Kitabı oku: «Պատմվածքներ,քառյակներ, բանաստեղծություններ եւ խոհեր», sayfa 6

– Քըզի ի՞նչ եմ ըրեր, որ եկար, քըզի ի՞նչ եմ ըրեր․․․

Հազարխան խաթունը ետև դարձավ և ինքն էլ ճչաց.

– Վո՜ւյ, մայրիկ՜ աստվածածին․․․

Ներս եկողը վերի թաղի քահանան էր՝ Տեր Համբարձումը, բայց Կյուրեղ աղան նրան տեսիլքի տեղ դրեց, նա այլևս չէր կարողանում զանազանել իրականությունը տեսիլքից, խղճի առաջ ցցվող պատկերը՝ բնական պատկերից, իսկ Հազարխան խաթունը, բոլորովին չսպասելով տերտերին, կարծեց, թե տերտերը չէր, այլ Կյուրեղ աղայի տեսիլքը, որ սկսեց իրեն էլ երևալ։

– Տերն մեր Հիսուս Քրիստոս հանգստացունե զձեզ, – ասաց Տեր Համբարձումը և, կրծքի գրպանից հանելով խաչը, երեք անգամ խաչակնքեց Կյուրեղ աղայի և Հազարխան խաթունի վրա, մորուքից ներքև բառեր թափելով։

– Տե՜ր, ողորմեա, տե՜ր, ողորմեա, տե՜ր, ողորմեա…

Հազարխան խաթունն անմիջապես հանգստացավ և ինքն էլ խաչակնքեց, նրա համար պարզ եղավ, որ տերտերր ուրվական չէր, այլ կենդանի մարդ, բայց Կյուրեղ աղայի հոգու վերջին սյուները խորտակվեցին, որովհետև քահանայի երևալն արդեն մահվան ստույգ գալուստը համարեց։

Տեր Համբարձումը եկել էր շատ քնքուշ ձևով հասկացնելու Կյուրեղ աղային, որ առավոտյան իր վճարած երեք գավաթի գինն ավելի էր, քան եթե վեցի համար սովորական գինը վճարած լիներ, բայց փողոցում հանդիպելով հարևաններին և իմանալով նրանցից, որ Կյուրեղ աղան իր վերջին ժամերն էր ապրում, ներս էր մտել, իբրև թե հիվանդին մխիթարելու համար էր եկել։

– Տե՛ր պապա, գողացածներս ետ տվի, ըսե՛, կը փրկվի՞մ, – հարցրեց Կյուրեղ աղան։

– Ծառա Հիսուս Քրիստոսի, ամենը տվի՞ր։

– Տեր պապա, ինչ որ միտս էր՝ տվի։

– Ամենը, ամենը ետ պիտի տաս։

– Մահս ուշացուր, Տեր պապա, ամենքն ըլ հիշիմ ու տամ։

– Աստված ըլլա օգնական։

– Հազարխա՛ն, ինչ ունիմ-չունիմ հանե՛, տերտերին տուր։

Հազարխան խաթունը կասսից մի քանի ոսկի վերցուր և տվեց Տեր Համբարձումին։

– Տո՛ւր, բոլո՜րը տուր, – բղավեց Կյուրեղ աղան։

Հազարխան խաթունը տատանվեց։

Կյուրեղ աղան նորից գոռաց.

– Տո՛ւր կըսեմ։

– Քա՛, Տեր պապան ծակ աչք չէ, հերիք է։

– Չէ՛, տո՛ւր, բոլորը տուր, մեկ փարային կարոտը թող մնամ, որ ազատվիմ էս կրակեն։

Հազարխան խաթունը տատանվեց. ինչպե՞ս բոլոր եղած-չեղած փողերը հաներ և լցներ տերտերի բուռը։

– Տո՛ւր, Հազարխան խաթուն, տո՛ւր, թող խեղճին հոգին թեթևանա, – ասաց Տեր Համբարձումը։

Հազարխան խաթունն զգաց, որ տերտերր պատեհությունը գտել էր ամուսնուն կողոպտելու, մի քանի ոսկի էլ սահեցրեց նրա ափի մեջ և ասաց.

– Էսքանով ըլ տեր պապան կը բարեխոսի աստուծո առաջ։

Կյուրեղ աղան կատաղեց, որովհետև կարծում էր, որ կինը խնայում է, որպեսզի իր մեռնելուց հետո իրեն մնա, սկսեց գոռալ.

– Դուն չե՛ս ուզեր, որ կրակեն ազատվիմ, տո՛ւր կըսեմ, տո՛ւր, տո՛ւր, տո՛ւր…

Տերտերը բարձր ձայնով արտասանեց.

