Kitabı oku: «ИСАТАЙ – МАХАМБЕТ», sayfa 2

 
Ересе болған есепте:
Сексен мыңдай жаны бар;
Үй басына мал санап
Зекет түгел алынар.
Хан салығы сол болып,
Қазынаға салынар.
Он екі уезд орнына
Əр ұруға би қойған
Əдет-ғұрпы, заңы бар.
Дін ықтияр берілген –
Мекемелі мүфтилі
Шарғымен жанған шамы бар.
Берішке деген билікті
Ортасына тастады,
Тастағанның ішінде
Исатай мен Дəрі бар.
Жақсымбет, Шомбал, Балқы би
Көңілдінің бəрі бар.
Ортаға келген билікті
Біріне-бірі қимады,
Бір қазанға сыймады.
Бəрі дырау, бəрі нар, –
Кеңеске жұртын жинады.
Ортаға келген билікті
Ел қамын жеген халықшыл
Ер Исатайға қимады.
Өңшең дырау күндесіп,
Сөз сөйлесе мен десіп,
Бір қазанға сыймады.
Қимағаннан ұсынып,
Құзғынға жемтіп түсіріп,
Ортамыздан сен ал деп,
Балқыға беріп сыйлады.
Сонымен Балқы би болды,
Би болған соң күйленді.
Халықты қойып, хан жақтап
Əдіске шебер үйренді.
Халық арасы бұзылып,
Сөз бенен қаңқу шиеленді.
Хан сақтаған əскерден
Халық қорқып именді.
Ханнан күдер үзіліп,
Халық арасы бұзылды.
Қашықтады қатынас,
Естіген сайын ызыңды.
Елге қатаң тиді деп,
Момындар нақақ күйді деп,
Ерлерің сонда қызынды,
Жанжалдың ұлы, кішісі
Жаңылмай жіпке тізілді.
Хан үстінен шағымдап,
Наместник патшаға
Арыздар талай сызылды.
Елге қатаң тиді деп,
Момындар нақақ күйді деп,
Тізгінін беріп Ордаға,
Қожа менен молдаға,
Келімсекті жиды деп,
Халық сайлайтын əкімді
Өз еркімен беркітіп,
Заңның жолын бұзды деп,
Өз таяғын соққаннан
Қойып отыр биді деп.
 
