Kitabı oku: «Avtoritar şəxsiyyətin necəliyi», sayfa 2

C.
XƏYALİ DÜŞMƏN

Fikirlərin bir obyektdən digərinə ötürüldüyünü antisemitizmin “funksionallıq” xüsusiyyətinə və nisbi yüngüllüyə aid misallarımız göstərir. Güman etmək olar ki, verilmiş fərziyyə stereotiplik, təcrübə əldə etmək qabiliyyətini olmaması, proyeksiya mexanizmi¹² və möhtəşəmlik barədə fantaziyalar kimi kanonik kateqoriyalarla əlaqəlidir.

Bu ya aşkarca ziddiyyət təşkil edən, ya faktlara uyğun olmayan, ya da açıqdan-açığa xəyali xarakter daşıyan mülahizələrlə təsdiqlənir. Antisemitin adi “ziddiyyətləri” reallıqla bəslənən müxtəlif münasibətlərə toxunması və onun tam dünyagörünüşü ilə hələlik uyğunlaşdığına görə biz aşağıda fantaziyaların konstruksiyalarının sübutu ilə məşğul olacağıq. Onlar adi həyatda elə geniş yayılıblar ki, antisemitizm üçün mahiyyətlərinin əlavə şərhə ehtiyacı olmur, bizim tədqiqatda onlar yalnız işıqlandırılır. Bu fantaziyaların yalnız stereotiplər reallıqdan tam olaraq ayrıldıqda və “vəhşicəsinə dolaşdıqda” yarandığını demək olar. “Azadlığa çıxmış” stereotiplər mənasız təhriflər yarandıqda yenidən reallığa qayıtmaq məcburiyyətində qalırlar.

Stereotip fantaziyalar haqda topladığımız misallarda söhbət təsadüfi olaraq tapılan düşmənə aid edilən həddindən artıq möhtəşəmlik haqda təsəvvürlərdən gedir. Nisbi zəiflik və onun zənn edilən qaranlıq mütləq hakimiyyəti arasındakı uyğunsuzluq özü burada əks etdirmə mexanizmlərinin fəaliyyət göstərdiyini büruzə verir.

Əvvəlcə eyni vaxtda abstrakt formada tam olaraq yad qrupa əks olunan hər tərəfli fantaziyaları şərh edən bir neçə misal gətirəcəyik, sonra isə belə ideyaların istifadəsinin necə paranoik fobiyalar həddində olan real təcrübəyə apardığını göstərəcəyik.

5054 bütün şkalalara görə kifayət qədər yuxarı bal toplayan ortayaşlı qadındır. O, çox işgüzar adamdır və “avtoritar tip” kimi xarakterizə olunur. O, həmişə “digər tərəfi də görməyə” və “hər iki tərəfin fikirlərini başa düşməyə” çalışdığını deyir. Özünün istisnalar etməyə hazır olduğu halda səbirli olmasını yəhudiləri qatı düşmən adlandıran və onların hamısına istisnasız nifrət edən həyat yoldaşı ilə konfliktdə olmağı ilə əsaslandırır. Onun münasibətinin məğzi aşağıdakı formada qeyd olunmuşdur: o, hesab edir ki, irq nəzəriyyəsinin tərəfdarı deyil, lakin fikirləşir ki, yəhudilər çox dəyişə bilməzlər, əksinə, onlar “daha aqressiv olacaqlar”. O, həmçinin əmindir ki, “onlar sonda, biz istəsək də, istəməsək də, ölkəmizə yiyələnəcəklər”.

Yəhudilərin siyasətə və iqtisadiyyata olan hədsiz təsiri barədə yayılmış stereotip təhlükəli dünyəvi hakimiyyət haqda iddialara qədər şişirdilir. Müsahibə verənlərin ətraflı izah verməyə cürət etməmələrinə baxmayaraq, bu kateqoriyanın qarşısını alma tədbirlərinin onların təqib etmə ideyalarından az totalitar olmamasını başa düşmək çətin deyil.

Analoji olaraq, “qarışıq” tipin şərhi üçün seçilmiş müsahibə verən 5061a-nın fikirlərini göstərmək olar. O, E şkalasında orta, F və PEC¹³ şkalalarında əsasən aşağı bal yığan, lakin müsahibənin nəticələrinə əsasən aydın görünən etnosentrik tipə aiddir. Onun qüdrətli yəhudilərə aid fantaziyaların canlılığı intiqam hissinə ekvivalent intensivlikdə söylədiklərində görünür.

O, “yəhudilərə qarşı münasibətimi xoşagələn saymaq olmaz” deyir. Aydınlıq gətirməsini xahiş etdikdə, o, konkret misallar gətirə bilmədi. Lakin yəhudiləri o, belə xarakterizə edir: “onlar özlərini elə aparırlar ki, elə bil, hamıya sataşmaq istəyirlər, onlar aqressivdirlər, əlbirdirlər, pul hərisidirlər. Yəhudilər demək olar ki, ölkəni zəbt edirlər. Onlar hər yerə soxulurlar. Xeyr, onlar o qədər də zirək deyillər, amma hakim mövqe tutmaq üçün hər şey edirlər. Hamısı da eyni cürdür”. Başqa xalqlarda olduğu kimi, yəhudilərdə də müxtəliflik olmasını fikirləşdiyini soruşduqda o cavab verdi: “Xeyr, belə fikirləşmirəm. Güman edirəm ki, nə isə onları əlbir olmağa və hər şeyi ələ almağa can atmağa məcbur edir. Yəhudilər arasında mənim dostlarım var və mən onlara dost münasibət göstərməyə çalışıram, lakin axır-əvvəl onlar aqressiv və xoşagəlməz insan olduqlarını göstərirlər…”. Fikirləşirəm ki, faiz nisbətində lap pis yəhudilərin sayı, pis yəhudilərin sayından çoxdur. Həyat yoldaşımın da bu problemə münasibəti eynidir. Elə mən də onun kimi fikirləşirəm. Hitlerin bir çox xüsusiyyətləri onun xoşuna gəlmir, amma o da Hitlerin yəhudilərə etdiklərini düzgün sayır. Onun fikrincə, biz öz ölkəmizdə çox geri gedəcəyik, buna görə də nə isə etmək lazımdır”.