– Երանի անոնց, որոնք աղքատ են, վասնզի անոնցն է երկնի թագավորությունը։

– Հա՛, շիտակ է, երկնի թագավորությունը, ես վաղ անցա աշխարհքեն, երկինքը, տո՛ւր, Հազարխա՛ն, տո՛ւր։

Կյուրեղ աղան տեսավ, որ կինը համառում է, փորձեց վեր կենալ, որ ինքը տա, չկարողացավ, նորից ընկավ երեսի վրա, բայց խելագար ճչերով սկսեց աղաղակել.

– Ւնչո՞ւ չես տար, կը պահես, որ սատկելես վերջը՝ տակդ դնես ու ուտե՞ս, տո՛ւր, իմ գողցած փարաս չէ՞, տո՛ւր կըսիմ։

– Կուտա, Կյուրեղ աղա, կուտա, – ասաց տերտերը և մոտենալով նրան, գրկեց և նստեցրեց, գլխի տակ բարձ դրեց և ավելացրեց, – կուտա կոր, կուտա կոր։

Հազարխան խաթունն էլ չկարողացավ դիմադրել և բոլոր ոսկիները հանձնեց Տեր Համբարձումին, որ տենդագին արագությամլ լցրեց ֆարաջայի խորը և լայն գրպանները։

Կյուրեղ աղան տեսնելով այս, հանգստացավ։

– Էհ՛, ունեցածս֊չունեցածս էս էր, քըզի տվի, դե՛, գնա՛, գնա՛ աստուծու խոսք մը հասկացուր, թե չի սատկիմ, թե կյանքըս ընծի խնայե, տունս, խանութս կը ծախեմ, խանութիս ապրանքը կը ծախեմ և պզտիկ ժամ մը շինել կուտամ։

– Քու մեղքեդ շատ ավելի ահավոր մեղքեր Տերն մեր Հիսուս Քրիստոս ներեր է, – ասաց Տեր Համբարձումը։

– Ըսել է քի՝ ինծմե ավելի մեղք գործող կա՞, Տեր պապա, – հարցրեր Կյուրեղ աղան զարմանալի հետաքրքրությամբ։

– Բազում են մեղավորները, ես ինքս քեզմե ավելի մեղավոր եմ։

– Չէ՛, ջանը՜մ…

– Այո՛, այո , կը խոստովանիմ։

– Քանի որ այդպես է, աստված մինակ ինծի՞ տեսավ, Տեր հայր, անարդարություն չէ՞։

– Չէ՛, որդյակ, չէ՛, կարգը ամենքին ալ պիտի գա, Կյուրեղ աղա, վաղ կամ ուշ՝ պիտի գա, աստված ամենքին ալ քթեն պիտի բռնե։

– Տե՛ր պապա, ըսել է դո՞ւն ըլ մեղավոր իս։

– Տիրոջը առաջ ամենեն մեծ մեղավորը ես իմ։

– Ինչո՞ւ ընծի պես չեղար, Տե՛ր պապա։

– Որդյակ, ըսի քըզի, ժամանակը կա, – պատասխանեց Տեր Համբարձումը և այլևս չուզեց խոսակցությունը շարունակել, ոտի կանգնեց, բաց արավ գրպանի փոքրիկ ավետարանը և սկսեց կարդալ բարձրաձայն։

Կյուրեղ աղան կամաց֊կամաց գլուխը հանգչեցրեց բարձի վրա, ավելի խրվեց անկողնի մեջ, աչքերը միառժամանակ սառած մնացին, բայց քիչ հետո փակվեցին, բերնի ծռմռված լինելր չէր նշմարվում, որովհետև բեղերը, խիտ ճյուղի նման, փակել էին։

Կյուրեղ աղան սկսեց միայն խռխռալ, և երբեմն-երբեմն ոչ զորեղ կերպով ցնցվել։

Հազարխան խաթունը խնդրեց տերտերից ընթերցումը դադարեցնել, որովհետև ամուսինը հանգստացավ և լավ կլիներ, որ լռություն լիներ։ Տերտերը դադարեցրեց և ավետարանը երկարացրեց Հազարխան խաթունին, որ համբուրեց և խաչակնքեց։

Տեր Համբարձումը մտածեց, որ լավ ժամանակ էր կծկելու։

– Մնաք խաղաղությամբ, – ասաց տերտերը և դուրս եկավ սենյակից։

Հազարխան խաթունը գնաց ետևից և բակում կտրելով նրա առաջն սկսեց.

– Տե՛ր հայր, կուզեմ աջդ պագնեմ ու բան մը ըսիմ։

– Ըսե՛, աղջիկս, ըսե՛։

Հազարխան խաթունը համբուրեց նրա ձեռքը և ասաց.

