Kitabı oku: «Qana qan qarışdı», sayfa 2
Dədə Qorqud. (Qadına tərəf gəlir, körpəni əlinə alır diqqətlə baxır və deyir)
Gözlər qıyıq, qartal baxışlı, türk deyərəm,
Almacıqlar var yanağında , türk deyərəm,
Qarışıq var qanında, yenə türk deyərəm,
Biləkləri igid kimi qüvvətlidir, türk deyərəm,
Kafirlik var zatında, buna türk demərəm.
Qara Tükən deyərəm adına, məkirlidir.
Nacins deyərəm adına, məkirlidir.
Tez-tez çıxar türk yoluna, qanlar axar…
Həqiqətən də, bu, bir türk belindən gəlmişdir. Qanında Aruzun qanı axır, bəylər, amma bu, o demək deyil ki, hər zaman türkün sözünü tutacaq, saf su ilə bulanıq su arasındakı fərq nə qədərdisə, təmiz türk övladı ilə bunun arasındakı fərq də o qədərdir.
Yalıncıq. Xan, mən bu kafirləri çox yaxşı anlayıram. Canım, cins toxum düşüb əllərinə, ona görə də əldən vermək istəmirlər. Onlar həmişə babalarımızın qulu-köləsi olub, indi istəmirlər ki, əllərinə düşən bu fürsəti əldən versinlər. Axı onlar Tanrı tərəfindən seçilmiş türkdən toxum götürüblər və istəyirlər ki, dara düşəndə türklərlə qohum olduqlarını desinlər. Məncə, qaytarmasaq, yaxşıdır, xan Qazan, necə olmasa, sənə də qohum düşür, dayın oğlu sayılır. (deyib kinayə ilə gülümsünür) Yəqin, qohumunun məhvinə razı olmazsan?
Alp Ərən. Xan, burada qəribə nə var ki, məgər Oğuz belindən gələn bir Oğuz olurmur ki? Bu, Aruztək igidin oğludur. Atalar deməmişmi ki, ot kökü üstə bitər? Xan, qəbul edək, böyüyər, bizə də arxa, dirək olar.
Yeynək. Bəylər, məgər Dədəm Qorqud demədimi ki, bu, bir bəladır, atılmış türk elinə. Yadınızdan çıxıbmı ki, çinlilər Türkə qalib gələ bilmədiklərini görəndə siyasət işlədib onların arasına nifaq saldı, ikiyə parçaladı, sonra da hücum edib məhv etdilər? Siz dəfələrlə şahid olmamısınızmı, biz ağsaqqal sözündən çıxanda başımız dərd görür, elimizə bəla gəlir? Mən istərəm ki, körpəni öldürək, qadını isə elinə yola salaq.
Alp Aruz. (Onun sözünü kəsərək kinli, qəzəbli bir səslə) Yeynək!
Yeynək. Bəy, məgər sən də, mən də, bunlar da elimiz üçün çalışmırıqmı, torpağımız üçün vuruşmuruqmu? Türkün birliyi üçün qanımızdan keçməyə hazır deyilikmi? Məgər babalarımız, Mete Kağan, Atilla, Oğuz xan, Bayandır xan türk eli üçün çalışmamışmı? Mən yenə öz fikrimdə dururam. Təpəgözü böyütmədən öldürsəydik, türk eli o cür faciə görməzdi. Xan, mənim deyəcəklərim bu qədər.
Qazan xan. Aruz, sən nə söylərsən? Axı bu birbaşa sənə aiddir. Sənin fikrin nədir?
