Kitabı oku: «Батырша», sayfa 13
Абдулла аның юашланып калуын көчсезлегеннән вә наданлыгыннан дип аңлады. Шуңа да шәкертләренә сабак тыңлаткандай, сеңдереп сөйләп китте:
– Әй ыстаршина, бәнем хөкемем шәригатебез әмеренә вә һәм указ әмеренә муафыйктыр. Оренбурдан вә Уфадан указларда да ателгән ич: галимнәр хозурына боерылган эшләр, һичбер тараф мәел ителмичә, шәригатебезчә үтәлсен, дип. «Эшләрне тәмам иткәйсез, күңелегез теләмәгәнчә» дигән юллар да бар. Бәс, әй ыстаршина, сән шәригать вә китап белмәйсең. Сән вит дин-шәригать эшләрен генә галимнәр хозурына җибәрергә тиешсең. Ни өчен надан фәһемең илә ялгыш вә яраксыз хөкемләр итәсең, галимнәрне бозык юлга көчлисең?! Китапларымызда тугры юл барында сәнең аңгыра юлыңа керү тиешле улырмы?! Бигайбә, бән алай эшли алмаем. Хуш!
Ул капкадан чыгып киткәндә, Яныш сүзсез генә, гаять тә үпкәләп һәм рәнҗеп басып калды.
Әлеге рәнҗеш-үпкәләр вакытлар узу белән дә бетмәде, киресенчә артты гына. Мәгәр һәр икәве бер-берсенә сер бирмәделәр: инсаннар алдында, мәҗлесләрдә үзләрен дуслар сыман тоттылар. Әмма икесенең дә эчендә бер-береннән канәгатьсезлек. Абдулланың күңелендә түрәнең пычраклыгына, намуссызлыгына, комсызлыгына вә оятсызлыгына карата боз кисәге ятса, Яныш йөрәгендә мулланың гаделлегенә вә абруена көнчелек, үзсүзлегенә нәфрәт ялкыны дөрли. Беренчесе һич кенә дә кинә кумый, үз шөгыль-мәшәкатьләре белән яшәсә, икенчесе әхлак вә акыл ягыннан үзеннән өстен вә көчле дошманыннан үч алу өчен форсат чыкканны көтә иде.
Тарих битләреннән. Болгавыр еллар губернадагы салым-алым эшләрен бөтенләй чыгырыннан чыгара, халык тарафыннан түләнми калган бурыч күп меңнәр белән исәпләнә. Шуның беразын булса да кайтарып алу максатыннан, восстаниегә катнашучылардан яисә аларга теләктәшлек белдерүчеләрдән меңәрләп-меңәрләп штраф атлары җыела. Әмма казна кесәсендә барлыкка килгән тишекне моның белән генә ямап кую мөмкин булмый.
Эшне җайга салу өчен, Оренбург экспедициясе начальникларына һәм Сенатка дөньялар бераз иминләнү белән ашыгыч чаралар күрергә туры килә. Элек салымнар ырулар буенча төзелгән волостьлардан җыела торган иде. Бер ыруга кергән кешеләр исә океан хәтле губернаның төрле почмакларына таралганнар – бар, эзләп табып бетер үзләрен. Территориаль принципка нигезләнгән яңа волостьлар төзергә туры килә, аларга яңа старшиналар билгеләнә. Шушы чара нәтиҗәсендә губернада өр-яңа волостьлар да барлыкка килә. Шуларның берсе Бөгелмә төбәгендәге барлык татар авылларын үз эченә алган Нәдер старшина командасы иде.
Прибыльщикларны куып, салымнарны җыюны старшиналарга йөклиләр. Әмма ясак эшләре шулкадәр чуалып беткән була, аларда шайтан үзе дә берни аңларлык түгел. Бармаклары үзләренә таба гына бөгелә торган старшиналар хәлне тиз төшенеп алалар һәм болганчык суда балык тота башлыйлар. Салымны кемнән күпме теләсәләр, шулкадәр таләп итәләр, якыннарыннан һәм куштаннарыннан исә бөтенләй алмыйлар. Элеккеге прибыльщиклар урынына старшиналар баерга тотына. Сатлык Җәүкәев, Шәрип Мряков, Шаганай Борчаков кебекләре, тәмам битсезгә әверелеп, чик-чаманы югалталар. Старшина Яныш Абдуллин, билгеле, шул ачкүзләр рәтендә иде. Моның шулай икәне архивларда сакланып калган урыс документлары белән дә раслана. 1743 елга караган ведомостьларның берсендә Яныш җирле халыкны кысучы һәм изүчеләр исемлегендә телгә алына. Ул «халыкны төрлечә кыерсытуларда, җыелган салымны казнага биреп бетермәүдә, башкортлардан атлар һәм төрле әйберләр рәвешендә 700 сумлык, мишәр Мансур Сөнчәләевтән 700 сум акча, 25 төлке тиресе һәм 50 сумлык кирәк-яраклар белән ришвәт алуда» гаепләнә.
Абдулланың старшинага ябырылуы тикмәгә түгел шул. Ул, җае чыккан саен, ләкин үзләре икәүдән-икәү генә булганда, Янышның бөтен әшәкелекләрен чыраена бәреп әйтә, аны оялту, вәгазьләү белән тугры юлга дүндерергә ниятли. Мәгәр эшне зурга җибәрү, губернага шикаять язу юк аның уенда. Ул сүз белән кешене тәүфыйкка иңдерүенә ышана, Яныш та бер акылына килер, кылган нәҗеслекләренә тәүбә итәр дип өметләнә. Янә дә килеп, зурдан ызгыш-талаш кубарып йөрү аның мәгърифәтчелек ниятенә туры килеп бетми, җәнҗал аның иманына комачаулый иде.