– Տե՛ր հայր, էդ բոլոր փարաներն առիր, մըզի հեչ բան մը չմնաց։

– Ընծի համար չըպիտի պահեմ, աղջիկս, տի տանիմ աստծո հանձնեմ, կը կարծես ճե՞պս տի դնիմ։

Հազարխան խաթունը չհամարձակվեց որևէ մի բան ավելացնել, երբ տերտերն Աստուծո խոսքը գցեց մեջտեղ։

Տեր Համբարձումը դուրս եկավ և քայլեց տուն։ Բոլոր նրան տեսնողներն զարմանում էին նրա անսովոր արագ քայլերին։ Ոչ ոք չէր կարող գուշակել, որ նա մի քանի րոպե առաջ կողոպտել էր քաղաքի ամենամեծ գողերից մեկին՝ Կյուրեղ աղային։

Երբ Տեր Համբարձումը ոսկիները թափեց տիրուհու առաջ, նա զարմացած հարցրեց.

– Էս ի՞նչ փարա է։

– Հե՜չ, ասօրվա իրեք ֆինջանին փարան է, ետ առի։

– Քա՛, – բացականչեց տիրուհին։

Հազարխան խաթունը կանչեց երեխաներին, գրպանները չամիչ լցրեց և ուղարկեց իր քրոջ մոտ։

– Մորքուրիդ ըսե՝ էս գիշեր հոս պառկինք, առտուն մարս կուգա կր տանե, – պատվիրեց նա Սրբունին։

Հազարխան խաթունը երեխաներին ուղարկեց, որպեսզի թեթևանա նրանց հոգսերից և կարողանա հիվանդի բոլոր կարիքներին հասնել։

Երբ սենյակ բարձրացավ, արդեն մութն էր, վառեց լամպը և նայեց Կյուրեղ աղային։ Խռխռում էր, բայց հանգիստ էր։ Հոգնած և ուժասպառ օրվա սարսափից, նստեց Կյուրեղ աղայի անկողնի ծայրին, գլուխը թեքեց վերմակի վրա մի քիչ հանգստանալու, քնել էր։

Գրեթե մի անգամ միայն աչքը բաց արավ գիշերը, այն էլ կես քուն կես արթուն, ոչ մի ձայն չկար։ Կյուրեղ աղան էլ խաղաղ և հանգստավետ քնում էր։

– Փա՜ռք քեզ, աստվա՛ծ, – շշնջաց Հազարխան խաթունը և էլի գլուխը կռացրեց և քնեց։

Արևածագի հետ միասին Հազարխան խաթունը աչքերը բաց արավ։ Ուսերը փայտացել էին, կարծես մի քիչ մրսել էր, ամբողջ գիշերը քնել էր առանց վրան ծածկելու, բայց չդժգոհեց. Կյուրեղ աղան հանգիստ և անխռով քնում էր։

– Չար սատանան էր, անցավ, Տե՜ր, ա՛լ չհիշես, – մրթմրթաց Հազարխան խաթունը և ոտների մատների վրա կոխելով դուրս եկավ, յազման քաշած գլխին, գնալու քրոջ մոտ և երեխաներին բերելու։

Քույրը ոչինչ չէր իմացել, միայն Սրբունն ասել էր՝ «Պապս հիվանդցավ, մըզի քու քովդ ղրկեց»։

Հազարխան խաթունը մանրամասն պատմեց, թե ինչ էր պատահել։

– Փա՜ռք աստուծո, հիմա հանգիստ կը քնանա, – վերջացրեց նա։

– Քա՜, ի՞նչ կըսես, հանգիստ կը քնանա, հըլե գնանք տեսնանք… – տարակուսանքով բացականչեց քույրը։

– Քա՜, սիրտս վախ մի ձգեր։

– Քա՜, գնա՛նք, մեյ մը տեսնամ փեսաս, – սրտնեղեց քույրը։

Երեխաների հետ միասին՝ երկու քույրերը վերադարձան տուն։ Քույրը մեկը երկու չարավ, մոտեցավ Կյուրեղ աղայի անկողնին և քաշեց վերմակը։

– Կը քնանա, հա՛, աղեկ կը քնանա, հուր հավիտյան կը քնանա, – ասաց քույրը։

– Քա՜, ի՞նչ կըսես, հըլե թո՛ղ։

Ինքը, Հազարխանը, մոտեցավ անկողնին և սկսեց կանչել.

– Կյուրեղ աղա՜, քա՜, Կյուրեղ աղա՜…

Ոչ մի ձայն։

Կյուրեղ աղան կլորվել, կծկվել, դեմքն ամբողջովին այլանդակվել էր։

– Քա՜, մեռե՜ր է… – հանկարծ բղավեց Հազարխան խաթունը և ընկավ վրան։

Երկու քույրերր և երեխաներն սկսեցին ողբը։ Հարևանները թափվեցին ներս։

Հազարխան խաթունը, ծնկներին զարնելով, լաց էր լինում, ողբում և ասում։

– Գացե՛ք, ըսե՛ք Հաջի Քորոյին, թող գա թաղե, պզտախպարը մեռեր է, աստված ձանը լսեց, թող գա, պատանք շինէ ու թաղե, վա՜յ, վո՜ւյ, վա՜յ…

