bir kasa ilıq süd və bir taftun çörəyi gətirib dedi: “Ye”!
Bu səmimi qonaqpərvərlikdən xoşum gəldi. Belə xəyal etdim ki, bütün məhbuslarla bu cür rəftar olunur. Mən bilmirdim ki, o, yalnız öz uşaqlarının xatirinə mənlə, istisna olaraq belə rəftar etmişdi. Bundan başqa, mənə ayrı bir yaxşılıq da etdi. Mən bu yaxşılığı heç vaxt unutmaram. Çarpayım narahat olduğu üçün gedib bir qədər yumşaq və nisbətən təmiz yorğan-döşək gətirdi. Onları büküb çarpayının ortasına qoydu. Sonra üzünü mənə tutaraq dedi:” Bu çarpayı çox narahatdır. Onun qabarıq dəmirləri sənin qabırğalarını əzər”. Sonra isə mənim üçün bir çay qabı da gətirdi.
Görürsünüz! Cəlladın da öz uşaqlarına əlaqəsi vardır. O da istəyirdi ki, övladlarının tərbiyəsi yolunda müəyyən addım atmış bir adama yaxşılıq etsin. Qeyd etdiyim kimi, mən o günədək Məhəmməd yəzdini tanımırdım. Belə xəyal edirdim ki, bu mehribanlıq onun xoş niyyətindən doğmuş və ya yuxarıdan verilmiş göstəriş əsasında olmuşdur. Çörəyi yedikdən sonra soyuğa, otağın iyrənc qoxusuna, pıspısalar, siçan və ağcaqanadlara etina etməyərək, paltarlarımı soyunmadan çarpayının üstünə düşüb çox şirin yuxuya getdim. Sabahı günü günortaya iki saat qalmış, keşikçi dəyişən zaman Dəbir məni yuxudan ayıltdı…
DİGƏR MƏHBUSLARLA ƏLAQƏM
Qeyd etdiyim kimi, Purafər ilə tanış olduğuma görə ilk günlərdən etibarən başqa məhbuslarla rabitə tapa bildim. Həsəndən başqa, R. ilə də uşaqlıq dövründən tanış idim. O da gündə iki-üç dəfə qapının deşiyindən halımı soruşur, zarafat və gülüşləri ilə məni ruhlandırırdı. Purafər ilə aramız daha açıq idi. Deyirdi ki, bizi yeddi-səkkiz aydan artıq burada saxlaya bilməzlər. Onun bu qabaqgörənliyindən mənim çox acığım gəlirdi. Deyirdim ki, sən çox fal açırsan. Burada yeddi-səkkiz ay qalmaq olar?
Bir gün otağı təmizlətmək məqsədilə Dəbir məni otaqdan çıxardı. Məhbuslar kiçik həyətdə dolanırdılar. Mən üzümü həyətə çevirib dayanmışdım. Dəbir isə mənim qabağımda durmuş və öz fikrincə, istəyirdi ki, başqa məhbuslar ilə əlaqə saxlamağımın qarşısını alsın. Mən isə hərəkətsiz dayanmışdım. Məhbuslar ardıcıl surətdə həyəti dövr edərək mənim qarşımdan keçirdilər. Onların hər biri müxtəlif işarələrlə öz salamlarını mənə çatdırırdılar.
Dəbir fars dilindən başqa ayrı bir dil bilmirdi. 1310-cu ilin deyin sonu (1931-ci il, yanvar ayının əvvəli) idi. Xristian məhbuslar təzə libas geyinmiş, üzlərini qırxmış və görüşlərinə gələcək adamlarını gözləyirdilər. Mən yalnız təbəssümümlə onların salamına cavab verib, bayramlarını təbrik edirdim. Purafər yaxşı geyinmiş centlmen bir adamı mənə göstərərək dedi: “Boynu yoğunu görürsən, dörd ildir ki, zindanda saxlanılır”. O, məhşur Lapidus idi. Sonralar bəlkə də onun adını çəkdik. Mən onun dörd il müddətində, bu cəhənnəmə oxşar deşikdə yaşayıb, hələ də diri qalmasına təəccüb edirdim. Öz-özümə dedim ki, burada bir il də qalsam ölərəm.
On iki gün olardı ki, üzümü qırxmamışdım. Özümdən heç xəbərim yox idi. Lapidus təcrübəli adam idi. O, məni görən kimi tez otağına qaçıb, kiçik bir ayna götürərək qayıtdı. Dərhal dəbirin arxasına keçərək aynanı mənim üzümə tutdu. Öz saqqalımı görəndə bərk güldüm. Həsən Purafər azərbaycan, rus və fransızca cürbəcür zarafatlar etdi. Ayrı bir vüqarlı saqqallı adam da rusca və azərbaycanca ürək-dirək verərək məni ruhlandırdı. Bu adam məhşur Yefremin müavini Sərhəng Giqo idi.