Хәер, теге чакны йортавайның ишегалдында булып узган сүздән соң Яныш та аны бүтәнчәләй борчымады. Әллә тәүфыйкка килде, әллә кара эшләрен майтаруның башка юлларын тапты – ничек кенә булмасын, үзе дә килеп чыкмады, чакыртып та йөдәтмәде. Абдуллага исә шул гына кирәк тә. Ул башы-аягы белән мәгърифәт вә голүм дөньясына чумды, мәхәллә эшләре белән мавыкты – гаилә коручы яшьләргә никах укыды, яңа туган сабыйларга ат куйды, бу фани дөньядан киткәннәргә ясин укып, аларны дәфен кылды.
Көннәр бер җайга, артык ыгы-зыгысыз үттеләр дә үттеләр. Әнә инде күзгә күренеп озайдылар. Төннәрен әле салкын торса да, көндезләрен җылытып, юллар йомшады, аларда ат тизәге калкып чыкты. Кояш язга авышкан шундый көннәрнең берендә Абдулла инде бүгенге дәресләрен бетереп, өенә кайтырга дип торганда, мәдрәсәгә башында Яхъя торган бер төркем шәкерт килеп керде. Ишек катына бөялделәр дә сүзсез калдылар. Дәмулла да, нидер барын сизенеп, беравык тын торды, аннан инде, Яхъяга карап:
– Ни хәл вә ни хәбәр? – диде.
– Бүген дә ашап киткәннәр, – диде Яхъя, күптәнге сүзен дәвам иткәндәй.
– Барыбызны да ач калдыралар болай булса, – дип, аның сүзен күтәреп алды икенчесе – Казан өязеннән үк килеп укучы колга буйлы Исмәгыйль Алкин.
Әлеге сүзләрдән берни аңламыйча, шәкертләренә гаҗизләнеп карап торды дәмулла. Аннан инде кистереп кенә әйтеп куйды:
– Юньләп кенә, рәте белән сүләгез!
Дилбегәнең очын Көнгер өязе татары – бүлтерек Дәүләтбай Кәҗәголыв – үз кулына алды:
– Һаман да шул Яныш старшина этләре инде, мулла абзый. Көтүләре белән киләләр дә бөтен чоланны айкап ташлыйлар.
– Бәнем елкы итен ялмап йотканнар, – дип еламсырап зарланды башкорт Чурагол.
Анысының сүзен дәррәү күтәреп алдылар:
– Бәнем каз түшкәсеннән җилләр искән!
– Бәнем ак май түтәрәмен төргән карындыгы белән үк юк иткәннәр!
Ниһаять, мәсьәлә ачыкланды – сүз Яныш этләренең мәдрәсә чоланына чираттагы һөҗүмнәре турында бара икән. Монысына ни дисен инде мөдәррис, шәкертләрнең азык-төлеген дә үзе саклап тора алмый лабаса ул.
– Карап-карап торам да аптырыйм бән сезгә, – дип башлады Абдулла салмак кына. – Үгез тик егетләр үзегез, вәләкин зарланышып йөрүдән бушамыйсыз. Таяктыр, камчыдыр алып, ярып җибәрегез үзләрен – бүтәнчәләй килмәслек итеп.
Әйтәсен әйтте дә өенә ашыкты дәмулла. Хәләл җефете Зөлхәбирәнең икенче балага авыраеп йөргән көннәре. Бикәче янына кайтмаенча, эт куып йөрсенме инде, йә?!
Ул инде әлеге сөйләшүне дә, Яныш этләрен дә оныткан иде. Мәгәр этләр мәрәкәсе тынмаган икән әле. Ике-өч көн үтте микән, мәдрәсәгә, хәтта кем дәресханәгә, бер өер егетләре белән старшина килеп керде. Яныш гадәттәгедән дә кызмачарак һәм кызылрак иде. Ишектән керә-керешкә дәресханәне ярып кычкырып җибәрде:
– Әйа мулла! Сән бунда юлбасарлар симертеп ятасың икән!
Бу хәлгә ни дияргә белми, бермәл аптырап торды Абдулла. Янышны хәлфәләр бүлмәсенә чакырырга, шунда аңлашырга дип авызын ачкан иде, старшина аңардан өлгеррәк булып чыкты:
– Башкисәрләрең бәнем иң яхшы, иң акыллы этемне – Дүрткүземне харап иткәннәр. Өстенә кайнар су сибеп. Тәүлек буе шыңшып ятты да җан тәслим кылды, бахыр. Кем буны эшләсә, шул алга чыксын!
Дәресханәдә мазар тынлыгы урнашты, берәү дә утырган урыныннан кузгалмады. Шәкертләр башларын игәннәр дә тын калганнар. Аларның хәлен аңлый иде мөдәррис, аңлый гына түгел, чама белән гаеплеләрне дә белә, мәгәр аларның шым гына утыруларына шатлана. Нигә дисәң, әгәр кем дә булса гаебен танып алга чыкса, старшинаның исерек егетләре аны шунда ук кыйнап үтерәчәкләр. Шул ук вакытта болай торып та булмый, ни дә булса уйларга кирәк. Ул Янышка таба борылды һәм кыю гына әйтеп салды:
– Этләрең шәкертләрнең ризыкларын ашап йөдәтәләр, Яныш агай. Өсләренә кайнар су коегыз дип, бән куштым.