Հաջի Քորոն առավոտյան, ճիշտ այդ ժամին, դուրս էր գալիս եկեղեցուց։ Եկեղեցու բակում անսահման խաղաղություն կար, խաղաղություն կար և ծառների մեջ, տերևների վրա, իսկ ծառների գագաթներին բազմել էր մի մեծ առավոտ։

Եկեղեցուց դուրս եկողները, որոնք բացառաբար կանայք և ծերունիներ էին, որովհետև կիրակի և տոն օր չէր, դուրս էին բերում իրենց հետ ընտանի որոճացող կենդանիների անդորրությունը և օրորուն նայվածքը։

Հաջի Քորոն մոտեցավ մի քանի պառավների և հարց ու փորձեց նրանց վիճակը, առողջությունը, իսկ բակից դուրս գալիս լսեց նա եղբոր մահը և արցունքոտ աչքերով, անկեղծորեն տխուր, աճապարեց դեպի մեռելատունը։

Հազարխան խաթունը, տեսնելով նրան սենյակի շեմքից ներս մտնելիս, սկսեց լաց լինել և ասել.

– Եկո՛, Հաջի՛ Քորո, եկո՛, աստված ձանդ լսեց, պզտախպարդ չիկա…

Հաջի Քորոն էլ, արցունքներով ողողված, պատասխան տվեց և ասաց.

– Բերանս չորնա՜ր, չըսեի՜…

1934 թ.

Իմ հորաքույրը

1

Տասը տարուց ի վեր նրա մասին ոչ մի տեղեկություն չունեմ։ Ո՞ւր գնաց, ի՞նչ եղավ իր կյանքի կմախքացած, բայց փոթորկոտ նավը ո՞ր ափին զարնվեց։ Մինչև անգամ չեմ իմանում՝ ո՞ղջ է թե մեռած։

Բայց հիշում եմ նրան իր ողջ կերպարանքով, իր բոլոր պառավությամբ։

Մեր սերունդից տակավին շա՜տ շատերը ճանաչում և հիշում են նրան՝ իմ հորաքրոջ, որ ամեն տեղ էր – մեռելտանը, հարսանիքներում, կռվի և բամբասանքի մեջ, շուկայում, տանիքի վրա, աղբյուրը, պարտեզը, հիվանդի գլխուն վրա, տղացկան մոր ոտների տակը, ժառանգությունների բաժանման մեջ, դատարանի դռանը, բաղնիսում, ժամի բակը, դպրոցի հոգաբարձուների մոտ, նշանտուքի և խոսքկապի հազար ու մի շղթաների մեջ։

Նա մի կին էր, որ երբեք սիրած չէր։ Նրա արտահայտությունը նման էր այն էգ կատվին, որ մայիսը առանց արու կատվի անցկացնելուց հետո՝ ման է գալիս տանիքներն ու տան անկյունները կծու նայվածքներով և ամեն մի փոքրիկ աղմուկից անգամ պատրաստ է ցցելու իր ստեվները։

Իմ հորաքույրը անց էր կացրել մոտ յոթանասուն մայիսներ առանց արուի և ման էր գալիս մեր տանը և մեր փողոցներում դառնացած և իր դառնությունների համար օրերին, իրերին և մարդկանց դեմ չարացած։

Պարտված այս էգը թշնամի էր ամեն ընտանեկան խաղաղության, բոլոր բարի ժպիտների, բոլոր արևոտ արտահայտությունների։

Իր մարմնի բոլոր մասերը բուրում էին կծվություն և բարկություն։ Բարկացած էր բոլորի դեմ։

Նա երբեք չէր սիրել։

2

Իմ հորաքույրը ձմեռները կաղ էր, վույվույով երաժշտագին, իսկ ամառները՝ առողջ։ Նրա կաղությունը մեր աչքերին ձմեռը ավելի շեշտակի էր դառնում, որովհետև ձմեռները տանն էինք, և դատապարտված լսել նրա վույ֊վույներն ու ողբերը։ Մենք այն տպավորությունն ստացել էինք, որ նա միշտ էլ կաղ էր, որովհետև ո՞վ էր մտիկ տալիս ամառը տան ներսում անցած դարձածներին։ Բայց ես՝ տարիներ հետո, նկատեցի նրա ամառնային կերպարանափոխությունը և մի օր էլ հարց տվի մայրիկիս.