Alp Aruz. (Əlini saqqalına çəkir, bəylərə nəzər yetirib sözə başlayır.) Qazan, elin böyüyü sənsən, biz həmişə çətin məsələləri birlikdə, belə məclisdə ağsaqqal sözü ilə həll etmişik. Lakin siz hamınız bilməlisiniz ki, mən bir kişiyəm, gözəlliyə laqeyd qala bilməyib bu işi tutmuşam. Məgər onların qadınları hər zaman bizim kənizimiz, erkəkləri qulumuz olmayıblarmı? Məgər biz istədiyimiz an öz kənizimizə arzuladığımız şeyi əmr etməmişikmi? Düzdür, bu iş bizim düşündüklərimizdən uzağa getdi, ortada bir körpə məsələsi var. Mən deyərdim qoy uşaq qalsın, qadını qaytaraq. Uşaq qalar, öz uşaqlarımızla böyüyər, igid olar. Mən də ən azı sizin qədər elimi, yurdumu sevirəm, amma bir şeyi unutmayaq ki, uşaq böyüdüyü, yetişdiyi yeri sevər, oranın təbiətinə uyğunlaşar, oranın adət-ənənələrini mənimsəyər. Əgər körpə bizdə böyüsə, bizi tanıyar, bizə hörmət edər. Yox əgər uşağı kafirin əlinə versək, kim bilir o böyüyəndən sonra kafir ona bizim haqqımızda nələr deyər. Məndən olan oğlu böyüdüb sabah mənə əvəz qoymaq istər, daha çox şey tələb edər. Ziyanın yarısından da qayıtmaq xeyirlidir. Xan, yenə məsləhət sənin və məclisindir, amma mənim də bir ata olduğumu nəzərə alın. O körpə necə olmasa, axı mənim belimdən gəlmişdir.
(Qazan xan fikrə gedir. Bütün bəylər xanın nə söyləyəcəyini səbirsizliklə gözləyirlər. Hamı nəzərlərini ona dikmişdir.)
Qazan xan. Bəylər, mən çox çətin bir qərar verməyə məcburam. O qadının körpəsi Dış Oğuzun adlı-sanlı bəyi, mənim doğma dayım Aruzun oğludur. Sizin hamınızın söylədiklərində böyük bir həqiqət var. Bəlkə də, bu mənim tarix üçün böyük bir səhvim olacaq, amma bu gün mən son dəfə bütün deyilənləri götür-qoy edəndən sonra düşmənin bizə gülməməsi üçün körpənin də, qadının da qalması qərarını verirəm.
(Bu zaman qəmli və düşündürücü musiqi çalınır.) Qadının göz yaşları onun körpəsi üçün necə can yandırdığına sübutdur. Siz də şahid olmusunuz ki, o əziyyətlə, əzabla qaçıb bizim elə pənah gətirib. Ananı baladan ayırmaq vəhşilikdir. Bizim insanlığımız, qonaqpərvərliyimiz bizə bəla gətirəcəksə, qoy gətirsin. (Əlini Aruzun çiyninə qoyaraq.) Dayı, körpəni özün böyüt, qadını isə uşağına baxmaq üçün evində saxla, qoy balasını görsün, amma uşaq heç vaxt bilməsin ki, onun anası bu kafir qızıdır.
İndi biz bu qərardan sonra döyüşə hazırlaşmalıyıq. Bu döyüşə başçılığı Beyrəyə tapşırıram. Sabah bütün döyüş hazırlığı yerinə yetirilsin. Düşməni yurdumuzun civarında qarşılamalıyıq. Gedin, sabahkı zəfər döyüşünə hazırlaşın. Haydı, igidlərim, zəfər bizimdir.
Bəylər. (hamısı birlikdə) Sağ ol, var ol, xan Qazan, buyruq sənindir! (Deyib bir-bir baş əyərək çıxırlar.)
Dədə Qorqud. (Əlləri ilə başını tutaraq inləyir, sızlayır, nalə çəkir.)
Ah-vay, aman, Oğuz elinin bəlası başlayır. Tanrım, aman… Sənin birliyinə yoxdur şübhə-güman. Sən özün bizləri hifz elə, özün bizlərə kömək ol!
(pərdə bağlanır)
II PƏRDƏ
(III şəkil)
(22 il ötmüşdür. Salur Qazan göy üzünə ucalmış alaçığında, taxt üstündə əyləşmişdir. İç və Dış Oğuz bəyləri başına toplaşmış, yeyib-içir, şənlənirlər. Dədə Qorqud igidlərə öyüd-nəsihət verir, qopuz çalır, söz söyləyir.)
Dədə Qorqud. İgidlər, Altaydan tutmuş Anadoluyadək uzanan yovşanlar, çöllüklər Türkün öz yurdudur.