Дәресханә аһ итеп куйды. Шәкертләрнең җәзадан котылуларына куанулары идеме бу, мөдәррисләренең кыюлыгына сокланулары идеме – белмәссең. Янышның күзләре акаеп чыкты, сигезәрләп үргән каеш камчы тоткан кулы өскә күтәрелде:
– Һа! Ата вор, төп башкисәр үзең икәнсең, алайса. Ярый, калганын башка җирдә сүләшербез!
Сүзнең җитдилеген белдергәндәй, камчысы белән кизәнде дә кисәк борылып чыгып китте старшина. Өере шау-гөр итеп аның артыннан ташланды.
Тагын ике көннән дәмулланың өенә иртә таңнан мылтыклы ике драгун килеп керде. Алар, кичә үк килеп, старшинада кунганнар, төн ката сыйланганнар бугай, күз-башлары тонган, үзләрен гаять дорфа тоталар. Абдулланы акырып-җикереп киендерделәр дә өеннән алып чыгып киттеләр. Корсагы борынына җиткән Зөлхәбирә, бәләкәй Таҗикны кочаклаган хәлдә, кычкырып елап калды.
Аны провинция канцеляриясе астындагы төрмәгә аерым камерага кертеп яптылар. Ташкапчыкка томалап куйдылар да гүя оныттылар. Тимер рәшәткәле тәрәзәнең иң өстендәге тар тасмадан төшкән яктылык һәм шул якты буй сызыктан вакыт-вакыт күренеп киткән итекләр һәм читек-кәвешләр дөньяда әле хәят барын белдереп торсалар, көнгә өч тапкыр ишектәге тишектән бирелә торган бер кәнди ашлы су һәм ипи кыерчыгы аны бөтенләй үк истән чыгарып бетермәүләре хакында сөйли иде. Мәгәр янына керүче булмады, шулай ук үзен допроска чакыручы да күренмәде. Абдулла тәүлекләр буена урын-җирсез такта ятакта аунады. Ята-ята янбашлары авырта башлагач, торып, тар һәм кысан камера буйлап йөренгәндәй итте. Анысыннан да туйгач чүгәләде һәм, аркасын салкын таш диварга терәп, озак-озак утырды. Аннан кабат барып ятты, тагын торып китте, янә чүгәләде.
Вакыт исә аның читлектәге бөркеттәй бәргәләнүенә карап тормады, акрын гына акты да акты. Көнне – төн, төнне көн алыштырды. Аның чамалавына караганда, инде атна үтте, икенчесе башланды. Баксаң, анысы да узып бара. Әмма аны гаепләүче дә, хөкем итүче дә күренми иде.
Мондый шартларда кешегә бер иптәш кала – уй, аны бер шөгыль юандыра – уйлану. Абдулла да туктаусыз баш ватты. Ләкин фикерләве эзлекле булмыйча, чуалчык бер саташу сыман иде. Әлбәттә инде, күбрәк үзенең билгесез язмышы хакында уй йөртте. Шул уңайдан, билгеле, мәкерле вә кара эчле Янышны да искә алмый калмады. Менә-менә дип бәби көткән Зөлхәбирәсе күз алдына килгәч, үзе дә, бурлат чырайлы Яныш та каядыр чигенеп юкка чыктылар. Ярым караңгы бүлмәдә чарасыз вә ярдәмчесез Зөлхәбирә генә торып калды. Тик нишләптер аның бит-йөз чалымнары еракта – Зәй буйларында калган Тутыяныкы иде. «Әй җәмәгатьләрем, күземнең нурлары, күңелем сорурлары, – дип эндәште ул, эченнән әллә Зөлхәбирәгә, әллә Тутыяга иләреп, – зыян-зәбрәт килә калса бәхил булыгыз!»
Шул рәвешле, ярым уйланып, ярым төшләнеп ята торгач, ярты ай чамасы вакыт үтеп тә китте. Беркөнне иртәнге якта күзен ачса, гаҗәеп бернәрсәгә игътибар итте Абдулла – камера ниткәндер бер сасы ис белән тулган. Ул аны башта инде унбиш көннәр мунча күрмәгән тәненнән килә дип уйлады. Аннан инде теге аш дип атала торган юынтык су исенә нисбәтләде. Соңрак исә үзенең беркатлылыгыннан көлеп үк җибәрде – ишек катындагы агач чиләктә торган бәдрәф исе ләбаса бу!
Алай да тагын берничә көннән соң үзенең нык ялгышканын төшенде Абдулла. Юк, әлеге күңел болгаткыч ис черек итле ашныкына да, нәҗес чиләгенекенә дә, юынмаган тәннекенә дә охшамаган. Тынга каплана торган укшыткыч һава бу таш ләхеттәге бөтен җирдә: киемдә дә, такта ятакта да, таш диварда да, хәтта тимер рәшәткәдә дә. Димәк ки, үзенә бер аерым ис – хәбесханә исе! Аңардан өметсезлек, чарасызлык, курку вә өркү, сагыш, кайгы-хәсрәт, коллык аңкый!