– Ինչպե՞ս է, մայրի՛կ, որ հորքորիս ոսկորները ամառները կը շտկին և ձմեռները կը ծռին։

– Ձմեռը ջղերը ցուրտեն կը քաշվին, – պատասխանեց մայրիկս, – իսկ ամառները կը թուլնան։

Այն ժամանակ հասկացա, որ կաղությունը միայն ոսկորների հետ չէր, որ կապ կարող էր ունենալ, այլ և ջղերի հետ։

Ջիղը – ահա՛ իմ հորաքրոջ ուրիշ կանանցից զանազանելու գաղտնիքը։ Ջիղը միայն սրունքներին վրա չէր, որ ազդում էր, այլ ջիղն էր, որ կառավարում էր նրա մարդկային ողջ գնացքը։ Նրա մեջ ամենաակտիվը ջիղն էր։

Իմ հորաքույրը սև, չորացած մարմին ուներ, գլխի վրա կարճ և նոսրացած մազերով, աչքերր խավարակուռ գիշերվան նման խոր, մատները երկար և ուռած երակներով֊ ճակատը ծուռ ու մուռ, կուրծքը ներս անցած, փոր՝ երբեք չուներ, կուրծքի անմիջապես տակից սկսում էին իր բնութենափոխ սրունքները, որոնք այնքան էլ երկար վար չէին վազում, այլ շուտով հասնում էին գետին։ Ոտների փոքրության և մեծության մասին ես որոշ բան չեմ կարող հայտնել, որովհետև ամառ և ձմեռ քաշում էր մի խրիկ իր ոտներին մի քանի բրդե հաստ գուլպաներ հագնելուց հետո, կռնակը՝ Թեփերիզի զառիվերը ձեզ օրինակ, որի վերջացած կետից՝ ցցվում էր իր շուշուլիկ գլուխը առանց վզի, քթի վրայի մասը, ճակատի ստորոտը, աչքերի սրածայրությունից սեղմված, նման էր մահմեդական անդեականի մազե կամուրջին, քիթը՝ վերի կողմը բռնադատված լինելով նեղանալու՝ ինքնիրան թույլ էր տվել վարի կողմը ընդարձակվելու թե՛ բարձրությամբ և թե՛ լայնությամբ, որի ծայրը, իբրև գագաթ, ամեն ամիս ուռչում էր, կարմրում, հետո դեղնում և հուսկ ապա պայթո՜ւմ։ Ես չեմ կարող նկարագրել նրա բերանը, որովհետև մշտական ձև ու բնավորություն չուներ։ Եթե տանն էր նա, ընտանիքի անդամների ներկայության, նրա բերանն առանձին ձև ուներ, եթե հյուրեր գային՝ տարբեր ձև էր ստանում, հայրիկիս ներկայության՝ տարբեր, իսկ մայրիկիս հետ բամբասանք արած ժամանակ՝ բոլորովին այլ ձև էր ստանում, վա՜յ թե քներ, այն ժամանակ բերանը իրը չէր – մի անտեր և ավերակ խոռոչ, ուր ամեն ինչ մտնում էր ու ելնում, և այս ավերակ խոռոչից դուրս էին ցցվում իր մի կամ երկու մնացած ատամները, ինչպես ցամաքը նետված հին և փչացած նավի կայմեր։

Իր հագուստը միշտ հին էր։ Երջանիկ էր ցնցոտիներում։ Նա նախանձում էր մինչև անգամ բնության շռայլության։ Ատում էր լավ հագնվողներին, ատում էր գեղեցիկներին։

Հիմա երբ հիշում եմ նրան, մեր բարեկեցիկ տան տպավորություններիս մեջ, ցցվում են իմ աչքի առաջ նրա կարկատանները, նրա խունացած վերարկուն, նրա հազար ու մի գույներով կպցրած շապիկը, մանավանդ նրա գլխի շալը, որ մի հիմար անգլիացի փորձեց դնել իբրև անտիկ ձեռագործ։

3

Հորաքույրս թեև չէր սիրել, բայց մի պահ ամուսնացած էր եղել։ Այդ անցյալ իրողության հետ մենք չէինք կարող հաշտվել՝ եթե այդ կյանքի թանձրացյալ հետքը՝ իր որդին, չլիներ այս աշխարհի վրա։ Բացի դրանից, մայրիկս էլ վկայում էր։ Ի՞նչպես կարելի էր մորս վկայությունը կասկածի տակ դնել։

– Ա՜յ օձ կին քեզի, – ասում էր հայրիկս շատ անգամ իր քրոջ, – գլխավորդ հողին տակ դրիր և վրան նստար։

Այս խոսքը իմ մեջ զարթեցրել էր խոր հետաքրքրություն հասկանալու համար, թե ի՞նչպես մի կին կարող էր իր ամուսնուն դնել հողի տակը և վրան էլ նստել։ Մի օր հարց տվի մայրիկիս.

– Մայրի՛կ, հայրիկը կըսե, որ հորաքույրը իր մարդուն դրեր է հողին տակ և նստեր է վրան, այդ ի՞նչպես կըլլա, ըսե՛ ինծի։

– Հայրիկդ, որ բարկանա, ըսածը չըսածը չի գիտեր, տղա՛ս, – պատասխանեց բարի մայրիկս։

Բայց մի ուրիշ օր ես ստիպեցի մայրիկիս պատմելու, թե ի՛նչպես հորաքույրը իր մարդին դրավ հողի տակ և նստեց վրան։

– Մինչև չպատմես, չեմ քնանար, – ասացի մայրիկիս վճռական կերպով։

Եվ մայրիկս պատմեց.