Hərdən dəqiq olaraq, yəhudi hökmranlığı barədə fantaziyaların əks etdirmə (proyeksiya) aspekti görünür. Yarımçıq dərk edilən istəkləri olanlar qüvvələrin demokratiyasını və hökmranlığını dəf etməyə ümid edirlər, onu antidemokratik adlandırır və güman edirlər ki, onun yeganə şansı demokratik hüquqlara riayət etməkdir.

5018 32 yaşlı kişidir. Bütün şkalalar üzrə yuxarı bal toplamış bu dəniz artilleriyasının keçmiş serjantı bəzi paranoik xüsusiyyətlərə malikdir. O bilir ki, “yəhudiləri irq hesab etmək olmaz, amma onların hamısı eynidir. Onlar böyük hakimiyyətə malikdirlər, lakin bunun günahını mən özümüzdə görürəm”. Sonra o, aydınlaşdırır: o yəhudiləri işgüzar sferadan qovaraq, onlarla hesablaşa bilərdi. O, güman edir ki, onun kimi anlayanlar işgüzar praktikada yəhudilərlə rəqabət apara və yəqin ki, onları orada sıxışdıra bilərdilər, lakin bununla belə, əlavə edir: “onları yaxşı olardı ki, bir-birini incitmək üçün Fələstinə göndərərdilər. Mənim onlarla bir qədər ünsiyyətim olub. Onlardan bəziləri yaxşı əsgər idi, ancaq çoxu yox”. Müsahibə verən qeyd edir ki, problemləri əzgin demokratik metodları ilə həll etmək mümkün deyil, belə ki, “yəhudilər demokratiyada iştirak etməyəcəklər”.

Zəif demokratik metodlar haqda mənfi rəylər bir səslə bu danışdırılanın antidemokratik hisslərini aydınlaşdırır: yəhudilərin demokratik əməkdaşlığı olmayanda qınağın mövcudluğu görünür və bu sadəcə rasionallaşdırmadır¹⁴.

Yəhudilər barədə qeyri-real təsəvvürlərin daha bir aspektini xatırlamaq pis olmazdı. Bu yəhudilərin “hər yerdə” olmağı barədədir. Bəzən yəhudilərin hökmranlığı fikri onların hər yerdə olmağı ideyası ilə əvəzlənir, ola bilsin ki, reallıqda yəhudilərin hər hansı “hökmranlığının” təsdiqlənməsi mümkün olmadığından fərd təqib olunan şablon ideyalar üçün təhlükəli sirli hər yerdə mövcudluq ideyasında başqa “çıxış nöqtəsi” axtarmalı olur.

Bu aspekt digər psixoloji məqam ilə əlaqədardır. Fərd maksimal dərəcədə öz qrupunun mütləq formada haqlı olmağı ideyasına inanır; o, bu ideyaya uyğun olmayan heç bir şeylə razılaşmır və onu yəhudilərin öhdəsinə buraxır.

Yuxarı bal yığanlar çox güman ki, bütün “gəlmələri” görməyə gözləri olmadığından, və nifrət etdiklərini birdəfəlik olaraq, yaddaşlarından silmək haqları olduğuna əmindirlər, belə ki, onların fikrincə, belə adamlardan başqa yolla can qurtarmaq mümkün deyil. Aşağıdakı yəhudilərin hər yerdə olmağı barədə ideyanın şəxsi təcrübəyə ötürülməsi misalı şablon iddiasına yaxınlığını göstərir.

6070 E şkalası üzrə orta bala malik 40 yaşlı qadındır və yəhudilər barədə kəskin fikir söyləyir:

“Mən yəhudiləri sevmirəm. Yəhudilər daima şikayət edirlər. Onlar burada bizim hakimiyyəti öz əlinə alır. Çox aqressivdirlər. Onlarda bütün nöqsanlar cəmlənib. Keçən yay məşhur musiqiçi X ilə rastlaşdım. Onu yaxından tanımasam da, ailəsinin buraya gələ bilməsi üçün məndən zaminlik imzalamağı xahiş etdi. Sonda mən bu işdə ona etiraz etdim və izah etdim ki, ölkəmizdə yəhudiləri görmək istəmirəm. Ruzvelt ilk olaraq yəhudiləri hakimiyyətə qəbul etməyə başladı və bu da hazırki çətinliklərimizin əsas səbəblərindən biridir. Yəhudilər hərbi xidmətə götürüldükdə onlarla xüsusi tərzdə davranışa nail oldular. Mən yəhudilərin amerikan üsulu ilə ideal ayrıseçkiliyin tərəfdarıyam, amma Hitlerin etdikləri ilə razı deyiləm. Hamıya məlumdur ki, kommunistlərin arxasında yəhudilər durur. Bu X mənin başımı lap xarab etdi. Onu öz klubuma qonaq kimi dəvət etməkdə böyük səhv etdim. O, oraya dəvətli olmayan 10 yəhudi ilə gəldi. Onlar olan yerdə yalnız xoşagəlməzliklərə üzləşirsən. Əgər onlar biri harasa soxulursa, özü ilə daha ikisini gətirir, bu ikisi isə əlavə olaraq, daha ikisini”.