Әлеге әшәке ис тәнгә генә түгел, күңелгә дә сеңә һәм инсанның үзен үзгәртә сыман. Чыннан да, кеше инде монда элеккеге түгел, ул – тоткын, ул – кызганыч әсир, тимер рәшәткә артындагы җанвар, халаеклар йөз чөергән мөртәт. Хәбесханәнең тар аралыгыннан сирәк-мирәк узгалаучы тоткыннарга ишектәге бәләкәй тишектән карап-карап торгалады Абдулла. Бак, вакыйган, үзгәрә икән монда бәндә дигәнең. Әсирләрнең чырайлары үлекнеке сыман сап-сары, йөрешләре мескен, атлаулары ләштер-лөштер. Алар үтәдән-үтә әлеге кабахәт хәбесханә исенә манчылган, шуңа исереп, кешелекләрен дә җуйганнар бугай.
Вә әй хәсрәт, үзе дә шул көнгә калырмы? Әйа, нигә дип сорап торырга, ул бит инде күптән башка кеше. Уеннан тетрәнеп куйды Абдулла. Мәгәр аннан соңгы фикере тагын да аянычлырак иде. Йөз-кыяфәт үзгәрү нәрсә ул, бәндәнең җаны да алмашына икән бу зинданда! Тоткынлыктан моңа кадәр исендә дә булмаган әллә ниләр килә башка. Шулар инде акрынлап-акрынлап җисемеңне генә түгел, холкыңны, ихтыярыңны, мәсләгеңне дә бүтән тарафка алып китә икән. Әнә бит, моңа хәтле халаекларның иркен, асабалыгын таптап изүче явыз Каракошны Петербург, Мәскәү вә Казан якларыннан гына килә дип фикер йөрткән Абдулланың зиһенендә дә бөтенләй бүтән яктылык пәйда булды. Мәгъриптә яралып, шуннан чыкса да, бу якларга килә-килә ныгый гына бара икән ул Каракош. Ераккарак очкан саен, канатлары талып зәгыйфьләнми, яңадан-яңа каурыйлар исәбенә куәтләнә бара икән ләбаса! Әлеге каурыйлар исә урыслар арасында гына түгел, һәр халаекта бар икән бит. Мөртәт морза Тәфтиләү дә, берсеннән-берсе комсыз Яныш, Шәрип вә Сатлык старшиналар да, эреле-ваклы башка түрәләр дә явыз Каракошның канатын ныгытучы каурыйлар икән ләбаса. Әнә шул каурыйларны йолыкмый, яндырып юк итми – Каракошны хәлсезләндереп екмый торып, халаекларга ирек тә, җир дә, асабалык та булмаячак! Ә аңа ирешүнең юлы бер генә – көрәш вә көрәш!
Үзең соң көрәшеп карадыңмы әле, Батыршаһ? Күңеленә Батырша тәхәллүсе килгәч, иреннәренә мыскыллы елмаю чыкты дәмулланың. Әйа, Батырша түгел, Камырша сән! Кая инде сәңа ул явыз Каракош белән алышу?! Шул аждаһаның бер каурые булган сәрхуш Яныш белән көч сынашырга да базмадың бит. Батырша буласың килә икән, кулыңа сөңге-ук ал, атка мен, барлык мәзлумнарны изге көрәшкә күтәр! Шунда гына Батырша тәхәллүсе хәрәм булмас сәңа!
Тагын ярты айдан аны төрмә конторасына чакырып алдылар да, аны-моны сөйләми, берни аңлатмый, өенә кайтарып җибәрделәр. Бәхете бар икән, Уфаны чыгуга, артыннан атлы юлаучы куып җитте. Абдулла аны уздырып җибәрү нияте белән юл читенә чыкты. Атлы исә чаптырып үтеп китәргә уйламады да, аның турына җитүгә, атын туктатты һәм куанычлы тавыш белән кычкырып җибәрде:
– Әйа хәзрәт, бән вит сәне эзлим. «Батыршаһны алмый кайтма» дип җибәрделәр карышбашлар. Утырың әле, утырың!
Абдулла гаҗәпсенеп арбага күз салды. Кулына дилбегә тотып олау түренә утырган сәләмә бәндә авызы колагына җиткән Колчура иде.
Сүзнең калганы инде яңа төшкән язгы юлда дыңгырдап барган арбада дәвам итте. Абдулла кулга алыну белән, карышбашныкылар гына да түгел, бөтен тирә-яктагы карьяләрдә бар халык кубып, гадәләтле мулланы коткару өчен, тамга җыйганнар икән. Әмма Яныш Уфага барырга, эш йөртергә ашыкмаган. Җыелган тамгаларның тик ятуын белеп алган кешеләр, кулларына чукмар вә гөрзиләр тотып, старшинаның өен камап алганнар. Куркып калган йортавай кальга-йортының капкасын бикләп куйган. Каралтысы буена салам ташып, чакма чага башлагач, капкадагы терәвен алып, үзе килеп чыккан теге. Агарып, юашланып калган, тавышы да мескен генә икән.
– Тимәгез, җәмәгать, яндырмагыз, – ди икән явыз. – Зинһар, таралыгыз. Хәзер үк Уфага китәм, Батырша мулланы коткармый торып кайтмыйм.