– Երբ որ ես ձեր տունը հարս եկա, հորաքույրդ նոր էր ամուսնացել։ Գլխավորը շատ աղեկ մարդ էր, սուս ու փուս, խեղճին գլուխը միշտ ուսին վրա, ամեն ատեն մեր տունը կուգար ու կըսեր. – «Վա՜յ, այս կնիկը, վա՜խ այս կնիկը, իմ գլուխս պիտի ուտե»։ Օր մըն ալ եկան թե՝ Հաջին հիվանդ է (Հաջին հորաքրոջս ամուսինն էր)։ Վազեցի, գացի, ի՞նչ տեսնամ․ կրակներուն մեջ կը վառի։ «Հորքոր, ի՞նչ է եղեր, դոկտորի ետևեն մարդ ղրկե», – ըսի։

«Ի՞նչ դոկտոր, ի՞նչ բան, թող սատկի», – ըսավ և … մի քանի օր հետո խեղճ Հաջին մեռավ։ Խաչերը (հորաքրոջս որդին) հորը մահից հետո ծնվեց։

Մայրիկս այս փոքրիկ պատմությունը պատմեց և լռեց։ Ես սկսա վախենալ։

– Մայրի՛կ, – ասացի, – ալ չեմ թողուր, որ հորքորը գա գիշերը և ծոցս պառկի, ամեն գիշեր կուգա, «մսեր ե՛մ» կըսե ու ծոցս կմտնա, որ տաքցնեմ, ալ չեմ թողուր։

– Քեզի բան չըներ, տղաս, մի վախենար, – պատասխանեց մայրիկս։

Հետո երբ խելքս գլուխս եկավ և սկսեցի մարդն ու կինը իրարից զանազանել՝ այն ժամանակ հասկացա, թե ինչպես մի կին կարող է իր մարդին հողին տակ դնել և նստել վրան։

Հորաքույրս ինքը շա՜տ քիչ էր պատմում իր գլխավորի մասին, բայց մեծ գոհունակությամբ պատմում էր, լավ եմ հիշում, իր գլխավորի մահից հետո իրան կնության ուզողների մասին։

Մինչև հիմա էլ պայծառորեն հիշում եմ Նազար էֆենդին, այն մարդը, որ հորաքրոջս առաջարկել էր, և նա մերժել էր ամուսնանալ։

Ամեն անգամ, որ Նազար էֆենդին մեր դռան առջևից էր անցնում, հորաքույրս խոր հառաջ էր արձակում և ասում։

– Ի՜նչ դմբոն էի այն ժամանակ, որ ատ մարդը չառի, փոխանակ եղբորս տունը մնալու, Նազար էֆենդիի տունը խանում խաթուն կըլլեյի։

Այս ասելուց հետո՝ հորաքույրս խորունկ «ա՜խ» էր քաշում, և երկու կեղծ և պատրաստի արցունքի կաթիլներ վազում էին իր սև և ծալքոտած երեսների վրա։

Շատ լավ եմ հիշում Նազար էֆենդին։ Ամառ և ձմեռ կախ ընկած վարտիքի նման մի անձրևանոց էր կրում, չոր, ցից֊ցից մազերով, յուղոտ ֆեսով։ Նրա երկու աչքերն իրարից տարբեր ուղղությամբ էին հառում, կարծես նրանք տարբեր նպատակների էին ձգտում կամ տարբեր֊տարբեր գանգեր էին նրանց հրամայում։ Նազար էֆենդու քայլվածքը նման էր այն իշու քայլվածքին, որի ծանր բեռը, տիրոջը անհոգության պատճառով, քսվում, գալիս, հասնում է մինչև պոչին վրա, ծանրանալով միայն հետևի երկու սրունքներին, և խեղճ էշը ստիպված է զառիվեր բարձրանալ։

Բայց իմ հորաքույրս այդպե՞ս էր տեսնում Նազար էֆենդուն։ Ո՛չ։ Նրա աչքին Նազարը ուրիշ կերպ էր ներկայանում։ Նա հաճախ ասում էր.