 
Сонымен ерлер кеңесті
Кеңескенде не десті:
Орданы қожа-молда алып,
Хан тізгінін қолға алып,
Келімсектер тел өсті,
Қашаннан патша жақтаған,
Ішіне кегін сақтаған,
Əбілқайыр тұқымы,
Халық қамын жемес-ті!
Қарындастың қамы үшін,
Қатын менен бала үшін,
Қарсы шықпай осыған
Жалтаңдаған жан аяп,
Адамшылық емес-ті.
«Орданы қожа-молда алып,
Хан тізгінін қолға алып,
Бабажан ұлы Қарауыл
Хан диуаны сол болды,
Қаңғып келген жолданып,
Қайдағы қашқын-пысқындар
Ордадан орын, жүлде алды»
Осыны көзі көрген соң,
Қорлықты солар берген соң,
Тек ішінен серттесіп
Батырлар шыққан долданып.
Осыны көзі көрген соң,
Қорлықты солар берген соң,
«Ай менен күндей ортақ хан»
Қақпаға жүріп ерген соң,
Хан онымен қоймады:
Қонысты қолдан кетірді,
Не болар халық жерден соң?..
Еділдік бойын алдырып,
Патша қала орнатты.
Қазыналық орман деп,
Қалың бір нуды қорғатты.
Жайыққа жақын барма деп,
Қазына мүлкін қорға деп,
Елді айдап сорлатты.
Семіздерін бұлатып,
Жүйріктерін сынатып
Жүрушіні зарлатты.
Теңіздің бойы керек деп,
Аушылар бұған келед деп,
Бейсауат адам жүрмеді, –
Жұрттың бəрін белеттеп,
Теріс, түстік жайлауды,
Мұжықтар алды бөлектеп,
Хан патшаны жақтады,
Қайткенменен себептеп,
Қалған жердің жақсысын
Үлестірді Жəңгір хан
Хан, төреге мүлік деп,
Қайғы тартты көп халық
Аштан бала өлед деп.
Хан патшаны жақтады,
Ішіне түйін сақтады.
Ханнан жəрдем күткендер
Əділшілік таппады.
Қазақта кеткен ата кек
Түсіріп еске жоқтады.
Дұрыстық қалай істесін,
Есіне нағып түспесін,
Қазақтардың қолынан
Есімнің қаза тапқаны;
Айқай салып ұрандап,
Нұралы ханды шапқаны.
Əбілхайыр бабасын,
Тіле шауып сабасын,
Барақ батыр өлтіріп,
Мұқата тауын шаққаны.
Əбілхайыр бабасын,
Тіле шауып сабасын,
Елді қылып ала ауыз
Қатты ұстаған жобасын,
Ұстамаса бөлмелеп,
Қалың халық біріксе,
Мінездің шығар оғашын.
Елге нағып хан сенсін
Атасын шапқан шулатып,
Қызыл қанын сулатып,
Мал-жиһазын талатып
Талай да жыртқан жағасын.
Патшадан əскер алдырды,
Елге салық салдырды.
Жасқұстың құмын мекендеп,
Меке тағын хан құрды,
Төренің бəрін төрге алып,
Бақ шырағын жандырды.
Бақ беріп Шомбал, Балқыға
Қарсы ұстаған халқына,
Сене алмады қазаққа
Салар деп қай күн талқыға.
Солармен жүрген шабарман,
Күнəсыз зарар тигізді
Жалғыз бенен жартыға.
Өзіне қарсы шыққанын,
Бір туғанын қолға ұстап,
Жақынын салды артына.
Зарар көріп жанжалдан
Халық жүрді сарпыла.
Солардан жүрген шабарман,
Момынды нақақ сабаған,
Қарайып тұрған көңілге
Арттырып өкпе жамаған.
Өздерін көріп азулы,
Ен жайын жатқан халықты
Жайылған қойға санаған.
Қоныстан жəбір ел көрді,
Хан арқылы би болып
Жалғыз үй шыққан тамадан.
Обал болды демейді,
Бұзықтар тағы көбейді,
Арқасын ханға сүйеген,
Сұлтансиық – танадан.
Мұнан да басқа тасып жүр
Би болып тағы сан адам,
Сол қорлыққа күйініп,
Съезге қазақ жиылып,
Исатай менен Махамбет,
Ханға қарсы көрінді
Кеткесін асып шамадан.
Сол қорлыққа күйініп,
Съезге қазақ жиылып;
Дəукерлерді айдады
Хан алдына бұйырып,
Бір-екеу ханға жүгінді,
Құлдық қылып иіліп,
Бірі пақыр, бірі мырза
Мұңдарын айтты қиылып.
Пақыр тұрып зар қақты,
Мойнына хүкім киіліп,
Алдияр бас, деп мырза айтты,
Алған соң теңлік сүйініп.
Хан қасында Исатай
Қайратқа сыймай сөйледі,
Қайнаған ашу құйылып.
Исатай сонда сөйледі:
– Хан ие, сенің неткенің,
Нашарға жəбір еткенің?!
Бір осы емес көп болды
Түзуліктен кеткенің.
Мықтыға момын күш қылмас,
Пақырды неге шеттедің?
Аудара қарап сөз сұрап,
Анығын тауып жетпедің.
Бүгінгі əкім сен болсаң,
Əділдік неге етпедің?!
 
 
Хан ие сонда сөйледі:
– Исатай, жөнсіз ер ме едің?
Арданы сендей көрмедім!
Байтаққа хан мен болсам,
Хүкімім берген кінəлап
Не үшін мені жерледің?
Не жерімнен мін таптың?
Алдыма келген даукерді
Аудара қарап тергедім.
Ісім аян Аллаға,
Аңсыздықпен кетпесем,