Колчураның көлә-көлә кызык итеп сөйләгән сүзләре Абдулланы әллә нишләтеп җибәрде. Ишеткәннәре үзенең төрмәдә уйлаганнарына тәңгәл ләбаса! Явыз Каракошның каурыйларын да, үзен дә көч-куәт белән генә юк итәргә мөмкин икән бит. Димәк, башка юл юк, димәк, алда – көрәш! Әйе-әйе, мәсләк ачык. Бүгеннән Абдулла дигән бәндә юк дөньяда, күкрәге үч тулы Батырша гына бар!
Батырша
Беренче бүлек
Кара көзнең гаҗәеп бер мизгеле – беренче күренгән кырпак кар җил тарафыннан чокыр-әрәмәләргә куылып, басулар ала-кола булып калгангамы, «Ала бия» дип аталган вакыт җитүгә, чамасыз зур губернаның бихисап юллары арбалар дөңгердәгән, атлар пошкырышкан тавышларга күмелеп кала. Ям трактлары гына түгел, авыл белән авыл арасындагы басу юллары да хәрәкәткә килә. Дөресрәге, дәррәү купкан олаулар ташкыны нәкъ менә шуларда башлана да инде. Әүвәл иң ерактагы авыллар кузгала. Атлыларның әле басу капкасын чыкканда ук ишле булуларыннан һәм олаучыларның җитди-мәгърур чырайларыннан да сәфәрләренең ерак һәм мәшәкатьле икәнен чамаларга була. Дегете тамып торырлык итеп майланган, таза тимер кыршаулар белән атлатылган тәгәрмәчләр, хуҗалыкта булган иң яхшы һәм ныклы камыт-дирбия дә шул хакта кычкырып тора, – димәк ки, юл ерак, ихтимал, Оренбургның үзенә үктер. Хәер, фараз кылып торасы да юк, басу капкасыннан сузылып киткән читән акулча буена җыелган бала-чаганың бердәм чыркылдавы олаучыларның ниятен ача да бирә:
– Кәлимулла кая бара?
– Оренбурга тозга бара.
– Кайчан кайтыр?
– Көз кайта.
– Көз кайтмаса, яз кайта.
Шулай шул, агайларның Оренбург ягына тозга дип кузгалулары. Кырык-илле олау көзге туң юлда дөбердәп-шалтырап ике авыл арасын үтүгә, аларга тагын шулхәтле үк күршеләре кушыла. Бераздан инде кәрванга күршеләрнең күршеләре, аннан инде аларның күршеләре иярә. Берзаман кәрван шулкадәр зурая ки, аның инде башы Киезледә булса, койрыгы – Биятледә. Өч-дүрт авыл арасына сузылган олауларны күрүе дә гаҗәп түгел бу көннәрдә. Алар каты дөбердәшеп олы юлга килеп чыгалар да, биредә санап очына чыккысыз кәрван булып, бер якка – губерна үзәгенә таба юнәләләр. Мондыен тыныч яу бер тарафтан гына купса, ул кадәр үк гаҗәп тә булмас сыман. Эш шунда ки, кәрваннар бер үк вакытта әллә кайлардагы төрле-төрле төбәкләрдән кузгалалар. Агыйдел һәм Каридел буеннан да, Минзәлә һәм Бөгелмә ягыннан да, Әй, Мәләвез һәм Йөрүзән ярларыннан да.
Арбаларның саллы дөңгердәвенә һәм атларның киерелеп тартуларына караганда, олаулар буш түгел. Шулай инде, Оренбург хәтле Оренбург ягына кузгалгач, акыллы баш юлга буш чыкмас. Агыйдел һәм Ык, Минзәлә һәм Зәй буйларында яшәүче татарлар – гомерлек игенчеләр – торыпшага төреп саллы арыш-арпа, гәрәбәдәй тары төягән булсалар, Урал буе чагылларыннан, урман араларыннан купкан башкортларның олауларында батман-батман бал, кибеп каткан җәнлек тиреләре. Бөтен далага «Яман кала» дип аты чыккан Оренбургка ничек итеп буш кул белән барасың да, бар агай-эне базарда кайнаганда, ни дип читтә торып каласың?
Юллары ерак һәм мәшәкатьле булса да, олауларда инде кышкыча киенеп утырган агайларның йөзләрендә канәгатьлек һәм шатлык. Нигә дисәң, инде иген-тару урып җыелган, көлтәләр ындырларга ташылган, кибәннәргә куелган, ашлыкның кирәк кадәре сугып алынган. Калган кибәннәргә исә вакыт бар әле – кышның корсагы зур. Инде Хак Тәгалә насыйп итеп, Яман калага исән-имин барып җитсәң, олауда барын сатып, бераз акча да төшерсәң, тормыш тагын да түгәрәкләнәчәк. Аннан килеп, буш арбада шалтырап янә алтмыш дүрт чакрым җир үтәсе, мәшһүр Илек күленә җитәсе, күршең белән бергәләп Тозтүбә тавыннан тоз чыгарасы һәм, аны төяп, туган төягеңә кайтып егыласы гына кала. Шул сәфәрең уңышлы гына тәмамлана икән, күңелләр тәмам бихуш була. Гаиләңә дә, мал-туарыңа да ел әйләнәсенә җитәрлек тозың бар дигән сүз. Шунысы куанычлы: аның өчен акча түлисе дә, тире саласы да юк, Ходай биргән күлләрдән сосып яисә таудан ватып кына аласы. Мондыен бушка килгән табышка сөенми ничек чыдыйсың ди? Шул рәвешле, һәркайсының йөрәгендә пышылдап барган шатлык-сөенеч, эчләренә генә сыеша алмыйча, җыр булып тышка бәреп чыга. Аны күрше олаудагылар, кайчак исә бөтен кәрван күтәреп ала:
Сандугач сайрый бакчада,
Гөл бакчасы сәйран, дип.