– Մա՜րդ, ի՜նչ մարդ… բոյը բոսը տեղը, շարժվածքը, օլըրտվածքը, լուրջ, քիչ խոսող, չխմող, կնկանը Ալմաս մը կըսե, Ալմաս մըլ բերնեն կըյնի, տունը տեղը լեցուն, վաստակը տեղը, խանութ ու մուշտարի ունի։

Նազար էֆենդու բոյը, ճիշտ է, այնքան էր երկարած, որ այլևս պատճառաբանված չէր և դրա համար էլ կռացել էր նա, ամաչելով, երևի իր raison d'etre֊ի չգոյությունից, բայց խանութ և մուշտարի ունենալու հայտարարությունը շատ էր չափազանցված։

Նազար էֆենդին երեսուն տարուց ի վեր մեր քաղաքի մի խեղճ անկյունում ուներ մի փոքրիկ եռանկյունի կրպակ, ուր առավոտից մինչև իրիկուն զինվորների համար պատրաստի նամակներ էր գրում։ Իր ողջ «գրասենյակի» կահկարասին՝ մի խարխուլ սեղան, մի աթոռ, որ հազար ու մի չվաններով իր կայունությունն էր պահում, մի թանաքաման, թուրքերեն գրելու համար մի քանի եղեգե գրիչներ, մի հողե ջրաման, մի բաժակ, որ այլևս թափանցիկ չէր, այնքան էր փոշոտած, ապա մոռացա ասելու՝ մի ավել, որ անգործածելի լինելուն համար դառել էր սարդի բույն։

Նազար էֆենդին, պետք է լինեմ արդար, ժառանգական և ամուսնալուծական դատերի համար էլ աղերսագրեր էր գրում, որ պարզապես արտագրում էր մի հին հաստափոր գրքից, փոխելով անունները և թվականները, և երբեմն էլ մի փոքրիկ հավելված էր հանդգնում՝ նայած նոր աղերսանքի էության։ Նազար էֆենդին ամեն մի աղերսագրի համար ստանում էր 60 փարա, իսկ պատրաստի նամակների՝ 10 փարա։

Այսպիսով էր Նազարը՝ էֆենդի՜ն, «տունը տեղը լեցուն» պահում ։

Նազարը օրեկան 50 տրեմ միս էր ուղարկում իր տունը և նոր միրգ դուրս գալուն պես՝ փաթթում էր իր նոր թաշկինակում և Ալմասին ու երեխաներին համար, ժպտուն դեմքով, տանում էր տուն։

Հիշում եմ՝ գարունքից սկսած, ամեն 15 օրը, Նազարը նստեցնում էր Ալմասին իշու վրա և տանում էր Ս. Նշան՝ ուխտի։

Այս ուխտը խոր նպատակներ ուներ՝ Ալմասը միշտ ունենում էր աղջիկ զավակ։ Խեղճ ծնողների աչքը ջուր դառավ և մի տղա զավակ դուրս չընկավ։ Նազարը մտահոգվում էր, որ, մի՜ գուցե, մի որդի չունենար իր երջանիկ սերունդը շարունակելու… նա հաճախ ասում էր իր կնոջը.

– Վաղը մյուս օր փիճ մը դուրս կուգա՝ աղջիկներնուս մեկը կառնե կերթա, ուրիշ օր մը ուրիշ մը՝ երկրորդս կառնե կը կորսվի, մենք կը մնանք մեր տան պատերու մեջը, հարս մը չենք ունենար, որ մեզ խնամե։

Բայց Ս․ Նշանը ի՞նչ կապ ուներ առհասարակ կանանց սեռային ընդունակությունների հետ, մանավանդ որ Նազար էֆենդին երբեք չէր թողնում իր կնոջը մենակ, որպեսզի գեթ Ս. Նշանի սուրբերը մոտենային նրան։

Ահա՛ Նազար էֆենդին։

Արդյոք Նազարը մի՛ օր մտածե՞լ էր հորաքրոջս մասին՝ դա հարց է, որովհետև այդ մարդը, մեր պատուհանի առջևից անցնելիս՝ քիթը վեր չէր առնում և հորաքրոջս փնտրում։

Մի անգամ այդ մասին հարց տվի մայրիկիս։ Նա ասաց.

– Լավ չեմ հիշեր, տղա՛ս, 30 տարի առաջ օր մը այդպես խոսք եղավ, բայց խոսքն ըլ խոսք մնաց և ոչ ոք առաջարկություն չըրավ։

4

Հորաքույրս ընկույզից շինված մի խոշոր սնդուկ ուներ՝ երեք հոգի կարող էր ծալապատիկ նստել մեջը, որի բովանդակությունը միայն տան փոքրիկներն էին իմանում, որովհետև նրանց կարևորություն չէր տալիս և բաց անելիս՝ չէր հեռացնում նրանց իր մոտից։

Դժվար թե ես հիմա կարողանամ վերհիշել այն բոլորը, ինչ կար այդ հնամյա սնդուկում – 30 տարվա հին ոճով կարված մետաքսե շորեր, կոշիկներ, զանազան գույնի կոճի և խառնված թելեր, երեսսրբիչներ, ծածկոցներ, գուլպաներ, գլխանոցներ, վարտիկներ, շապիկներ, ասեղ, գնդասեղ, զանազան կերպասեղենի կտորներ, հին, ծռած ոսկիներ, մարգարիտներ, տեսակ֊տեսակ քարեղեններ, փոքրիկ մետաքսե խալիչաներ, արծաթե թաս, ծխամորճեր, համրիչներ, գոտիներ, օդեկոլոնի շշեր, պատկերների շրջանակներ, փիանկոյի թղթեր, հին թղթադրամներ, հին դրամներ, ոսկեկոթ գրիչներ, թանաքամաններ, հին ավետարաններ, Երուսաղեմյան կարմիր խաչեր, կոճակներ, գդակներ, ֆեսի ծոպեր, մատնոցներ, վերջապես զանազան իրեղեններ…

Դա հորաքրոջս համար սնդուկ էր, իսկ հորս համար՝ ցավ։

Մի օր լսեցի, որ հայրիկս խոր վշտով իր քրոջը ասում էր․

– Քո՛ւրս, հին բաները կը պահես՝ պահե՛, բայց գոնե նոր բերածներս հագիր, որպեսզի դուրսերը վրաս չի ծիծաղին, թե այս մարդը իր քույրը ցնցոտիներու մեջ կը պահե։

Հորաքույրս պատասխանեց դրան.

– Ես ջահել հարս չեմ, որ հագվիմ֊սըքվիմ և դուրս գամ, թո՝ղ կնիկդ հագվի։

– Գոնե դուրս որ կերթաս՝ դուրս չերթաս բարով, – ասաց հայրիկս, – նոր չարշաֆդ վրադ քաշե, բզիկ֊բզիկ եղած չարշաֆովդ մի՛ պտտիր։

Հորաքույրս դարձյալ մի անհարկի պատասխան տվեց և քը՜ս֊քը՜ս հեռացավ սենյակից բերանի և աչքերի դիվային ծամածռություններով։

Մի օր մեծ քույրս վերի սենյակից վար՝ հորս մոտ եկավ և ասաց.

– Հայրի՛կ, հորքորը մեր հյուրի ներկայության կըսե, որ ոչինչ չունիմ հագնելիք։

– Ո՞վ է հյուրը, – հարց տվեց հայրիկս։

– Սարգիս էֆենդին է, – պատասխանեց մեծ քույրս։

Սարգիս էֆենդին այնքան էլ մեր տան մոտ մարդ չէր, որպեսզի հորաքրոջս ստախոսության տեղյակ լիներ, դրա համար էլ հայրիկս վրդովվեց։ Նա գնաց ուղղակի հյուրանոց, բարևեց Սարգիս էֆենդիին և անմիջապես կանչել տվեց մեր երկու ծառաներին և պատվիրեց հյուրանոց բերել հորաքրոջս ընկույզից շինված մեծ սնդուկը։ Հորաքույրս այս պատվերի վրա սփրթնեց, սկսեց դողդղալ, մի կերպ փորձեց ծառաներին արգելել, բայց հորս մի խոժոռ նայվածքը բավական էր, որ նրան պատին գամեր, և… նա գամվեց։ Կես ժամ քաշեց մինչև ծառաները, դրսից երկու մշակների օգնությամբ, սդուկը հասցրին հյուրանոցը և դրին սենյակի ճիշտ մեջտեղը։

Մայրս պարտեզում զբաղված էր և ոչնչից ոչինչ չէր իմանում. բայց երբ քույրերս լուր տվին նրան, թե սնդուկը վեր կը տարվեր՝ եկավ տեսնելու.

– Վարդե՛ր, – հրամայեց հայրիկս իմ հորաքրոջ, – բա՛ց սնդուկը։

Հորաքույրս դողդղալով և արցունքոտ աչքերով բացավ սնդուկը։ Հայրս իր ձեռքովը ինչ որ կար սնդուկում դուրս թափեց և դառնալով Սարգիս էֆենդիին՝ ասաց.

– Ներեցե՛ք, Սարգիս էֆենդի, այսքան բան ունի հագնելու, ասոր պես յոթն անգամ ալ ծախեր է և քիչ առաջ լսեցի, որ ձեզի ըսեր է, թե ոչինչ չունի հագնելու։

– Թո՛ւ երեսիդ, ամո՛թ քեզ, անիծյա՜լ կին, – ասաց հայրս և դուրս եկավ հյուրասրահից։

Բոլորս էլ իրար երես նայեցինք և լռեցինք, բայց մայրիկս խզեց լռությունը,

– Գոհարի պես եղբայր ունիս, – ասաց, – բավական է վշտացնես, ջուրի պես ոսկի կը ծախսե, իսկ քեզ համար արժեք չունի, հետդ գերեզմա՞ն պիտի տանես, ինչո՞ւ չես հագնիր։

Հորաքույրս չսիրված էգի նման զայրացած՝ բազուկները բացավ, աչքերը չռեց և անիծեց մեր տունը՝ բոլորիս։