Qara Tükən. Dədə, niyə türklər yovşanı belə çox sevirlər?
Dədə Qorqud. Bala, ona görə ki, türkün göz açdığı, böyüdüyü torpaq yovşanla bol olmuşdur. Türkün atı, türkün heyvanı yovşanla qidalanmışdır. Türk daim at belində olmuş, döyüşmüş, qılınc çalmış, igidlik etmişdir. Atsız türk ayaqsız insana bənzər. Yovşan türkün ən sevimli bitkisi olmuşdur. Onun babalarının nəfəs aldığı çöllüklər həmişə yovşanlı olmuşdur və beləliklə, yovşan əsrlərdən süzülərək türkün qanına hopmuşdur. ”Oğullarım, yovşan ətrindən məst olmayanlar, zil qara atın belində şahə qalxmağın gözəlliyindən zövq almayanlar, çöl nəğməsindən könlünə fərəh gəlməyənlər” türk ola bilməzlər. Harda yovşan var, deməli, ora türkün vətənidir.
(Qopuzu əlinə alır, yanıqlı bir qopuz havası çalandan sonra üzünü Qazana tutaraq deyir)
Yeri, uca dağın yıxılmasın!
Kölgəli iri ağacın kəsilməsin!
Coşqun axan gözəl suyun qurumasın!
Qanadlarının ucu qırılmasın!
Allah sizi namərdə möhtac etməsin!
Çaparkən ağ-boz atınız büdrəməsin!
Vuruşanda iti polad qılıncınız gödəlməsin!
Allah verən ümüdiniz üzülməsin!
Axır gündə arı imandan ayırmasın!
Ağ alnımızı yerə qoyub beş kəlmə dua etdik,
Qəbul olunsun!
Ulu tanrı yığışdırsın, saxlasın günahlarımızı,
Adı gözəl Məhəmməd bağışlasın, xanım, hey!
Qazan xan. Bəylər, deyirəm, bəlkə, oğlum Uruzla, dayım oğlu Qara Tükən qurşaq tutsun, güləşsin. Yay çəkib ox oxlasınlar, at oynatsınlar, biz də Oğuzun gənc ərənlərinə baxaq, könlümüzə fərəh gəlsin.
Bəylər. (Gülüşürlər.) Yaxşı olar, xan.
(Uruz və Qara Tükən qurşaq tutub üç dəfə bir-birinə həmlə edirlər. Gah biri güc gəlir, gah da o biri, amma heç biri qalib gələ bilmir. Şahinin ayağına üzük bağlayıb göyə uçururlar. Qara Tükən qabağa düşür oxu düz üzükdən keçirdi. Sonra üzüyü quşun dimdiyinə bağladılar. Uruz da oxu üzükdən keçirdi. )
Dədə Qorqud. (Əlini hər iki igidin çiyninə qoyub )
Hey, Qazan xan, igidlərə
Taxt ver, güclü, ərdəmlidirlər!
At ver minsinlər, hünərlidirlər!
Yaylağından on qoyun ver,
İgidlərə şişlik olsun, cüssəlidirlər!
Qaytabanda qızılı dəvə ver igidlərə,
Qoy yükləsin, hünərlidirlər!
Qızıl tağlı hündür ev ver igidlərə,
Kölgə olsun, ərdəmlədirlər!
Çiyni quşlu cübbə, don ver sən bunlara,
Geyinsinlər, hünərlidirlər!
Qazan xan. (Qazan yerindən qalxıb hər iki igidin alnından öpür.)
Verdim, Dədə, halal olsun! Artıq mən qocalmışam, məndən sonra mənim oğlum yerimdə oturacaq. Ona halal olsun! Mən oğlumla fəxr edirəm.
(Bu vaxt gözətçi xanın qarşısında baş əyir.)
Qazan xan. Oğlan, yenə nə sözün var, nə söylərsən?
Gözətçi. Ağam Qazan, Doqquz Tümənlik kafir elçiləri xərac gətirmişlər. Elçilər Sizi görmək istərlər.
Qazan xan. Gəlsinlər, görək nə gətirmişlər. Yaxşı ki Oğuz bəyləri burdadır. Onlar arasında bölərəm.