Без юллардан җырлап узсак,
Кызлар чыга бәйрәм дип.
Җырны мәзәк, төртмә сүз алыштыра, уен-көлке тукталышларда да тынып тормый. Юл түгел, гүя Сабан туе. Әйе, салкынча аяз көннәрдә ерактагы Илек якларына тозга бару, – камыт бавың өзелмәсә, тәртәң сынмаса, үзе бер бәйрәм ул. Халаеклар аны елның-елында көтеп ала, һәр көз саен кабатлана торган бу күңелле вә авыр сәфәрдән калса да, гарип-гораба, чирле-сырхау яисә башка бер җитди сылтау килеп чыкканнар гына кала. Инде җае килмичә бара алмый каласың икән, анысы – еллык үкенеч, еллык аяныч. Шуңа да әлеге юлның кыенлыкларын берәү дә бар дип тә белми, сукранмый-зарланмый, зур дәрт, якты өмет һәм олы куаныч белән Оренбургка барып җиткәнен сизми дә кала.
Офыктан офыкка җәйрәп яткан киң дала уртасындагы шушы каланың беренче ташын үз куллары белән салган көннән соң узган ун ел гомер эчендә көндәлек хаҗәткә әйләнгән гадәте буенча, Неплюев, бүген дә йөреп кайтырга дип, иртә таңнан кузгалды. Авыл вә җәйләү мокытларын гына түгел, Мәскәү һәм Петербург кебек пайтәхетләрдән килгән кунакларның да игътибарын җәлеп итәрлек чиркәүләр, зиннәтле пулатлар яныннан үтте дә туплары крепость стенасы буйлап тезелгән, таш түшәлгән мәйданга таба китте. Әле июль аенда гына алтмышын тутырган Иван Ивановичны кальгадагы офицерлар үзе югында «картлач» дип йөртсәләр дә, ул әле гәүдәсендә бернинди авырлык сизми, сызлану-сыкрану дигәнне белми, – ахры, шуңа хәрәкәтләре җиңел, адымнары тиз, хәтта егетләрчә диярлек.
Крепость диварлары эргәсендәге таш түшәлгән мәйданга килеп кергәч, Иван Иванович адымнарын салмаклатты, йөрешен акрынайтты. Ә инде стена буена якынлашкач, бөтенләй туктап калды һәм, сез мондамы дигәндәй, карашы белән рәткә тезеп куелган тупларны барлап чыкты. Әҗәл чәчүче бу машиналар өнсез булсалар да, һәрвакыттагыча дала түренә дәһшәтле төбәлгәннәр иде. Моннан унике ел элек Оренбургта чиркәү ачкан көнне һәм теге чакны кыргыз-кайсакларның Кече йөзе ханы Нуралине каршылаганнан бирле атканнары юк. Гөрселдәмәсеннәр дә. Далага тыныч юл белән үтеп керергә, коры кул белән барып җитәргә кирәк. Хәер, денщигы Идеркәйнең «Коры кашык авыз ерта» диюендә хаклык бар бит, каһәр. Юк-юк, коры кул белән түгел, товарларының авырлыгыннан сыгылып торган дөя кәрваннары белән узарга кирәк Шәрыкка. Шулай иткәндә генә кәрваннар кире кайтканда да йөк тулы булырлар, Россия империясенә игелек, иминлек китерерләр. Шөкер, монысы инде хыял гына түгел хәзер. Оренбургта татарлар оештырган сәүдә кәрваннары Бохарага, Хивага һәм Ташкентка, хәтта аннан да еракларга баралар һәм Шәрык ефәкләре, тәм-томнары, тагын әллә нәрсәләр төяп кире кайталар. Әйе, сәүдә дигәнең киңәйгәннән-киңәя бу якларда. Былтыр Оренбургта беренче кат үткәрелгән олы ярминкә шуның тантанасы лабаса.
Алай да… Алай да Неплюевның күңеле тыныч түгел әле. Губернаның күзгә күренеп тернәкләнүенә, аягына басуына карамастан, казна хәле мактанырлык түгел. Салым-алым кенәгәсендә тотрыклылык булдырылганы юк, болгавыр елларда җыелмый калган ясак күләме чамасыз зур. Өстәвенә шул хәл бөтен финанс тәртибен бутап бетерде. Шуннан файдаланып, старшина дип аталган козгыннар, оят дигәннең барын да белмичә, үз кесәләрен калынайталар. Әнә шулар барысы бергә казнаны шактый йончыткан, бушаткан иде. Ә бит Иван Ивановичның үзеннән элеккеләр кебек акчаны Сенаттан сорап аласы килми һәм ул ниятенә ирешкән дә иде. Бик тә хәтерли, 1745 елда Неплюев үзе дә, яңа губернаны тоту өчен, хөкүмәттән утыз мең сум акча алган иде. Шуннан соң өч-дүрт ел узуга, губернатор дотациядән баш тартты. Чөнки Оренбургның үз тулай җыемы елына илле меңнән артып китте. Анысы хәзер дә эшләрне бөтенләй начар дип әйтеп булмый. Алай да губернаны асрау чыгымнары арта, керем исә көннән-көн кими. Эшләр һаман да болай барганда, хәерчегә каласыңны көт тә тор. Шулай, кичекмәстән чарасын күрергә, керем алуның яңадан-яңа юлларын табарга кирәк. Тик ничек?