Bu sitat təkcə “yəhudilər hər yerdədirlər” tezisinin izahı ilə nəzərə çarpmır. Burada yəhudilərin zəifliyi onların “müntəzəm ah-vayı”nı əlçəkməməzlik ifadəsi ilə əvəz olunur.

Vətənini tərk etməyə məcbur olan qaçqın bütün dünyaya yayılmağa çalışan dəvətsiz qonağa bənzəyir və bu təsəvvürün təqib etmə faktının özündə kök salacağından uzağa getməyəcəyi təxmininin mövcudluğu düzgün başa düşülə bilər.

Bundan başqa, bu fikir “neqativ vurğunluq” adlandırılan ifrat antisemitin ambivalentliyini doğurur. Sorğulanan, şübhəsiz, məşhur musiqiçinin adına görə onu öz klubuna dəvət edib, buna baxmayaraq, bu əlaqədən, onu müəyyənləşdirdikdən sonra öz aqressiyasını şəxsləndirmək üçün istifadə edib.

Yarı-psixi çılğınlıq və vəhşi antisemit fantaziyalarının qarşılıqlı əlaqəsinin daha bir misalı kimi, 5004, F şkalası üzrə yuxarı, E və PEC şkalalarına əsasən orta göstəricilərə malik 26 yaşlı qadını göstərmək olar.

Yəhudilərin dini barədə suala o, qədim təsəvvürlərin “məşumluq” haqqında olan cavabını verir: “mən bu haqda çox az bilirəm, amma sinaqoqa girməyə cürət etməzdim”. Bu fikri aşağıda göstərilən nasional-sosialist vəhşiliyi haqda sözlərin konteksti kimi qiymətləndirmək olar. “Almanların yəhudilərlə davranmaları haqda xüsusi olaraq, peşmançılıq çəkmirəm. Fikirləşirəm ki, yəhudilər həmin hərəkəti eynən mənimlə də edə bilərdilər”. Təqib barədə fantaziyalar, yəni yəhudilərin ona edə biləcəkləri haqda olan təsəvvürlər nasional-sosialist soyqırımın bəraəti kimi paranoik tərzə çevrilir.

Bizim son misallarımız təcrübənin donmuş qəlib prizması vasitəsilə ortaya çıxan təhriflərə aiddir.

М732с, bütün şkalalar üzrə yuxarı bal toplayan, qaradərililər kimi, yəhudilər haqda təhrif olunmuş fikirləri olan keçmiş müharibə veteranıdır.

“Qaradərilinin adi avtomobillə gəzdiyi heç görünmür, bu ya “Pakkard”, ya da “Kadillakdır… və onların geyimi həmişə nəzərəçarpan olur. Onlarda diqqəti özünə cəlbetmə tendensiyası mövcuddur. Qaradərili ciddi qəbul edilməyini hiss etdiyindən, diqqəti cəlb etməyə can atır. Hətta bunu etməyə imkanı olmasa belə, o, sadəcə lovğalanmaq üçün özünə bahalı avtomobil alacaqdır”. Sorğulanan onun sinfində ən ağıllı şagirdin qaradərili qız olduğunu bildirir və qızın müvəffəqiyyətini, onun fikrincə, qaradərili mənşəli olmağı ilə əlaqədar anadangəlmə natamamlıq kompleksini təqlid etməsinin yüksək kompensasiyası kimi təsvir edir.

Qaradərililərin “Kadillak”a münasibətləri barədə iddialar özü hər şeyi izah edir. Tələbə haqqında edilən qeydlər şəxsi formada düşmən stereotipliyinə aid olan aspektin qaçılmazlığını göstərir.

Qaradərililər haqda qabaqcadan rəy çıxarmış insan üçün qaradərili “axmaq məxluqdur”; əgər onun qarşısına çox zəhmətkeş qaradərili çıxarsa, onda bu xüsusiyyət özünü göstərmək üçün edilmiş sayılır və qaydanı təsdiqləyir. Qaradərilinin görünüşü və nə etdiyinin fərqi yoxdur, hər bir halda ona olan münasibət neqativ olacaqdır.

Yəhudi “problemi” üzrə sorğulanan aşağıdakıları deyir:

“Ümumiyyətlə, onlar bacarıqlı və hiyləgər kommersantdırlar- onlar haqqında yalnız bunu deyə bilərəm. Onlar ağdırlar, bu bir işdir… Əlbəttə, onların həmişə yəhudi instinkti vardır, mən eşitmişəm ki, onlar biznesi instinktiv olaraq, hiss edirlər… Mənə elə gəlir ki, yəhudilər daha çox yaltaqdırlar, məsələn, yəhudi bərbər müştərini kürsüyə mütləq hər hansı üsulla əyləşdirir”.