(Gözətçi çıxır, sonra isə iki elçi içəri girir. Biri bir atın yüyənindən yapışıb Qazanın hüzurunda durur. İkincisi Qazanın qarşısında bir qılınc və bir də bir çomaq qoyur.)
Qazan xan. Bunlar nədir gətirmisiniz?
Elçi. Xan, bunlar Sizə verə biləcəyimiz xəracdır. Təkur söylədi ki, mənim bundan sonra Oğuz elinə veriləcək borcum yoxdur. Qəbul edərsə, çomağı götürüb qoyun otarsın, etməzsə, bu at, bu da qılınc, minsin, üstümə gəlsin.
Qazan xan. (Həddindən artıq əsəbi halda)
Hey elçi, elimin “Qonaq Allah qonağıdır” sözü olmasaydı, sənin başını kəsib qanını şoruldadardım, sonra da başını Təkura hədiyyə göndərərdim. Səni sağ buraxıram. Get, ağana de ki:
Qalxaraq yerimdən durub gələrəm,
Qarayallı gözəl Qazalıq atımı minərəm,
Arqubeldən, Ala dağdan gecə keçərəm,
Coşqun axan gözəl sudan ötüb keçərəm,
Doqquz Tümənlik Kafir elinə çataram,
Sası dinli kafirin qara başını kəsərəm,
Qanını yerə şoruldadaram, elini talan edərəm.
Məni ələ salmaq ha… (Əli ilə onlara rədd olmalarını bildirir.)
Qalın Oğuz elinə üz çevirmək ha, məgər Doqquz Tümən Kafirlər həmişə Oğuzlara xərac verməyibmi? (Bütün bəylər hamısı bu hadisədən məyus olur, Qazanın üzünə baxırlar.) İgidlər, kafir mənim qocaldığımı görüb, yoxsa Oğuz elinin zəiflədiyinimi? (Hamı susur.) Nə susursunuz?
Uruz. (Qazana sarı gələrək.)
Atam Qazan!
Qalxıb yerimdən Bədəvi atımı saxlayardım bu gün üçün.
Günü gəldi, hündür meydanda səyirdim mən sənin üçün!
Uzaq vuran sür nizəmi saxlayırdım bu gün üçün.
Günü gəldi, qarınlara, kökslərə sancım mən sənin üçün!
Böyük iti polad qılıncımı saxlayırdım bu gün üçün.
Günü gəldi, murdar dinli kafir başın kəsdirim mən sənin üçün.
Əynimdə bərk dəmir donumu saxlayırdım bu gün üçün.
Günü gəldi, qolçaq-yaxa tikdirib taxım sənin üçün!
Başımda parlaq zirehi saxlayırdım sənin üçün,
Günü gəldi, qaba toppuz altında əzdirim sənin üçün!
Qırx igidimi saxlayırdım bu gün üçün,
Günü gəldi, kafir başın kəsdirim sənin üçün!
Ata, izin ver, döyüşə hazırlaşım, kafirin başın kəsim, qanın şoruldadım. Oğuzu ələ salmağının həddini bildirim. (Qazan çəpəki nəzərlə oğlu Uruza tərəf döndü. Sanki könlünə fərəh gəldi.)
Qazan xan.
Oğul! Qızıl tağlı evimin dayağı oğul!
Qaza bənzər qız-gəlinimin çiçəyi oğul!
Görən gözümün işığı oğul!
Belimin tutarı, qüvvəti oğul!
Qarşıdakı uca dağımın qüdrəti oğul!
Qalın Oğuzun sevimlisi, canım oğul!
Sən mənə qol-qanad verdin. Daha mənim gözüm dalda qalmaz, çünki sənin kimi oğlum var. Ey böyük yaradan, sənin birliyinə yoxdür şübhə-güman. (Üzünü bəylərə tutaraq.) İgidlər, Uruz düz söyləyir. Döyüşə sərkərdəliyi ona tapşırıram. Qoy o, Qazanın oğlu olduğunu sübut etsin. Baş kəssin, qan töksün, ad qazansın. Oğuz elinin qüvvəsini kafirə göstərsin. Gedin, döyüşə hazırlaşın! Türk at belində gərək. Türk çadırda doğular, çöldə ölər!
Uruz. Ata, çox sağ ol, bu çətin işi mənə tapşırdığın üçün. Az bir zamanda səni sevindirərəm, ata!
Qazan xan. Dədə, igidlərə xeyir-dua ver, müqəddəs qopuzun simlərini səsləndir.
Dədə Qorqud.
Oğul,
Yerli uca dağın yıxılmasın!
Kölgəli iri ağacın kəsilməsin!
Coşqun axan gözəl suyun qurumasın!
Qanadlarının ucu qırılmasın!
Allah sizi namərdə möhtac etməsin!
Çaparkən Ağ-boz atınız büdrəməsin!
Vuruşanda iti-polad qılıncınız gödəlməsin!
Allah verən ümidin üzülməsin!
Axır gündə arı-imandan ayırmasın!
Ağ alnımızı yerə qoyub beş kəlmə dua etdik,
Qəbul olunsun!
Ulu Tanrı yığışdırsın saxlasın günahımızı,
Adı gözəl Məhəmməd bağışlasın, xanım, hey!
Bəylər. Yaşasın xan Qazan! Yaşasın xan Qazan! Yaşasın xan Qazan!
IV şəkil
(Oğuzları döyüşə aparan Uruzdan şad xəbər gözləyən Salur Qazan alaçığının qabağında. Bu vaxt çaparlardan biri yorğun və əzgin vəziyyətdə özünü ona yetirdi.)
Çapar. Xan Qazan… Xan Qazan, qara başım qurban sənə, istərsən kəs başımı, qanımı şoruldat!
Qazan xan. İgid, aydın söylə, nə var?
Nə olub? Yoxsa oğlum basıldımı?
Çapar. Ağam Qazan, basıldıq, geri çəkildik. İgidlərimizi itirdik.
Qazan xan. Oğlum Uruz qorxaqmı oldu, kafirin qabağındanmı qaçdı? Söylə!
Çapar. Xan Qazan, Uruz igid kimi döyüşdü, Bədəvi atını oynatdı, kiminin boynunu vurdu, kimini əsir aldı.
Amma kafir tələ qurmuşdu, ordumuz pusquya düşdü. Basıldıq.
Qazan xan. Xəbər elə, bəylər divana toplaşsın.
(Qazan əsəbi halda səhnədən çıxır.)
(Qazanın divanı təsvir olunur. Döyüşdən məğlub çıxmış Uruz bəyləri fikirli bir görkəmdə Qazanın nə deyəcəyini gözləyirdilər.)
Qazan xan. Bəylər… illərdi, mən Oğuz elinə başçılıq edirəm.
Bu illər ərzində qalibiyyətimiz də olub, məğlubiyyətimiz də, lakin belə ağır məğlubiyyət, belə böyük itkimizi nə gözlərimiz görmüşdü, nə qulaqlarımız eşitmişdi. Söyləyin, nə səbəb oldu? Ordumuzmu zəifləyib? Qeyrətimizmi? Düşmənə qan udduran, onlara diz çökdürüb qara başlarını kəsən, analarını ağlar qoyan, elimin dayağı, gözümün işığı bəylərim, igidlərim, ərənlərim yoxmu olub, ölüblərmi? Mənə cavab verin!
Alp Aruz. Qazan, sən bilmirdin ki, qoşunu ağzından süd iyi gələn bir uşağa tapşıranda belə olacaq. Beyrək kimi igid dura-dura, Yeynək kimi igid qala-qala, Qara Tükən kimi bir igid ola-ola sən ordunu oğluna, Uruza tapşırdın. Sən də, Bayandır xan da heç vaxt Dış Oğuz bəylərinə inanmamısınız, həmişə Qalın Oğuz elinin xanlığını öz əlinizdə cəmləməyə çalışmısınız.
Qazan xan. (qəzəblə) Uruz… cavab ver!
Uruz. (irəli gələrək diz çöküb, baş əyib) Ata…
Ərafatda erkək quzu qurban kəsilər.
Ata oğul qazanar ad üçün.
Oğul da qılınc qurşanar ata qeyrəti üçün.
Mənim də başım qurban olsun sənin üçün.
Canım ata, nə desən, haqqın var. Lakin bizim burada heç bir günahımız yoxdur. Hər şeyi əmr etdiyin kimi də etdik, amma düşmən bizi çox erkən qabaqladı. Belə çıxır ki, bizim hansı yolla, nə vaxt gələcəyimizi onlara lap dəqiqliyi ilə məlumat vermişdilər. Aramızda çox güclü casus var, ata!
Hansı cinahda kimin olacağını, hansı cinahdan nə vaxt hücum edəcəyimizi düşmən bilirmiş. Yenə buna rəğmən, biz özümüzü itirmədik. Hücum qabağı bütün ordunu yoxladım, sərkərdələrlə danışdım, keşikçiləri dəyişdim. Uzun sözün qısası, hər şey qaydasında idi. Verdiyin əmrə əsasən mərkəz hissə geri çəkilməli, düşməni aldatmalı, yəni özümüzü məğlub olmuş kimi göstərməli idik. Sağ cinahdan isə Alp Aruz oğlu Qara Tükən Dış Oğuz igidləri ilə qəfildən hücuma keçməli, beləliklə də, düşməni mühasirəyə alıb məhv etməli idik, lakin Qara Tükənin başçılığı altında olan Dış Oğuz bəyləri çox gec, biz basılandan sonra gəldi. Onda isə artıq gec idi. Yenidən döyüşmək bir çox igidlərin məhvi demək idi. Biz mərkəzdə vuruşurduq, tam mühasirəyə alınmışdıq. Son anda əmim Qaragünə bizi mühasirədən çıxara bilməsəydi, indi mənim də başım meydanda xəyanət nəticəsində öldürülən igidlərin başları ilə birgə idi. Mən ölmədim, amma bu döyüş mənə ölümdən ağır oldu. Ən yaxın yoldaşlarım: Dəli Dondazın, əmim oğlu Qarabudağın başları kəsilib, al qanları yerə axdı, qaraca atları sahibsiz qaldı. Bizə itki üz verdi, ata, amma mən sənə söz verirəm, bu xəyanətin sahibi cəzasız, igidlərin axan qanı əvəzsiz qalmayacaq!
Qazan xan. Sus! Danışma… Qara Tükən hardadır, gözümə dəymir? O, niyə gec gəlib, məgər bu elə yer idi ki, gecikə bilsin?! Burada vətənin, elin taleyi həll edilir, Oğuz igidləri əylənib gecikir. Yox, burda başqa iş var.
Alp Aruz. Qazan, bu nə sözdür? Sən, deyəsən, əli qılınc tuta bilməyən oğlunun günahlarını Dış Oğuz bəylərinin üstünə atırsan? Onu bil ki, bu məğlubiyyətin əsas səbəbkarı sənsən, xalq qarşısında cavab verməlisən. Düşmən pusqu qurmuşsa, buna Dış Oğuz bəylərinin nə günahı? Bəs sənin casusların hanı, yatırlarmı? Onlar niyə kafirin hiyləsindən xəbər verməmiş?
Sən ki bu məğlubiyyətin səbəbini bizdə görürsən, onda biz Dış Oğuz olaraq bu gündən sənin başçılığın altında döyüşmək istəmirik! Dış Oğuz bəyləri, gedək! Bu alçaldılmağa dözə bilmərik. Haydı, mənim igidlərim, atlanın!
Dədə Qorqud. (Aruzun qabağına keçərək.) Aruz, oğul, xalqımızın arasına nifaq salma, bu gün vətən dardadır, sən isə kiçik bir söhbətin üstündə başını götürüb eli darda qoyursan. İç Oğuz kim, Dış Oğuz kim? Məgər siz hamınız bir qanı daşımırsınız? Məgər siz hamınız bir elin oğlu deyilsiniz? Səni and verirəm Allaha, belə etmə! Axı sən dünya görmüş igidsən. Ordu məğlub da olar, qalib də gələr, müqəssirlər də cəza görər. Aruz, səni and verirəm bu müqəddəs qopuza, gəl elimizə nifaq salma.