Ул шулай авыр уйларына чумып, дала уртасындагы таш балбал сыман басып торганда, аста – крепостьның таш диварлары артында – нидер дөбердәде. Неплюев, шикләнеп, сагышлы карашын шунда төбәде һәм, кала капкасыннан чыгып, Җаек кичүенә таба төшеп баручы бихисап атлы арбаларны күреп алды. Губернатор ихтыярсыздан капкага таба борылды – аннан бүселеп чыгып килүче олауларның очы-кырые күренми иде. Оренбург базарында бушап калган крәстиян арбалары, иләмсез дөбердәп, далага таба агылалар да агылалар. Аңлашылды: иксез-чиксез губернаның бөтен төбәкләреннән купкан крәстияннәр Илек күленә тозга китеп баралар.
Неплюевның, олауларны саныйсы килеп, күңеле кытыкланып куйды. Чыннан да, ничә меңгә җыела икән? Юк, ялгызың гына ерып чыгышлы эш түгел бу – иртә таңнан тотынып, кичке эңгергә кадәр Тозтүбәгә агылачаклар алар. Менә кайда ул акча! Хәер, алар бит инде болай да һәркайсы ясак түләп тора. Ә акча дигәнең җитми дә җитми. Имана күләмен тагын ун-егерме тиенгә генә арттырсаң да… Ярамый, бәласеннән башаяк. Камыт болай да соңгы чиккә диярлек җиткереп кысылган. Чөелдерекне тагын аз гына тарттыңмы, даланың кайнап-ташып күтәреләсен көт тә тор. Аннан инде тиз генә бастырып, ансат кына тәртипкә салырмын димә. Шик тә юк, һавадагы торнага ымсынып, кулдагы чыпчыкны очыруың бар. Юк-юк, салымнар күләмен арттыруны башка китерергә дә ярамый. Болай чарасыз тору да… Көймә бөтенләе белән комга терәлгәнче, ни дә булса уйлап чыгарырга кирәк. Тик нәрсә соң ул «ни дә булса»?
Губернатор, гасабиланып, кабат дала ягына күз салды. Очы-кырые күренмәгән кәрванның бер башы инде күптән Җаекны кичкән, дала түрендәге офыкка кереп бара. Неплюевның борчулары каядыр чигенеп, күңелен янә горурлык хисе биләп алды. Сүз дә юк, искиткеч бай як бу Оренбург дигәнең. Ныклап тикшерсәң, ни генә юктыр ул кыргый Урал тауларында! Алтын-көмеше белән генә дә буа буарлыктыр, мөгаен. Юк шул, барына да кул да, көч тә җитми хәзергә. Бер уйлаганда, табылган, булган кадәренә дә шөкер инде анысы. Әлеге тоз дигәнен генә ал. Исәбе-хисабы юктыр аның бу якларда. Шәрык тарафындагы кайсы гына күлгә барып төртелмә – шыр тоз. Әнә бит исемнәре генә дә шуңа ишарә: Әчекүл, Ямантоз, Каратоз, Тозлы-Кулай, тагын әллә ниләр. Тик аларның берсе дә Илек күленә җитми. Әле 1744 елда ук ул, майор Кублицкий җитәкчелегендә кешеләр җибәреп, шул күл янындагы Тозтүбә тавын тикшерткән иде. Алар, илле өч ятманы җентекләп караганнан соң, андагы тоз запасының чутсыз икәнен ачыкладылар. Соңгы елларда Илек тозын эшкәртүнең яңа алымнары табылгач, Тозтүбәнең базары бермә-бер күтәрелде, ул крайдагы крәстияннәрнең Мәккәсенә әверелде. Шунысы аяныч: әнә шул искиткеч байлык күз алдында эреп юкка чыга, ерткычларча талана. Тозы бушка булгач, кем күпме тели, шулай чума Илек күленә. Шуңа йөрәге янган Иван Иванович бер елны Тозтүбәгә Илек ныгытмасы салдырып, анда солдатлар куйды, күлгә илтә торган юлларны яптырды – тозны сатып алуны җайга салырга маташып карады. Тик кая ул, татар-башкортлар: «Ходай биргән күлләребездән мәхрүм итәләр», – дип, шундый тавыш чыгардылар ки, губернаторга әлеге ниятеннән кайтырга туры килде – тоз байлыгы халыкның уртак хәзинәсе булып кала бирде.
Әйе, Илек тозы күптән тынгы бирми Неплюевка. Аны тулысы белән казна кулына алып, крәстияннәргә сатып биргәндә әллә ни булыр иде дә бит канә. Әлегә барып чыкмый шул. Тозга хөкүмәт монополиясе керттеңме, яңа бәла буласын көт тә тор. Дөрес, типтәр-бабуллар аны байтактан сатып алалар алуын. Ясак та түлиләр. Тик алардан башка башкортлар, ясаклы татарлар, мишәрләр дә күп бит әле. Чирмеш-ар, чуваш-мукшы ише халыклар да байтак җыела. Шулай, күпме генә баш ватма, башка чара юк – халаекларга тозны сатып кына бирергә кирәк!