Sorğulanan burada yəhudilərin özlərinə məxsus mistik təsiri haqda fantastik təsvir verir… “Onlar qeyri-adi dərəcədə hiyləgərdirlər və onlarla rəqabət aparmağın demək olar ki, mümkün deyil”.

Görünür, bərbər barəsində olan bu əhvalat əvvəlcədən baş vermiş uşaqlıq düşüncəsinin reqressiyasıdır.

F359 hökumət büdcəsində rəhbər vəzifə tutan 48 yaşlı mühasib qadındır. Müxbirin fikrincə, bu qadının mədəni və savadlı olmasına baxmayaraq, irqi münasibətlərin praktik sferasına aid söhbət açılan kimi, özünü eyni zamanda bayağılıq üçün arena rolunu paranoik əhvalatlarını söyləməkdən saxlaya bilmir. O, E şkalasında yuxarı, lakin F və PEC şkalalarında isə aşağı bal toplayıb. Onun təhrif edilmiş təsəvvürləri həm qaradərililərə, həm də yəhudilərə aiddir. Sorğulanan bunun çox ciddi problem olduğunu hesab edir və güman edir ki, vəziyyət getdikcə daha da pisləşəcəkdir.

Onun fikrincə qaradərililər daha da korlanacaqlar. O, Vaşinqtondakı davanın şahidi olub, orada atəş açırdılar. O, tramvayın şüşələrini necə sındırdıqlarını görüb; bir ağdərili qaradərililər üçün nəzərdə tutulmuş kupeyə girmək istədikdə, atışma başladı. Ağdərili yerə uzanmağa məcbur olmuşdu. Axşamlar o, küçəyə çıxmağa qorxurdu. Bir dəfə, qaradərililərin mərasimləri vaxtı onlardan kimsə onu səkidən itələməyə cəhd etmişdi. Onlardan onu itələməmələrini xahiş etdikdə, ona elə utanmazcasına baxmışdılar ki, o, indicə səs-küy qalxacağını düşünmüşdü. Onun bələdçisi deyirdi ki, “gəl qırağa çəkilək. Yoxsa qarışıqlığa səbəb olarıq”. Onun tanışı deyib ki, qulluqçudan çərşənbə axşamı işləməyi xahiş etdikdə, qız razılaşmayaraq, “bu gün itələmə günüdür, ağdərililəri səkidən itələyirik”. Los-Ancelesdən olan başqa rəfiqəm demişdi ki, heç vaxt qulluqçusuna tozsoranla işləməyə icazə verməsin, yoxsa qulluqçu bu tozsoranla elə bir qızğınlıqla işləyəcək ki, sanki onu parçalamaq istəyir. Bir dəfə o, qızı belə bir məşğuliyyət vaxtı tutmuşdu: o, bir alət lə tozsoranı qurdalayırdı. O, qızdan bunun nə demək olduğunu soruşanda, qız “mən onu sadəcə təmir etmək istəyirdim” deyib. “Onlar ağdərililərdən qisas almaq istəyirlər. Onlar bərabər hüquqları vermək olmaz. Onlar buna hələ hazır deyillər; əvvəlcə onları tərbiyələndirmək lazımdır. Sorğulanan teatr və ya restoranda qaradərili ilə yanaşı oturmaq istəməzdi. O, qaradərili ev müdirinə “mister” deyə müraciət edən satıcının əhvalatını danışdı. Bunu etmək olmaz, sonra onlar deyərlər ki, “biz də ağdərililər kimiyik”.

– Nəticə nə olacaq?

– Məncə, qarışıqlıq olacaq. (O, hesab edir ki, davalar canlana və qan tökülə bilər.)

– Yəhudilər haqda fikirləriniz nədir?

– Məncə onlar da günahkardırlar. Öz kommersiya işlərində onlar sadəcə vicdanlı ola bilmirlər, onlar hiyləgər olmalıdırlar, iş məsələlərində vicdanlılıq onlar üçün heç bir əhəmiyyət kəsb etmir.

– Bəs sizin şəxsi təcrübəniz necədir?

O, bir tanışının başına gəlmiş hadisəni danışdı. O, fotoşəkillərlə maraqlanırdı və sələmçidən bir neçə köhnə şəkil almışdı. Bir dəfə o, orada olanda süni diş protezi olan bir qadın yaxınlaşdı. Ona dedilər ki, protez elə də qiymətli deyil (baxmayaraq ki, protezin tərkibində qızıl var idi). Sonda yəhudi ona protez üçün bir neçə dollar verdi. Qadın çıxıb gedən kimi o, yanındakı kişiyə dedi: “o, heç bilmirdi ki, protezin tərkibində platin var”. Başqa sözlə, protez onun qadına verdiyi məbləğdən bahalı idi. Sorğulanan qadının tanışını isə aldatmaq mümkün olmayıb, çünki o, yəhudiləri tanıyırdı və onların yalanının üstünü açdı.

Mədəniyyətlərarası münasibətlərin yaxşılaşdırılması üçün daha məqsədəuyğun vasitəsi kimi çox vaxt müxtəlif qruplar arasında şəxsi əlaqələri gücləndirmək təklif olunur.

Konkret hallarda belə görüşlərin əhəmiyyəti antisemitizmlə iddia edilməli olmadığı halda, ən azı xurafatların ifrat formalar aldığını aşağıdakı bölmənin misalları göstərir. Əslində stereotip və təcrübə arasında uçurum yoxdur. Stereotip əşyaların təsnifatının rahat olmağı üçün süni üsuludur. Lakin bu tendensiya nəticəsi olduğu şüursuz təhriflərin gizli mənbəyindən qi dalandığına görə yalnız reallığa baxışın köməyi ilə düzəltmək mümkün deyil. Təcrübənin özü stereotip tərəfindən formalaşıb. Azlıqların problemi barədə burada göstərilən fərdlər özlərinə məxsus bir həlledici xüsusiyyətə malikdir. Hətta onları stereotiplərdən daha uzaq azlıqlar qrupunun nümayəndələri ilə tanış etsək belə, onlar bu nümayəndələrə stereotiplərin prizmasından nəzər salacaqlar və onları qəbul etməyəcəklər. Çünki belə tendensiyaya həqiqətən “fantaziyalara meylliliyi” olan şəxslərdə rast gəlindiyinə görə (axı yəhudi kompleksi daha çox qanuniləşmiş psixotik təhriflərin tanınmış azad zonasıdır) təcrübə toplaya bilməmək qabiliyyətini yalnız burada təsvir edilmiş fərdlərlə məhdudlaşdırmaq lazım deyil, onu nisbətən az nəzərəçarpan hallarda müşahidə etmək olar. Şəxsi kontaktların səmərəli fəaliyyətinə münasibət üzrə optimizm yersiz sayılır. Stereotipləri təcrübə ilə “düzəltmək” mümkün deyil.

Əvvəlcə tam, kliniki mənada “pisxassəli” sayılan təsəvvürlərin inkişafına mane olmaq üçün təcrübənin əldə olunması bacarığını bərpa etmək lazımdır.

D.
ANTİSEMİTİZM NƏYİ GÖSTƏRİR?

Psixoanalizin başlıca hipotezası aşağıdakı kimi səslənir: simptomlar yalnız fərdin psixi təsərrüfatında xüsusi funksiyanı yerinə yetirəndə məna kəsb edir. Verilmiş hipotezaya uyğun olaraq, onları bir qayda kimi sıxışdırılmış instinktlərin əvəzedici məmnunluğu yaxud onlardan qoruyucu mexanizm kimi nəzərdən keçirmək lazımdır.

Əvvəlki mülahizələr antisemit mexanizmlərin və fikirlərin irrasional aspektini aşkar ediblər. Lakin söhbət nevroz mexanizmləri əsasında izah edilməsi çox çətin olan simptomlardan gedir. Antisemit isə özünü potensial faşist kimi nümayiş etdirərək, psixopat¹⁵ olmaqdan çıxarır. İrrasional simptomun qaydaları pozmayan, lakin aşkar edilən şəxslərdə son nəzəri izahı bu tədqiqatın çərçivələrindən kənara çıxır.

Amma hesab edirik ki, bu sualı verməyə hüququmuz çatır: kimə lazımdır? Fərdin həyatında mövcud olan antisemit düşüncə hansı məqsəd daşıyır?

Bu sualın qəti cavabını stereotipləri onların səbəbləri, yaranmaları və kök salmaları ilə birlikdə tədqiq edərək, tapmaq olar.

Belə cavabı tapmaq üçün biz əvvəlki fəsillərdə¹⁶ qeydlər etmişik. Burada biz nisbi olan səthi “mən” təbəqəsi ilə kifayətlənirik və bu sualı veririk: “antisemitizm subyektə onun təcrübəsinin konkret strukturu daxilində nə verir? “

Müəyyən mənada antisemit xurafatları şübhəsiz ki, rasional funksiyalara malikdirlər.

Onlar iqtisadi xarakterli həsəd əsasında yaxud daha varlı azlıqların hüquqlarından məhrum olmağı hesabına varlanmaq arzusundan doğa bilir. Belə vəziyyətdə rasional yanaşma barədə sual çətinləşməsinə baxmayaraq, rasional olaraq, faşist diktaturasına can atan və xurafatları ümumi platforma hesab edənlərin davranışını göstərmək olar. Çünki, görünür, belə diktatura fərdin maraqlarına cavab vermir, əvvəlcədən hazır formulun kollektiv olaraq avtomatik qəbulunu isə rasional adlandırmaq olmaz. Lakin indi bizi başqa aspekt maraqlandırır. Real bazaya malik olmayan və adətən saxta adaptasiya ilə əlaqələndirilən ideyaların tərəfdarı olanda fərdlər daha nədən üstünlük qazanırlar?

Bu suala ilkin cavabı verməzdən əvvəl PEC şkalası üzrə dindirilənlərin sorğularının nəticələrini nəzərdən keçirək. Bu başdan başa sorğulananların təcrübəsindən kənara çıxan sosial mövzulardan söhbət düşəndə yaranan məlumatsızlığı və çaşqınlığıdır. Görünür, reallıqda fərdi qanunlara tabe olan sosial proseslərin obyektivləşməsi çaşqınlıq, qorxu və əminsizliklə müşayiət olunan ayrı şəxsiyyət kimi qəbul edilən fərdin cəmiyyətə mənəvi yadlaşmasına aparır. Bu xoşagəlməz vəziyyətdən çıxış vasitəsi kimi siyasi stereotipləri və şəxsləndirməni, siyasət və bürokratiya haqda şablon təsəvvürlərini qorxunun çaşqınlığının səbəb olduğu ilkin nişanələr və proyeksiyalar kimi izah etmək məntiqə uyğun olardı.

Görünür, oxşar funksiyalar yəhudilərin “irrasional” olduğu xurafatına qulluq edir. Xurafatları ifrat dərəcədə olan fərdlər üçün yəhudilər ən ideal stereotipdirlər. Eyni zamanda başqa “xortdanlardan” daha insan şəkli verilib, belə ki, ixtisas yaxud sosial rolu ilə deyil, var olmaqla müəyyən edilir. Həmçinin tarixi səbəblərə görə belə fərdlər yəhudilərə oxşatdıqları bürokratlara, siyasətçilərə nisbətən “qara adam” funksiyasını öz üzərilərinə götürməyə daha artıq uyğunlaşıblar.

Görünür, yəhudilərin qeyri-adiliyi cəmiyyətin yadlaşmasının öhdəsindən gəlmək üçün ən rahat formul olmuşdur. Baş verən bütün bəlalarda yəhudiləri günahkar bilmək hərtərəfli və tez işıqlandırmağa imkan verən, reallığın qaranlıq tərəflərini izah etməyə kömək edən projektor kimidir. Antiyəhudi fantaziyalar real təcrübəyə nə qədər az uyğun gəlirsə, necə deyərlər, həqiqətin çirkabından nə qədər çox qorunub saxlanılırlarsa, stereotiplərin ətalətinə görə çətinləşən təcrübənin dialektiki səbəbindən yaranmış maneələrə daha az uğrayırlar. Antisemitizm intellektual tarazlığın əldə edilməsinə, antikateksisin və dəyişikliklərə qarşı səylərin qurulmasına kömək edən universal vasitədir.

Çemberlendən Rozenberqə və Hitlerə qədər nəzəriyyəçi-antisemitlər və təşviqatçıların hamısı yəhudilərin mövcud hər problemə açar olmasını iddia edirdilər. Bu təsəvvürün həyata tətbiqi faşizmə meylli fərdlərin söhbətlərindən yaranır. Onların nisbətən çox və ya az işarə etmələri bəzən özünəməxsus qatı fəxri büruzə verir, onlar bu haqda indiyə qədər cəmiyyətdə cavabı açılmamış tapmacanı tapmış kimi danışırlar (bununla belə, bu tapmacanın artıq neçə dəfə açılmasının fərqi yoxdur).

Onlar hərdənbir lovğa-lovğa üstünülüklərini bildirən təbəssümlə sözün əsl mənasında barmaqlarını qaldırırlar; hər şeyə cavab verməyə hazırdırlar, həmsöhbətlərinin qarşısında isə onların baxışlarını dəyişməyə məcbur edə biləcək bütün əlaqələri qırmış vəziyyətdə dayanırlar. Ola bilsin ki, bu özünə əminlik hiss etməyən insanları cəzb edən əminliyin bu tipidir. Məhz öz səriştəsizliyi, özünü itirməsi yaxud özündən xəbərdar olmaması ilə antisemit fərd dərin biliklərə malik müdrik adı qazanır. Onun stereotiplərə haqqındakı kobud təsvirləri nə qədər primitivdirsə, o qədər çox səs toplayır. Çünki, onlar bu kiçiltmənin məntiqinin necəliyini nəzərə almayaraq, mürəkkəb məsələni çox sadə kimi göstərirlər. Amma bu yolla əldə edilmiş üstünlük intellektual səviyyədə qurtarmır. Bu şablon və yanlış düşüncə öz qrupunu yaxşı, yad qrupu isə pis hesab etdiyinə görə antisemitizmə istiqamətlənmiş sxem rasional özünütənqidin hüdudlarını məhv etmə tendensiyaya malik emosional, özünəvurğun məmnunluq verir.

Məhz bu psixoloji alətlərdən müntəzəm olaraq təşviqatçı-faşistlər istifadə ediblər. Ehtimal ki, əgər oxucular və dinləyicilər saxta oriyentasiyaya həssas olmasaydılar, onlar bu alətlərə əl atmazdılar. Bizim vəzifəmiz heç bir halda faşistlərin tərəfdarları sırasına daxil olmayan fərdlərin belə həssaslığını sübut etmək deyil. Biz antisemitizmin öz tərəfdaşlarını cəlb etdiyi saxta biliyin üç mərkəzi bəndi ilə kifayətlənəcəyik. Birincisi, yəhudilərin “problem” yaratmaqları, ikincisi, onların hamısının “eyni” olmağı haqda bəyanat və üçüncüsü bütün yəhudiləri, istisnasız olaraq, belə hesab etmə iddiasıdır.

Yəhudi və qaradərililərin “problem” kimi təsvir edilməsi müntəzəm olaraq xurafatlara uymuş insanlarla müsahibəmiz vaxtı özünü göstərir. Təsadüfi olaraq, tapılmış misalı göstərək və bu arqumentin nəzəri tətbiqini qısaca şərh edək.

Məsələn, 105 hüquqşünaslıq təhsili alan tələbədir və “digər qruplar barədə nə fikirləşirsiniz?” sualına belə cavab verir: “yəhudilər incə məsələdir, əlbəttə, bütün irqi nəzərdə tutmuram, onlar müxtəlifdirlər, yaxşısı da var, pisi də. Ancaq pislərin sayı yaxşılardan çoxdur”.

Elmi sferadan götürülmüş “problem” sözünü müsahibə verən inandırıcı və məsuliyyətli düşünmə təsəvvürü yaratmaq üçün istifadə edir. “Problemi” göstərən şəxs aşkarca dilə gətirmədən şübhəli mövzudan şəxsi məsafəsini bildirir, düşüncələrinə öz aləmində obyektivlik verir. Bu xurafatların əla rasional sübutudur, belə ki, onu şəxsi nöqteyi-nəzəri subyektiv xarakter daşımır, gərgin fikirlərin və yetkin təcrübənin nəticəsidir.

Bu hiyləyə əl atan müsahibə vaxtı sorğulanan sübutların müzakirə formasında saxlanmasına can atır. Guya faktlara əsaslanırmış kimi, iddia edir ki, o, istisnaları deməli və qəbul etməlidir, lakin fərqlər və istisnalar lap səthdə qalır. “Yəhudi probleminin” mövcudluğu tanınan kimi hesab etmək olar ki, antisemitizm ilk qələbəni əldə edib. Bu neytral analizin məqsədi kimi qəbul edilən mənanın özünün ikimənalı təbiəti ilə əlaqədar mümkün ola bilər. Şübhəsiz, yəhudilər və qeyri-yəhudilər arasında münasibətlər sözün obyektiv mənasında problem təşkil edir; əgər söhbət “yəhudi problemindən” gedirsə, onda ton bir balaca qarışır. Obyektivliyin əlaməti olanda yəhudilərin özlərinin yaratdıqları problem, yəni başqaları üçün yaratdıqları problem sakitcə arxa plana keçir. Yalnız bir addım bu nöqteyi-nəzəri (onun şəxsi spesifik, yəni yəhudilərin problematik təbiətinə uyğun) həmin problemin həll edilməli olmağından və əlbəttə ki, onun həllinin demokratik çərçivədən kənara çıxmağından ayırır. Bundan başqa, “problem” öz həllini tələb edir və nə qədər ki, yəhudilərin özlərinə bu problemin markası yapışdırılır, onlar öz hərəkətləri ilə təkcə “hakimlərin” deyil, həm də icraedici orqanların da obyekti olacaqlar. İnsanlar heç onlarda səbəb görmədən, onlarla riyazi vurmanın elementləri kimi rəftar edirlər. Nəticədə “yəhudi probleminin həllinə” çağırış yəhudiləri asanca idarə olunan materiala çevirərək, alçaldılmasını təklif edir.

Milli təbliğatın və milli örnəyin sayəsində cəmiyyətin şüuruna dərin yeridilmiş “problem” haqda təsəvvür həm də yuxarı bal yığanların müsahibəsində rast gəlinir, lakin o, bir qayda olaraq, qəti etiraz formasını alır. Fərqli fikirli fərdlər ifadənin obyektiv, “sosioloji” mənasını bərpa etməyə çalışırlar, bununla belə “yəhudi probleminin” həqiqətdə qeyri-yəhudilərin problemi olmasını iddia edirlər.

Amma sözün təkcə fərqli fikirli fərdlər tərəfindən işlənməsi, E şkalası ilə aşağı, lakin F və PEC şkalaları üzrə yuxarı bal toplayan 5047 nömrəli sorğulananın etdiyi kimi məşhur ambivalentliyi və hətta laqeydliyini göstərir: “bəli, mən hesab edirəm ki, yəhudi və qaradərili problemi mövcuddur. Ancaq güman edirəm ki, mahiyyət etibarilə, bu bir çoxunun problemidir”. Sorğulanan hesab edir ki, günah keçisi axtarmağa ehtiyac qalmaması üçün savadsız kütlənin tərbiyəsinin və iqtisadi münasibətlərinin təkmilləşdirilməsinə fikir vermək lazımdır. Bütünlükdə onun dedikləri düzgün məsələni təmsil edir, antisemitizm və qaradərililərə qarşı ayrıseçkilik barədə o ayrıca danışır. Lakin onun problemi analiz etməsi, həmçinin onun özünəməxsus tam akademik üsullu tendensiyası bu oğlanın özünün çıxış larına əminliyinin olmaması və sadəcə şifahi şablon biliklərdən istifadə etməsini göstərir.

Elə “problem” ifadəsinin özü qərarların ancaq münaqişə üçün lazım olan vaxtlarda demokratik güzəşt modeli izləyirmiş və həddindən artıq sadəlövh ədalət fikrini nəzərdə tuturmuş kimi görsənir.

“Problem” haqda danışan şəxs hər bir problemin ikitərəfli olmasını demək üçün güclü həvəs hissi keçirir və bunun nəticəsi kimi, yəhudilərin kök salması səbəbindən onların nəyisə düzgün etmədiklərini deyir. Bu konformist “şüurluluq” irrasionallığın müxtəlif növlərinin müdafiəsinə asanlıqla impuls verir. Yəhudilərin eyni olmasının təsdiqlənməsi təkcə həqiqəti aşkara çıxaran faktorları kənarlaşdırmır, o, həm də kobud yekunun köməyi ilə belə düşünən fərdə hər şeyi görən və nəzərə çarpmaz detallarla fikrini yayındırmağa imkan verməyən şəxsiyyətin gözəl şəffaf maskasını hədiyyə edir.

Eyni zamanda yəhudilərin eyni olmağı ideyasını yekunluğunu istisna etməyən, rasional ümumi tədbirlərin köməyi ilə həll edilməsi mümkün olan yekuna qədər tipik olmayan hadisəyə olan nəzər təkmilləşdirilir. Yəhudilərin eyni olmağı təsəvvürünün ən vəhşi fantaziyalara aparıb çıxarmasına baxmayaraq, “yaxşı biliklərin” hələ də üzə çıxdığı bir hadisəni misal gətirək.

F şkalası üzrə orta bal yığan F116 yəhudi məsələsindən söhbət düşəndə belə deyir:

–Yəhudilər haqda nə fikirləşirsiniz?

–Burada məni güclü hisslər bürüyür. Onlar məndə özlərinə qarşı fəxr hissi yaratmırlar. Belə fikirdə olmağım yaxşı deyil, amma nə etmək olar?

–Yəhudilərdə sizin xoşunuza nə gəlmir?

–Bəsdir, mən sadəcə onlar üçün bir dənə də olsun, yaxşı söz tapa bilmirəm.

–İstisnalar var?

–Xeyr, mən istisna təşkil edən heç bir hadisəyə rast gəlməmişəm. Həmişə heç olmasa birinə rast gəlməyə ümid etmişəm. Hiss etdiklərim yaxşı deyil. Mən mümkün qədər xoş və nəcib olmaq istəyirəm, amma həmişə hər şey onların məni aldatması və özləri üçün mənfəət güdmək səyi ilə nəticələnir.

–Ola bilərmi ki, bəzi yəhudilərlə tanışsınız və onlardan xoşunuz gəlir, amma onların yəhudi olduğunu bilmirsiniz?

–Xeyr, fikirləşmirəm ki, yəhudilərdən hansısa bunu gizlədə bilsin. Mən bunu həmişə seçərəm.

–Yəhudilər necə görünürlər?

–Cəlbedici, yaxşı geyinirlər. Elə bil, nə istədikərini dəqiq bilirlər.

–Yəhudiləri nə qədər yaxşı tanımısınız?

–Uşaqlıqda onların heç biri ilə tanış deyildim. Həqiqətən, 10 il bundan əvvəl Frisko şəhərinə gələnə qədər onların heç birini tanımırdım. Bizim evin sahibi yəhudi idi. Denverdə gözəl mənzilim vardı və mən oranı çox könülsüzlüklə tərk etdim. Burada isə yöndəmsiz mənzilə dustaq edilmişdim və o, mənə çətinlik yaratmaq üçün əlindən gələni edirdi. Əgər evin kirayəsini bazar günü ödəmək lazım idisə, o, həmin gün səhər tezdən gəlirdi. O vaxtdan mən onlar haqqında hətta mahnı oxuya bilərəm. Bütün müdirlərim yəhudi olub. Banklar da yəhudilərdir. Onlar hər yerdədirlər, həmişə pulları var. Mənim qonşum yəhudidir. Mən onunla nəzakətli olmağı qərara aldım. Ən axırı mən indi köçə bilmərəm və mənə qonşularla yaxşı münasibətlərdə qalmaq lazımdır. Onlar mənim qazon üçün otbiçənimdən istifadə edirlər. Onun üçün xahişə gələndə deyirlər ki, müharibə vaxtı otbiçən almaq olmaz. Əlbəttə, otbiçən üçün pul vermək lazımdır. Keçən həftə bizdə axşam qonaqlığı idi, onlar isə polis çağırdılar. Ertəsi gün mən ona zəng vurdum, ancaq onlardan şübhələnirdim. O, dedi ki, həqiqətən polisi onlar çağırıblar, onlardan əvvəlcə mənimlə danışmağın daha münasib olduğunu dedikdə cavab verdi ki, həyətdə kimsə mahnı oxumağa başlayıb. Onun körpəsini oyadıb. Elə hirslənib ki, polis çağırıb. Mən soruşdum ki, o, klinikadan qayıdandan sonra körpəsinin üç ay ucadan ağlamasını unutmayıb ki? Bundan sonra o, mənə yaltaqlanır, bu isə mənə daha pis təsir edir.

Çox vaxt H subyektləri özlərini “daha məlumatlı” kimi göstərirlər, onlar başa düşürlər ki, belə düşünmək olmaz, lakin sərəncamlarında olan aşkarca mənəvi və rasional əks ağır lıqdan daha güclü olan fikirlərinin məngənəsində qalırlar. Bu fenomendən başqa çətin ki, burada müzakirə olunan antisemit sindromunun “mütləq” totalitar antisemitinin bu sözləri ilə işıqlandırmağın mümkün olmadığı hər hansı aspekti mövcuddur. O, heç nəyi nəzərdən qaçırmır. Onun acgözlüyü yəhudi kompleksinə yönəlmiş ehtirasın enerjisini üzə çıxarır. Antisemitizm kompleksindən azad olmaq onun üçün həm aqressivliyə, həm də ruhi üstünlüyə can atmağı barədə arzularının yerinə yetməsi deməkdir. Bu da “elm üçün maraqlı olan” bir tədqiqatda iştirak etdiyini göstərir. Onun şəxsi münasibətində bütün mümkün qaranlıq sirlərdən xəbərdar olmasını hesab edənlərin ziyanlı üstünlük hisslərində nə isə vardır. Onun ən xarakterik münasibəti pessimizmdir. Dediklərinin çoxunu o, əyilmiş nəzərlərlə, ah və çiyinlərini çəkməklə deyir.