Карары үзенә шундыен дөрес һәм чын булып тоелды ки, чырае яктырып китте губернаторның. Әйе-әйе, губерна казнасының хәлен ныгыту юлы шул гына – тоз! Ниятен ныгытырга өлгермәде, йөзеннән янә күләгә узды Неплюевның. Шулаен шулай, тик бу эштә гаять сак булырга, төбенә шайтан үзе дә төшеп җитмәслек хәйлә уйлап табарга кирәк. Тозны казна мәхазинәләреннән сатып алуны халык үзе сорасын, Илеккә илтә торган юлларны үзе япсын!
Губернаторның битенә тагын канәгатьлек билгеләре чыкты, ул хәтта елмаеп куйды. Бу исә аның тагын бер планының чынга аша башлавы галәмәте иде. Ул артына борылмый гына кычкырып җибәрде:
– Кублицкий!
Иван Иванович күптән сизеп тора: майор Кублицкий бер төркем офицер белән байтактан монда, губернаторның уйларын бүлдермәү өчен генә, бер читтә таптанып торалар. Шулай булып чыкты да: җәлпәк ташларга шак-шок итеп баскан аяк тавышлары ишетелде, ул да түгел, Неплюев каршында майорның чандыр гәүдәсе пәйда булды:
– Ни боерасыз, галиҗәнап?
– Бүген калада старшиналардан кем дә булса бармы?
– Төгәл генә әйтә алмыйм, галиҗәнап. Шунысы хак: аларның моннан өзелеп торганнары юк.
– Барыгыз, базарны, өмәтне һәм башка җирләрне айкагыз. Старшиналарның булган кадәрен табып, миңа алып килегез!
Офицерлар кинәт исеп куйган җилгә юлыккан черки күче сыман юкка чыктылар. Инде монда Неплюевның үзенә дә шөгыль калмады, ул инде көнен нидән башлаячагын ачыклаган иде. Кисәк борылды да, килгәндәге сыман ярсый-ярсый атлап, губерна канцеляриясе йортына таба китеп барды.
Иван Иванович плац кадәр кабинетына узып, мундирын салырга өлгермәде, ишек шакыдылар. Җавап биргәнне дә көтми, секретаре Конбяжев килеп керде:
– Майор Кублицкий һәм старшиналар биредә, галиҗәнап.
– Әйтегез, керсеннәр!
Башта, гадәтенчә төз басып, ыспай майор килеп керде, аның артыннан курку-өркүләре чырайларына чыккан, шунлыктан мескенләнеп калган дүрт кеше күренде. Бүлмәгә узуга, очлы түбәле, тире читле бүрекләрен салып, култык асларына кыстырдылар да ишек катына бөялеп туктап калдылар.
– Түрдән үтегез, әфәнделәр, – диде аларга губернатор, кулы белән затлы утыргычларга ишарәләп. – Сезне кемнәр дип белик?
Олуг түрәнең кунакчыллыгыннан тәмам аптырап калган кунаклар кыяр-кыймас кына ал постау ябылган озын өстәл янына уздылар.
– Ыстаршина Кыдрач Муллакаев, – диде алдан килүчесе калтыранган тавыш белән.
– Ыстаршина Әхмәр Шәрипов.
– Ыстаршина…
– Утырыгыз, утыр, – дип кыстады аларны Иван Иванович, сабыйларча саф күзләре белән гөнаһсыз карап.
Тегеләре шулай ук шикләнә-шөбһәләнә генә утыргычлар читенә чүмәштеләр.
– Ничек, әфәнделәр, – дип дәвам итте губернатор, әлеге садәлеген саклап, – халыкка ясак түләве авырмы?
Старшиналар бөтенләй коелып төштеләр. Монда инде җавапны бик чамалап бирү кирәк. Губернатор кай якка каерадыр бит әле? Дәшми калуың тагын да әйбәтрәк. Мәгәр авызга су кабып утырып та булмый, түрәнең игътибарлы карашы һәркайсын үтәдән-үтә тишә иде.
– Йә, йә, әйтегез, курыкмагыз, – дип дәртләндерде аларны Иван Иванович, – хәлнең дөресен белү кирәк миңа.
Бүлмәдә беравык борыннар гына мышкылдап торды. Араларында батыррагы старшина Әхмәр иде бугай, башлап ул тел тибрәтте:
– Ясак түләүнең… кайчан җиңел… булганы бар, галиҗәнап?!
Алай да бу зәгыйфь тавыш башкаларын дәртләндереп җибәрде, ахры, бердәм: «Ие, ие», – диештеләр.
– Мин дә шулай уйлыйм, – диде губернатор, әлеге җавапка шатлангандай елмаеп. – Һаман саен салым салу кыендыр халыкка, кыендыр. Менә нәрсә, салым-алымны бетерүен үтенеп, шәрәфәтле патшабикәбез Елизавета Петровна исеменә үтенеч языгыз. Императрицабызның шәфкате зур – рәхмәтеннән ташламас. Үзенә тугры хезмәт итүегезне искә алып, ясактан азат итәр.
Монысы һич көтелмәгән сүз иде – старшиналар тәмам гаҗиз калдылар. Борыннарының мышкылдавы ешайды, бүлмәдә тынлык сузылды. Неплюев исә аларны һич кенә дә ашыктырмый, тыныч кына көтә иде. Ниһаять, әлеге дә баягы Әхмәр старшина телгә килде:
